نام نويسنده : استاد شهيد مرتضي مطهري
پيشگفتار
بسم الله الرحمن الرحيم
كتاب حاضر داراى سه بخش است . بخش اول كه ( ديباچه) نام گرفته است شامل دو مقاله تحت عنوانهاى ( دعوتهاى سه بعدى) و ( موج اسلامى ) به قلم متفكر شهيد استاد مرتضى مطهرى است . اين دو مقاله در اصل مقدمه هاى جلدهاى اول و دوم كتاب ( محمد خاتم پيامبران) كه مجموعه مقالاتى از چند تن از نويسندگان اسلامى است و در سال 1346 هجرى شمسى برابر با 1400 هجرى قمرى به مناسبت آغاز پانزدهمين قرن هجرت از سوى مؤسسه حسينيه ارشاد ( قبل از استعفاى استاد ) منتشر گرديد مى باشد . البته در آن كتاب اين دو مقدمه به نام استاد چاپ نشده بلكه با امضاى مؤسسه مذكور درج گرديده ولى اصل اين مقالات به خط استاد موجود است و مناسب ديديم كه اين دو مقاله را در ابتداى اين كتاب قرار دهيم تا هم كتاب پربا ر شود و هم آثار استاد تمركز بيشترى پيدا كند . بديهى است قسمتهاى اندكى از اين دو مقاله كه در توضيح مقالات آن كتاب مى باشد حذف گرديده است .
بخش دوم كه قسمت اصلى كتاب مى باشد مشتمل بر هشت سخنرانى استاد شهيد تحت عنوان ( سيره نبوى) است كه در ايام فاطميه سال 1396 هجرى قمرى مطابق با فروردين 1354 هجرى شمسى در مسجد جامع بازار تهران ايراد شده است . عنوان اوليه اين بحث ( منابع شناخت از نظر اسلام) بوده است . كه استاد پس از برشمردن چند منبع , سيره اولياء دين را نيز به عنوان يكى از منابع شناخت از نظر اسلام معرفى نموده و از آنجا وارد بحث ( سيره نبوى) مى شوند . قبل از ورود به اين بحث , استاد شهيد بحث كوتاهى پيرامون اين فكر انحرافى كه ( ما قادر به پيروى از اولياء دين نيستيم) مى نمايند . اين بحث را مقدمه آن هشت جلسه سخنرانى قرار داديم .
بديهى است بحث ( سيره نبوى) بحثى بسيار گسترده است و اگر كسى بخواهد كتابى در اين باب بنگارد چند مجلد قطور خواهد شد , چنانكه استاد در همين كتاب مى فرمايند :
( چند سال پيش من فكر كردم كه در زمينه سيره پيغمبر اكرم كتابى بنويسم به همين سبكى كه عرض خواهم كرد . مقدار زيادى يادداشت تهيه كردم ولى هر چه جلوتر رفتم ديدم مثل اين است كه دارم وارد دريايى مى شوم كه به تدريج عميقتر مى شود . البته صرف نظر نكردم و مى دانم كه من نمى توانم ادعا كنم كه مى توانم سيره پيغمبر را بنويسم ولى ما لا يدرك كله لا يترك كله بالاخره تصميم دارم به حول و قوه الهى روزى چيزى در اين زمينه بنويسم تا بعد ديگران بيايند بهترش را بنويسند) .
به همين جهت بهتر آن ديديم كه نام اين كتاب را ( سيرى در سيره نبوى ) بگذاريم .
همان طور كه استاد خود متذكر شده اند , درباره ( سيره نبوى) يادداشتهاى زيادى از ايشان موجود است . اين يادداشتها به فضل خدا جهت استفاده محققين در سلسله يادداشتهاى استاد منتشر خواهد شد .
بخش سوم اين كتاب كه ( ضميمه) نام گرفته است متشكل از يك سخنرانى و ترجمه صد سخن از پيامبر اسلام ( ص ) مى باشد . سخنرانى مذكور , تاريخچه اى است از زندگى رسول اكرم ( ص ) و نيز تحليل سخنانى چند از آن بزرگوار كه در هفدهم ربيع الاول مصادف با زاد روز پيامبر ( ص ) و امام صادق ( ع ) و در حدود سال 1348 هجرى شمسى در حسينيه ارشاد ايراد شده است , و آن ( صد سخن) توضيحى دارد كه در همين كتاب ذكر شده است .
