"Surə"lər haqqında qısa məlumat

Təhrif mövzusunda “Oxunuşun nəsxi” fərziyyəsi

Ən mötəbər Əhli-sünnə mənbələrində Quranın təhrifinə dəlalət edən çoxlu hədislər vardır. Sələfi təfsirçi Alusinin (1802-1854) dediyi kimi, “bu barədə hədislərin sayı-hesabı yoxdur”. (Alusi M. “Ruh əl-məani”, 1/26) Lakin biz kəmiyyətin hər hansı əhəmiyyətinin olduğunu düşünmürük. Bizcə, Şiə və ya Əhli-sünnə mənbələrində yer almış təhrif hədisləri ya mənanın, ya surələrin düzülüşünün dəyişdirilməsinə, ya əlavə təfsirlərin çıxarılmasına, ya qiraət fərqlərinə aiddir, ya uydurmadır, ya da uzaqbaşı hansısa səhabənin səhvi və yanlış ictihadı. İndi isə görək hər bir fürsətdə Şiə alimlərini aşağılayan sələfilərin özləri bu barədə nə deyirlər.
Sələfilər bu növ hədislərin təhrif deyil, nəsx olduğunu bildirirlər. Nəsx Quran ayəsinin qüvvədən düşməsidir. Bəzi ayələr başqa ayələrin gəlişi ilə nəsx olmuş, hökmləri qüvvədən düşmüşdür. Bu zaman birinci ayəyə mənsux (nəsx olunan), ikinci ayəyə isə nasix (nəsx edən) deyilir. Quran-kərimdə bu haqda buyurulur: “Biz hər hansı bir ayəni (yaxud: ilahi əlaməti) nəsx edir (qüvvədən salır) və ya unutdururuqsa (yaxud: təxirə salırıqsa), ondan daha yaxşısını, yaxud ona bənzərini gətiririk”. (Bəqərə/106)
Müsəlmanların icmasına görə, Quranın bəzi ayələri nəsx olmuş, yəni hökmləri qüvvədən düşmüş və yeni hökmləri ehtiva edən yeni ayələr gəlmişdir. Lakin bununla belə, mənsux – yəni hökmü qüvvədən düşmüş ayələr Qurandan çıxarılmamış, öz yerində qalmışdır. Nümunə üçün deyək ki, Mücadilə surəsinin 13-cü ayəsi 12-ci ayəni nəsx edərək hökmünü qüvvədən salmış, eyni zamanda nəsx olmuş ayə Qurandan çıxarılmamışdır.
Mahiyyətindən göründüyü kimi, nəsx bəzi müstəsna yerlərə aiddir və onun çoxluğu müqəddəs kitabın etibarına xələl gətirə bilər. Bir tərəfdən, tez-tez hökmünü dəyişmək Allahın məqam və hikmətinə uyğun deyil, digər tərəfdən, belə bir kitab ziddiyyətlə dolmuş, ayələri bir-birini inkar etmiş olar. Sələfi İbn Kəsirin şagirdi olmuş görkəmli quranşünas Zərkəşinin (1344-1392) yazdığına görə, Quranın 6 surəsində nasix, 40 surəsində mənsux, 31 surəsində isə həm nasix, həm mənsux ayə vardır, Maidə surəsinin 105-ci ayəsinin isə sonu əvvəlini nəsx etmişdir. (Zərkəşi. Əl-Burhan, 2/33-35) Bəzən isə fərqli şəraitə aid olan “Sizin dininiz özünüzə, mənim dinim özümə” (Kafirun/6) ayəsinin “Müşrikləri öldürün” (Tövbə/5) ayəsi ilə nəsx olunduğunu bildirmişlər. (Yenə orada, 2/31) Halbuki nəsxin iddia olunduğu ayələrin bəzisi ümumi şəkildə gəlmiş ayələrdən istisnalar, bəzisi icmali şəkildə gələnlərin təfsilatı, bəzisi isə fərqli şəraitlərə xas hökmlərdir.