بخش اعظم اين كتاب يعنى نه سخنرانى مذكور قبلا با كسب اجازه از مسؤولين امر به صورت كتابى تحت عنوان ( سيره نبوى) منتشر شده است . اگر چه تنظيم آن كتاب نسبتا خوب بود ولى جهت حفظ اصالت آثار استاد لازم بود كه تنظيم مجددى با اعمال دقت كافى صورت گيرد . لهذا سخنرانيهاى مذكور از نوبه دقت از نوار استخراج شد و مجددا با دقت وامانت لازم تنظيم و خوشبختانه اشكالات جزئى موجود در چاپ گذشته برطرف گرديد و اينك با اضافاتى به صورتى كه ملاحظه مى شود منتشر مى گردد . لازم به ذكر است كه غير از چاپ گذشته اول بار اين كتاب از سوى يكى از واحدهاى انتشاراتى بدون كسب اجازه از مسؤولين امر به صورت تلفيقى از آن هشت جلسه سخنرانى منتشر شد كه در آن . تنظيم كننده , مطالب استاد را به قلم خود درآورده و اصالت كلام استاد را از بين برده بود و به علاوه دقت لازم در تنظيم آن به كار نرفته بود كه البته در همان ايام از نشر مجدد آن جلوگيرى به عمل آمد و بديهى است كه كتاب مذكور فاقد اعتبار مى باشد .
به هر حال از اين پس اين كتاب فقط به صورت حاضر عرضه خواهد شد و اميد است كه همچون ديگر آثار آن متفكر گرانقدر در استحكام پشتوانه فرهنگى انقلاب اسلامى مفيد , و راهنماى عمل همه علاقمندان به اين انقلاب الهى واقع شود , و چه راهنمايى بهتر از سيره و روش رسول اكرم , از خداى متعال توفيق بيشتر مسئلت مى نمائيم .
شوراى نظارت بر نشر آثار
استاد شهيد مرتضى مطهرى
ديباچه
الف : دعوتهاى سه بعدى
پديده دعوت كه فردى از افراد يك نوع , ساير افراد را به عقيده و مرامى بخواند و آنها را به سويى بكشاند , از مختصات اجتماع بشرى است .شعاع تأثير اين دعوتها از حيث عرض و طول و عمق يكسان نيست , متفاوت است . تأثير بيشتر آنها كم , و در ابعاد كوچكى صورت گرفته و مى گيرد و لهذا از جنبه تاريخى و اجتماعى قابل توجه و اهميت نيست . اما پاره اى از دعوتها است كه لااقل در يك بعد پيشروى داشته است , مثلا سطح وسيعى را ولو براى مدت كوتاهى فراگرفته , و يا قرنهاى متمادى هر چند در ميان مردمى اندك دوام يافته , و يا نفوذى ريشه دار گرچه در ميان مردمى اندك و در زمانى نسبة كوتاه پيدا كرده است . اينگونه دعوتها در خور اهميت و شايسته بررسى و تحليل و احيانا تجليل است .
آنچه بيش از همه در خور اهميت و قابل توجه است دعوتهايى است كه در همه ابعاد پيشروى داشته است , هم سطح بسيار وسيعى را اشغال كرده و هم قرنهاى متمادى در كمال اقتدار حكومت كرده و هم تا اعماق روح بشر ريشه دوانده است .
اينگونه دعوتهاى سه بعدى مخصوص سلسله پيامبران است . كدام مكتب فكرى و فلسفى را مى توان پيدا كرد كه مانند اديان بزرگ جهان , بر صدها ميليون نفر , در مدت سى قرن و بيست قرن و حداقل چهارده قرن حكومت كند و به سر ضمائر افراد چنگ بيندازد ؟ همين جهت سبب شده كه پيامبران , مستقيم يا غير مستقيم , آفريننده اصلى تاريخ باشند .
تاريخ به دست بشر و بشر بيش از هر چيز ديگر به دست پيامبران ساخته و پرداخته شده است . اگر در عرصه خلاقيت و سازندگى , زمينه را ( انسان) فرض نمائيم هيچ هنرمند و صنعتگرى به پاى پيامبران نمى رسد . ناموس آفرينش , جهان را مسخر انسان , و انسان را مسخر نيروى ايمان , و پيامبران را سلسله جنبان اين نيرو قرار داده است .