Əksər Əhli-sünnə, Sələfi və bir neçə Şiə alimi nəsxin 3 növdən ibarət olduğunu iddia etməklə onların sayını qat-qat artırmışlar: 1. Həm hökmün, həm oxunuşun nəsx olunması; 2. Oxunuşun qalıb, hökmün nəsx olunması; 3. Hökmün qalıb oxunuşun nəsx olunması. Əksər Şiə və bəzi Əhli-sünnə alimləri isə nəsxin yalnız 2-ci qismini qəbul edir və nazil olmuş ayənin heç bir halda Qurandan (oxunuşdan) çıxarılmadığını bildirirlər.
Bu kiçik yazıda geniş araşdırma imkanımız olmasa da, qeyd etməliyik ki, oxunuşun nəsx olunduğuna, başqa sözlə desək, hər hansı ayənin Peyğəmbər tərəfindən Qurandan çıxarıldığına dair heç bir dəlil yoxdur. Buna yeganə səbəb isə Quranın təhrifinə dəlalət edən Əhli-sünnə rəvayətləridir.
Hökm qala-qala oxunuşun nəsxi iddiasında olanlar bəzən müsəlmanların imtahana çəkilməsini bunun hikməti kimi göstərmişlər. Guya bununla ümmətin itaətkarlıq dərəcəsi bilinmiş olur: əsl möminlər yuxu ilə övladını qurban kəsməyə qalxan İbrahim kimi müti olub, əminliyə çatmadan zənn əsasında Allahın hökmünə əməl etsinlər. (Zərkəşi, 2/37) Halbuki əvvəla, İbrahim boynuna düşənə tam əmin idi və buna zərrəcə şübhəsi yox idi. İkincisi, zənn əsasında hərəkət etməyi dəfələrlə yasaq edən (Ənam/116, 148; Yunus/36, 66; Hucurat/12; Nəcm/23, 28) Allahın eyni zamanda zənn olunan hökmlərin yerinə yetirilməsini, zənnə əsaslanaraq günahkar insanların daşqalaq edilməsini gözləməsi nə dərəcədə məntiqə uyğundur?!
Süyuti (1445-1505) isə hökm qala-qala oxunuşun nəsxinin fəlsəfəsini belə açıqlayır: “Bununla bağlı ağlıma gözəl bir fikir gəldi: Bunun səbəbi ümmətə güzəştdir. Yəni hökmü qalsa da, Quranda yazılışı və oxunuşu məşhur olmasın, çünki bu (daşqalaq hökmü) ən ağır və sərt hökm, ən şiddətli cəzadır. Bu nəsxdə (hökmü) gizlətməyin müstəhəb olmasına işarə vardır”. (Süyuti C. Əl-İtqan, 3/86-87)
Göründüyü kimi, sələfilərin bəzi sələfləri nə bu hədislərin zəifliyini söyləyə bilirlər, nə də sözügedən səhabələrin səhvə yol vermələrini. Onlar çxış yolu kimi yalnız oxunuşun nəsxi amilindən istifadə etməyə çalışır və buna özlərindən müxtəlif səbəblər də göstərirlər. Bunun nə qədər “uğurlu” olduğu isə göz önündədir.
Necə qəbul etmək olar ki, Allah-Taala bir ayəni nazil etsin, həmin ayə Quranın tərkib hissəsi kimi oxunsun, sonra isə buyursun ki, bu ayənin hökmünə əməl edin, amma onu Qurandan çıxarın. Maraqlıdır, hökmə dəlalət edən mətni – ayə və ya hədisi yox etdikdən sonra hökm nəyə əsaslana bilər?! Hikmət sahibi olan Allah haqda belə bir söz söyləmək olarmı?! Xəlifə Ömərin Quranın bir milyon iyirmi yeddi min hərfdən ibarət olduğunu söylədiyini (xatırladaq ki, mövcud Quranın hərfləri bu rəqəmin təxminən üçdə biri qədərdir) Təbərani kitabında gətirmiş, Süyuti də rəvayətçilərinin siqə - etimadlı şəxslər olduğunu yazmışdır. Lakin çox qəribədir ki, Süyuti onu da oxunuşun nəsxi ilə əlaqələndirmişdir. (Yenə orada, 1/242-243) Yəni Quranın üçdə ikisi nəsx yolu ilə çıxarılmış və yalnız üçdə biri qalmışdır!
Əslində isə, əvvəla, bu cümlələrin Quran ayəsi olduğuna dair vahid hədislərin özlərindən başqa dəlil yoxdur. İkincisi, onlar həqiqətən ayə olmuşdursa, oxunuşları nə vaxt nəsx olunmuşdur? Əgər Peyğəmbərin dövründə nəsx olunmuş və Peyğəmbərin göstərişi ilə Qurandan çıxarılmışdırsa, bunu isbat etmək lazımdır; əgər rəvayətlərin zahirindən də göründüyü kimi, Peyğəmbərdən sonra Qurandan çıxarılmışdırsa, bu, təhrifdən başqa bir şey deyil.
“Oxunuşun nəsxi” fərziyyəsi Quran sözünü, əsassız olaraq, vahid xəbərlə isbatlama cəhdi olsa da, məsələ burasındadır ki, yuxarıda qeyd etdiyimiz nümunələrin əksərində nəsxə dəlalət edən vahid hədis belə yoxdur. Bəzi rəvayətlərdə müəyyən ayələrin Quranda yer almaması açıq şəkildə nəsxlə əlaqələndirilmiş, vahid hədis həddində olsa da, nəsxə dəlalət edən bir söz deyilmişdir. Məsələn, Ənəsin rəvayətinə görə, “Bir məunə” hadisəsində şəhid olanlar barədə Quran ayələri nazil olmuşdu, sonra isə nəsx oldu. (Buxari, 4/21, h: 2814; Müslim, 1/468, h: 677) Lakin vəziyyət o qədər ifrat həddə çatıb ki, nəinki mütəvatir hədis, nəinki vahid xəbər olmadan, hətta hədisin özündə nəsxə qarşı işarə ola-ola yenə də uyğun rəvayətlərin məzmununu oxunuşun nəsxinə aid etməkdədirlər. Bu isə çox primitiv və olduqca qeyri-elmi yanaşmadır. Abdullah ibn Məsudla bağlı ən böyük alimlərin rəyində də görünür ki, onlar bu yolu tutmayıblar və ümumuiyyətlə, bu, mümkün də deyil.
Yaxud rəcm ayəsinə nəzər salaq. İbn Teymiyyə (1263-1328) deyir ki, bu ayənin hökmü qalıb, tilavəti nəsx olub. (İbn Teymiyyə Ə. “Məcmu əl-fətava”, 20/398-399) Halbuki qeyd olunan hədislərdə nəinki buna heç bir işarə yoxdur, üstəlik, ikinci xəlifə bu ayənin Peyğəmbərin dövründə həm oxunduğunu, həm də ona əməl olunduğunu bildirir. O deyir ki, xalqın tənəsindən qorxmasaydım, ayəni Qurana əlavə edərdim. (Buxari, 9/69, h: 7169; Malik, 5/1203, h: 3044; Əbu Davud, 4/144, h: 4418) Süyutinin yazdığına görə, Quran toplanan vaxt Ömər bu ayənin də Qurandan olduğunu bildirərək kitaba salınmasını təklif etmiş, lakin ikinci şahid tapmadığına görə təklifi nəzərə alınmamışdı. (Süyuti, 1/206)
Göründüyü kimi, nə bu hədislərdə, nə də uyğun tarixi hadisələr zamanı kiminsə rəcm ayəsinin Quranda olub nəsx edildiyini söyləməsi qeyd olunmamışdır. Xəlifə Ömərin onu Qurana əlavə etmək istəməsi də sübut edir ki, ortada nəsx söhbəti yox imiş. Burada iddia olunan nəsx isə həm bu hədisləri, həm də xəlifəni ittihamlardan qorumağa hesablanmış dəlilsiz iddiadır. Nə xəlifənin səhvə yol verdiyini, nə də hədislərinin düzgün olmadığını söyləyən sələfilər son variant kimi nəsx amilinə əl atırlar. Əslində isə, onlar ya belə rəvayətləri yanlış sayıb kənara qoymalı, ya da dildə məsum saymadıqları xəlifənin və digər belə səhabələrin səhvə yol verdiyini qəbul etməlidirlər. Əks təqdirdə, təhrifin və Allahın kitabına müdaxilənin adını dəyişib “oxunuşun nəsxi” qoymaqla mahiyyət dəyişməyəcək.