هر چيزى جز آنچه ايمان نام دارد , از عقل و علم و هنر و صنعت و قانون و غيره , ابزارى است در دست آدمى و وسيله اى است براى ارضاى تمايلات و تسكين غرائز و تأمين خواسته هاى پايان ناپذير او . آدمى همه اينها را در راه مقاصد و هواهاى نفس خويش استخدام مى كند و همچون ابزارى از آنها بهره مى برد . تنها نيروى ايمان است - آن هم از نوع ايمانى كه پيامبران عرضه مى كنند - كه از يك طرف به تعبير قرآن حيات تازه اى به روح مى دهد ( 1 ) , يعنى با ارائه يك سلسله هدفهاى عالى و انسانى و مافوق طبيعى خواسته هاى نوى به وجود مىآورد و بالتبع احساسات رقيق و عواطف لطيف خلق مى كند و بالاخره جهان درون انسان را دگرگون ساخته و بسى وسعت مى بخشد , و از طرف ديگر تمايلات و غرائز طبيعى را تعديل و مهار مى نمايد .
در مقابل قدرت علمى و فنى بشر , هيچ دژ تسخير ناپذيرى وجود ندارد جز يكى , آن دژ روح و نفس آدمى است . كوه و صحرا و دريا و فضا و زمين و آسمان همه در قلمرو قدرت علمى و فنى بشر است . تنها مركزى كه از اين قلمرو خارج است نزديكترين آنها به آدمى است . مطيع كردن و مسخر ساختن اين دژ , به قول مولوى : ( كار عقل و هوش نيست , شير باطن سخره خرگوش نيست) .
و از قضا خطرناكترين دشمنان آسايش و آرامش , امنيت و عدالت , آزادى و مساوات , و بالاخره خوشبختى و سعادت بشر در همين دژ پنهان شده و كمين كرده است . | اعدى عدوك نفسك التى بين جنبيك | ( 2 ) .
بشر امروز پس از اين همه موفقيتهاى علمى , دردمندانه مى نالد , از چه مى نالد ؟ كسرى ها و كمبودهايش در كدام ناحيه است ؟ آيا جز در ناحيه خلق و خوى و ( آدميت) است ؟ بشر امروز از نظر علمى و فكرى پا به جائى نهاده كه آهنگ سفر افلاك كرده و سقراط ها و افلاطونها بايد افتخار شاگرديش را بپذيرند , اما از نظر روح و خوى و منش , يك ( زنگى مست تيغ بران به دست) بيش نيست . انسان امروز با همه پيشرفتهاى معجزآسا در ناحيه علم و فن , از لحاظ مردمى و انسانيت گامى پيش نرفته بلكه به سياه ترين دوران سياه خويش بازگشته است , با يك تفاوت , و آن اينكه از بركت قدرت علمى و فلسفى و ادبى خويش , برخلاف گذشته , تمام جنايتها را در زير پرده اى از تظاهر به انسانيت و اخلاق , نوع پرستى , آزاديخواهى و صلحدوستى انجام مى دهد . صراحت و يكرويى جاى خود را به دو رويى و فاصله ميان ظاهر و باطن داده است . در هيچ دوره اى مانند عصر جديد درباره عدالت , آزادى , برادرى , انساندوستى , صلح و صفا , راستى و درستى , امانت و صداقت , احسان و خدمت سخن گفته نشده است و در هيچ عصرى هم مانند اين عصر بر ضد اين امور عمل نشده است . در نتيجه بشر امروز مصداق سخن خداوند شده است :
& و من الناس من يعجبك قوله فى الحيوة الدنيا و يشهد الله على ما فى قلبه و هو الد الخصام 0 و اذا تولى سعى فى الارض ليفسد فيها و يهلك الحرث و النسل & ( 3 ) .
در جهان امروز از يك طرف لاف نوعخواهى و بشر دوستى با بانگى هر چه بلندتر گوشها را مى خراشد و از طرف ديگر دامنه ملت پرستى كه خود نوعى توحش است , با همه تعصبات و خودخواهى ها و قساوتها و آتش افروزيهاى ناشى از آن روز به روز بالا مى گيرد . اين يكى از تناقضاتى است كه منطق بشر امروز گرفتار آن است .