Aişədən nəql olunan hədisdə deyilir: “On dəfə məlum əmizdirmə ilə məhrəm olurlar” ayəsi Quranda var idi. Sonra isə beş dəfə əmizdirmə ayəsi ilə nəsx oldu. Lakin bu ayə Peyğəmbər vəfat edəndə də Quranın tərkib hissəsi kimi oxunurdu”. (Müslim, 2/1075, h: 1452; Nəsai, 6/100, h: 3307; Malik. Əl-Müvəttə, 4/877, h: 2253) Bəli, nəsxin iddia olunduğu digər ayələrdən fərqli olaraq, burada birinci ayənin nəsx olunduğu açıqca bildirilir. Lakin bu da açıq göstərilir ki, ayənin nəsx olunması Qurandan silinməsi demək deyil və o, nəsx olunmasına baxmayaraq, Peyğəmbərin ömrünün sonuna qədər Quran ayəsi kimi oxunurdu. Bu hədisin səhihliyini İbn Teymiyyə də təsdiqləyir. (İbn Teymiyyə, 34/41, 59). Ancaq maraqlıdır ki, əlimizdəki Quranda nəinki mənsux (nəsx olunmuş), heç nasix (nəsxedən) ayə də yoxdur. Quranda nəsx olunmuş ayələr var və biz onları oxuyuruq. Nəsx olduqdan sonra və Peyğəmbərin ömrünün sonuna qədər oxunan bir ayəni Allahın hökmü və Peyğəmbərin icazəsi olmadan Qurandan çıxarmaq təhrif deyilsə, bəs nədir?! Xatırladaq ki, bəzi Əhli-sünnə alimləri rəvayətin “bu ayə Peyğəmbər vəfat edəndə Quranın tərkib hissəsi kimi oxunurdu” hissəsinə diqqət çəkib onu “ciddi irad” hesab etmişlər. (Nəhhas Ə. “Ən-Nasix və əl-mənsux”, 64) Odur ki, ya bu rəvayət rədd edilməli, ya da möminlər anasının səhvə yol verdiyi söylənməlidir. Üçüncü variant Quranın həqiqətən təhrif olunmasıdır ki, qəti əqli və nəqli dəlillərə görə imkansızdır.