آيا سخنى ياوه تر و دعوتى پوچ تر از اين مى توان يافت كه از طرفى مذهب , آن يگانه پشتوانه ارزشهاى انسانى را پشت سر بگذاريم و از طرف ديگر دم از انسانيت و اخلاق بزنيم و بخواهيم با زور لفاظى و پند و اندرزهاى توخالى طبيعت بشر را تغيير دهيم ؟ كارى است از قبيل نشر اسكناس بدون ضامن و پشتوانه .
نه اين است كه بشر اين قرن اين نقصها و كمبوديها را احساس نمى كند , و يا به فكر چاره نيفتاده است , خير, به تمام وجود خويش آن را لمس مى كند. اين فلسفه هاى پرطمطراق و سازمانهاى عظيم بين المللى و اعلاميه هاى بلند بالا به نام ( حقوق بشر) مولود چه احساسى غير از احساس اين كم و كسرهاست ؟
اما متأسفانه مثل اينكه تجربه معروف ( زنگ و گربه) بار ديگر تكرار مى شود . عيب و اشكال كار همان عيب و اشكال است : فقدان قدرت اجرائى .
اين فلسفه ها و سازمانها و اعلاميه ها و قطعنامه ها سودى به انسان محروم نبخشيد , بلكه نتيجه معكوس داد و ( سركنگبين صفر افزود) ريسمانهايى كه به نام بالا كشيدن او از قعر چاه به وجود آمده به صورت حلقه هايى دور گلويش پيچيده و بيش از پيش آن را فشار مى دهد .
حقيقت اين است چيزى كه در نظام آفرينش محكوم چيز ديگر آفريده شده به زور فلسفه و اعلاميه و مقاله و خطابه نمى توان آن را حاكم بر آن چيز قرار داد . علم و فكر و فلسفه حاكم بر طبيعت جهانى است اما محكوم طبيعت انسانى . حقوق بشر تا وقتى كه فقط شكل يك فلسفه دارد طبعا ابزارى براى طبيعت بشر خواهد بود .
ما اكنون در جهانى زندگى مى كنيم كه آن چيزى كه محكوم طبيعت بشر است سخت توسعه يافته و نيرو گرفته , اما آن چيزى كه حاكم بر طبيعت او است ناتوان مانده است و لااقل به نسبت توسعه و توانايى آن ديگرى پيش نرفته است , نتيجه آنهمه پيشرفتها در سطح مسائلى كه محكوم طبيعت بشر است اين شده كه هر كس در راهى كه مى رود و در پى مقصودى كه مى خواهد , سريعتر و پر قدرت تر مى رود و مى دود , بدون آنكه در نوع خواسته و طرز تفكر او درباره زندگى و هدف زندگى , و در احساسات و تمايلات و عواطف او و بالاخره در سطح مسائلى كه حاكم بر طبيعت او است كوچكترين تغييرى پيدا شده باشد . بشر تا توانسته محيط اطراف خود را تغيير داده بدون آنكه بتواند يا بخواهد خود را و طرز تفكر خود را و عواطف و تمايلات خود را عوض كند . ريشه مشكلات امروز بشر را در همين جا بايد جست , همچنانكه ريشه نياز بشر را به دين و معنويت و ايمان و پيامبر نيز در همين جا بايد به دست آورد .
مصلح و مفكر بزرگ اسلامى , اقبال لاهورى مى گويد :
( بشريت , امروز به سه چيز نيازمند است : تعبيرى روحانى از جهان , آزادى روحانى فرد ( 4 ) و اصولى اساسى داراى تأثير جهانى كه تكامل اجتماع بشرى را بر مبناى روحانى توجيه كند) .