Biz yuxarıda Übəy ibn Kəbin “Peyğəmbərin dövründə Əhzab surəsi Bəqərə surəsi qədər, ya da daha artıq idi və onda rəcm ayəsi də vardı” fikrini qeyd etdik. Sələfilərin sevimli təfsirçisi və İbn Teymiyyənin şagirdi olmuş Kəsir (1301-1373) bu hədisin Nəsainin qeyd etdiyi sənədini “həsən” – yaxşı kateqoriyasına aid edərək yazır: “Bu hədisə görə, o zaman Quran ayələri olmuş, sonra isə həm mətni, həm də hökmü nəsx olunmuşdur”. (İbn Kəsir İ. Təfsir, 6/375) Təsəvvür edin, bir surənin dörddə üçü - 213 ayəsi nəsx olub, amma əvvəla, rəcm ayəsindən başqa bir ayədən xəbəri olan yoxdur; ikincisi, bir surədə bu qədər ayənin nəsx olunduğuna dəlil yoxdur; üçüncüsü, bu ayələri Qurana yerləşdirməkdə Hikmətli Allahın məqsədi qaranlıq qalır. Onları əvvəldən Quran kimi deyil, başqa bir formada Peyğəmbərə çatdıra bilməzdimi? Bu qədər ayənin nəsx olmasının özü Quran haqda ziddiyyətli fikirlər yaradıb, onun təhrifinə səbəb olmazmı? Dördüncüsü, onlar hansı ayə və hökmlərlə nəsx olunmuş, əvəzlənmişlər? Çünki nəsx ayəsinə əsasən, nasix ayə gəlmədən heç bir ayə nəsx edilə bilməz. Beşincisi, bir “həsən” hədislə Allahın nazil etdiyi kitaba 213 ayə səviyyəsində müdaxilə etmək hansı elmi normalara sığır?! Və altıncısı, bu hədisin harasında onların oxunuşunun nəsx edildiyi göstərilir?! Əslində, bu hədislə Quran arasında ziddiyyət var və ziddiyyətin həlli üçün əsassız kəşflər düşünmək yox, ya güclü arqumenti olan çıxış yolu tapmaq, ya da hədisi divara çırpmaq lazımdır.
Doğrudur, nəsx Allah tərəfindən, təhrif isə bəşər tərəfindən olur. Amma ürəyimiz istəyən yerdə hansısa ayənin nəsx olunduğunu deyə bilərikmi?! Bəs buna dəlil lazım deyil?! Axı adını nəsx qoyanda problem həll olmur. Hansısa ayənin nəsx olunduğunu mütləq sübut etmək lazımdır. Çıxılmaz vəziyyətdə qaldıqda “nəsx olub” demək isə heç bir məntiqə sığmır. Hər hansı ayə Qurandan çıxarılmalı idisə, Peyğəmbərin özü tərəfindən çıxarılmalı idi. Bu rəvayətlərdə isə onların Peyğəmbərin sağlığında oxunduğu bildirilir.
Hökm qala-qala oxunuşun nəsx olunması digər mənbələrdən bəzi Şiə mənbələrinə də keçmiş, Şeyx Tusi (Tusi. Ət-Tibyan, 1/13), Fəzl Təbrisi (Təbrisi F. “Məcmə əl-bəyan”, 1/338) kimi alimlər məhz qeyri-şiə hədislərinə istinadla yanlış olaraq bunu mümkün saymışlar. Eyni zamanda Əhli-sünnə alimlərindən də bu növ nəsxi qəbul etməyib məsələni uyğun rəvayətlərin rəddi ilə həll edənlər var. Qazi Əbu Bəkrə görə, bəzi alimlər bu nəsxi qəbul etməyib, Quran ayələrinin vahid hədislərlə nəsxinin imkansız olduğunu bildirirlər. (Zərkəşi. Əl-Burhan, 2/39-40) Əbu Cəfər Nəhhas (vəfatı: 949) isə rəcm ayəsi barədə rəvayətin səhih olduğunu bildirməklə yanaşı, hökmünün Quran hökmünə çatmadığını və bəlli cümlənin ayə deyil, Peyğəmbər sözü olduğunu yazmışdır. (Nəhhas Ə. “Ən-Nasix və əl-mənsux”, 61) Sübhi Saleh (1926-1986) həm hökmlə birgə, həm də hökm qala-qala oxunuşun nəsx olunması fikrini “qəribə cəsarət”, belə düşüncəyə sahib olanları isə “nəsx aşiqləri” adlandırıb kəskin surətdə tənqid edir və İbn Zəfərin (1104-1172) Yənbu kitabından belə bir sitat gətirir: “Vahid hədis (hansısa sözün) Quran ayəsi olduğunu isbat edə bilməz”. (Sübhi Saleh İ. “Məbahis fi ülum əl-Quran”, 265-266) Oxunuşun nəsxi fərziyyəsinə irad bildirən Əhli-sünnə alimlərinə misal olaraq, Şovkani, Rəşid Rza, Rafei və digərlərinin, eləcə də Mustafa Zeydin “ən-Nəsx fi əl-Quran əl-kərim”, Əli Həsənin “Fəth əl-mənnan fi nəsx əl-Quran”, Məhəmməd İsmayıl Şəbanın “Nəzəriyyə ən-nəsx”, Cavad Musanın “ər-Rəy əs-səvab fi ən-nasix və əl-mənsux” kitablarının adlarını çəkmək olar.