آنگاه اضافه مى كند و مى گويد :
( شك نيست كه اروپاى جديد دستگاههاى انديشه اى و مثالى تأسيس كرده است , ولى تجربه نشان مى دهد كه حقيقتى كه از راه عقل محض به دست مىآيد نمى تواند آن حرارت اعتقاد زنده اى را داشته باشد كه تنها به الهام شخصى حاصل مى شود . به همين دليل است كه عقل محض چندان تأثيرى در نوع بشر نكرده , در صورتى كه دين پيوسته مايه ارتقاى افراد و تغيير شكل جوامع بشرى بوده است . مثاليگرى اروپا هرگز به صورت عامل زنده اى در حيات آن در نيامده و نتيجه آن ( من) سرگردانى است كه در ميان دموكراسيهاى ناسازگار با يكديگر به جستجوى خود مى پردازد كه كار منحصر آنها بهره كشى از درويشان به سود توانگران است . سخن مرا باور كنيد كه اروپاى امروز بزرگترين مانع در راه پيشرفت اخلاق بشريت است) ( 5 ) .
اگر نهرو نخست وزير فقيد هند پس از يك عمر لادينى , در شامگاه عمر خويش به جستجوى خدا بر مىآيد و معتقد مى شود كه : ( در برابر خلا معنوى تمدن جديدى كه رواج مى پذيرد بيش از ديروز بايد پاسخهاى معنوى و روحانى بيابيم) براى اين است كه به ريشه اصلى مشكلات امروز بشر پى برده و دانسته كه بشر امروز بيش از هر وقت ديگر نيازمند به آزادى روحانى و معنوى است و رفع اين نيازمندى بدون اينكه در طرز تفكر و جهان بينى او تغيير اساسى داده شود - كه هستى و حيات را با معنى بداند نه پوچ و عبث - ميسر نيست .
و اگر برنارد شاو را مى بينيم كه مى گويد :
( چنين پيش بينى مى كنم و از هم اكنون آثار آن پديدار شده است كه ايمان محمد مورد قبول اروپاى فردا خواهد بود و به عقيده من اگر مردى چون او صاحب اختيار دنياى جديد شود طورى در حل مسائل و مشكلات دنيا توفيق خواهد يافت كه صلح و سعادت آرزوى بشر تأمين خواهد شد) .
براى اين است كه احساس مى كند كه علاوه بر لزوم تفسيرى روحانى از جهان , و لزوم آزادى روحانى افراد , اصولى اساسى داراى تأثير جهانى لازم است كه تكامل اجتماع بشرى را بر مبناى روحانى توجيه كند و به قول اقبال : ( مبتنى بر وحيى باشد كه از درونى ترين ژرفناى زندگى بيان شود و به ظاهرى بودن صورى آن رنگ باطنى دهد) .
قرآن در آيات زيبا و دلنشين خود سه چيز را به عنوان شديدترين نيازمنديهاى بشر يادآورى مى كند :
1 - ايمان به ( الله) , ايمان به اينكه ( جهان را صاحبى باشد خدا نام) به عبارت ديگر تفسيرى روحانى از جهان) .
2 - ايمان به رسول و رسالت او , يعنى ايمان به تعليمات آزاديبخش و جاندارى كه تكامل اجتماع را بر مبناى روحانى توجيه كند و به زندگى صورى رنگ معنوى بدهد .
3 - جهاد به مال و نفس در راه خدا , ( 6 ) يعنى آزادى و آزادگى معنوى .
نيازى مبرم تر از اين نيازها نتوان يافت .
در ميان مكتبها و مسلكها و دينها و آئينها تنها اسلام است كه قدرت پاسخگوئى به اين سه نياز را دارد . پس از چهارده قرن كه از ظهور اسلام مى گذرد , جهان همان اندازه نيازمند آن است كه در روز اول بود . آن روزى كه احساس اين نيازها عموميت پيدا كند - و چنين روزى دور نيست بشر راهى جز اينكه خود را به آغوش اسلام افكند نخواهد داشت .