Bütün deyilənlərə əsasən, çoxlu ayələrin oxunuşunun nəsx olunduğuna dair iddia heç bir dəlilə əsaslanmayan fərziyyədir və əsrlər ötməsinə baxmayaraq, sübut olunmamış fərziyyə kimi də qalmaqdadır. Hədisləri Quranla ölçməli olduğumuz halda uzaqbaşı güman və zənn yaradan vahid hədislərlə Qurana müdaxilə etmək, hansısa cümlələrin Quran vəhyi olduğunu söyləmək həqiqətən, təhlükəli bir hal və müqəddəs kitabımıza qarşı hörmətsizlikdir. Biz bu iddianı rədd etməklə kiminsə küfrünü isbatlamaq fikrində də deyilik. Allaha şükür olsun ki, bizdə təkfirçilik xəstəliyi yoxdur və bunu nəinki küfrə, heç xəyanətə də səbəb bilmir, ən pis halda səhv və xəta hesab edirik. Mənsux ayə olduğu iddia edilən cümlələrdə heç bir ambisiya ehtimalının olmaması da bunun yalnız səhv olduğunu təsdiqləyir.
Sözügedən cümlələrin Allah kəlamı və Quran vəhyi olmamasına başqa bir dəlil də onların mətninin zəifliyidir. Quranın ədəbi-bədii incəliklərinə vaqif olan heç kim çox bəsit, uyğunsuz, bəzən isə hətta qrammatik səhvi olan bu cümlələrin Allah kəlamı olmadığına şübhə etməz. (Ətraflı məlumat üçün bax: Bəlaği M. “Ala ər-Rəhman fi təfsir əl-Quran”. İki cilddə. Besət fondu. Qum, 1320 h, 1/20-24) Əslində, Qurani-kərimin nəsx olmuş azsaylı ayələri kitabdan çıxarılmamışdır və əlimizdəki Quranda mövcuddur. Bunu tarixi faktlardan əlavə, bəzi hədislər, o cümlədən Buxarinin qeyd etdiyi bir hədis də sübut edir. İbn Zübeyr Osmandan Bəqərə surəsinin 234-cü ayəsi haqda soruşur ki, nəsx olunmuş bu ayəni nə üçün Qurana yerləşdirmisən? Osman isə belə cavab verir: “Ey qardaşım oğlu! Mən Quranın heç bir hissəsini yerindən tərpədə bilmərəm”. (Buxari, 6/29, h: 4530)
Beləliklə, hər hansı ayənin oxunuşunun nəsx olunduğuna, Qurandan çıxarıldığına dəlil yoxdur. Bəzi sələfilərin bu növ nəsxi qəbul edib digər tərəfdən özlərini az qala Quran fədaisi kimi aparmaları isə yalnız istehzalı təbəssüm doğura bilər.

• Təhrif mövzusunda “Oxunuşun nəsxi” fərziyyəsi