امروز نوعى ضعف و اعراض نسبت به همه مذاهب مشهود است . اسلام نيز در درون خود دچار نوعى بحران است . حقيقت اين است كه اسلام در اين جهت غرامت اشتباه كليسا را مى پردازد . عكس العملهاى ناهنجارى كه كليسا در دوره رنسانس در برابر علم و تمدن نشان داد ضربه بزرگى به حيثيت مذهب به طور عموم وارد آورد و سبب شد كه افكار سطحى خاصيت دين و مذهب را به طور كلى مبارزه با علم و دانش تلقى كنند . اين قضاوت ديرى نخواهد پائيد . از هم اكنون بر كسانى كه لااقل در تاريخ اسلام مطالعه اى دارند روشن است كه حساب اسلام از كليسا جداست . اسلام خود بنيانگذار يك تمدن عظيم است و در تاريخ افتخار آميز خود دانشگاهها به وجود آورد و دانشمندان نابغه به جهان تحويل داد و به علم و تمدن كمك فراوان كرد . با مطالعه تاريخ اسلام به ارزش عظيم و غرورآميز خدمات اسلام به تمدن بشرى و ديون بسيار سنگين اروپاى امروز به تمدن اسلامى واقف مى شويم , معلوم مى گردد كه آنچه درباره اسلام صادق است درست ضد آن چيزى است كه درباره كليسا صادق مى باشد . كليسا نه تنها تمدنى به وجود نياورد بلكه تمدنى را كه به او گرويده بود فاسد كرد , ولى اسلام خود تمدن درخشانى به وجود آورد و به جهان عرضه داشت , اسلام تنها دينى است كه توانسته خود بنيانگذار يك تمدن همه جانبه بشود . به قول شيخ محمد عبده :
( اروپا از آن روزى كه مذهب خويش را رها كرد جلو رفت و ما از آن روزى كه مذهب خويش را رها كرديم عقب رفتيم) .
تفاوت دو مذهب از همين جا روشن مى شود . . . رها كردن اروپا مذهب خويش را , پس از برخورد با جهان اسلام صورت گرفت و اين رها كردن به صورت گرايش به ارزشهاى اسلامى انجام شد .
--------------------------------------------
پي نوشت ها :
1. ( يا ايها الذين آمنوا استجيبوا لله و للرسول اذا دعاكم لما يحييكم) . سورة الانفال , آيه 24 .
2 . حديث نبوى : بزرگترين دشمنان تو همان نفس توست كه ميان دو پهلوى توست .
3 - سوره بقره آيه 204 و . 205 و پاره اى از مردم هستند كه سخن آنها در ( مصالح ) زندگانى دنيا تو را به شگفت آورد و خوشايند توست و خداوند را بر آنچه در دل دارند گواه مى گيرند و حال آنكه سرسخترين دشمنان هستند و چون از نزد تو بروند , كوشش مى كنند تا در زمين فساد كنند و كشت و زرع ( منابع اقتصادى ) و نسل ( نيروهاى انسانى ) را تباه سازند .
4 . تنها آزاديهاى سياسى و اجتماعى كافى نيست .
5 . احياى فكر دينى در اسلام , صفحه 203 , 204 .
6 . ( تؤمنون بالله و رسوله و تجاهدون فى سبيل الله باموالكم و انفسكم) سورة الصف , آيه 11 .
*****
ب : موج اسلامى
هر حادثه اى در جهان طبيعت , خواه طبيعت بيجان يا طبيعت جاندار , جنبشى مىآفريند و موجى گرداگرد خويش به وجود مىآورد . بلكه هر حادثه اى خود موجى و جنبشى است كه بر سطح اين اقيانوس بيكران نمودار مى گردد .
اين اقيانوس كه ما آن را با نامهاى ( جهان , طبيعت , گيتى) و غيره مى خوانيم و از طول و عرض و عمق آن فقط خدا آگاه است , همواره از درون خويش امواجى برون مى فكند و جنبشهايى توليد مى كند . آنچه بر ما از اين اقيانوس نمودار مى شود و در حيطه حواس ما قرار مى گيرد و عقل ما در جستجوى كنه و ماهيت آنها بر مىآيد از نظرى همين امواج و چين و شكنها است كه آنها را ( حادثه) مى خوانيم و نامهاى مختلف بر آنها مى نهيم و در جستجوى معرفت آنها بر مىآييم . اگر اين امواج و چين و شكنها , و به عبارت ديگر : اگر اين ( تعينات) نمى بود , راهى براى معرفت نبود , زيرا نشانى نبود بلكه طبيعت و جهانى در كار نبود . چه , جدايى طبيعت از جنبش و تموج امكان پذير نيست .
همين نشانه ها و علامتها و پيچ و خمها و نشيب و فرازها است كه به حواس ما امكان عكسبردارى از اشياء مى دهد و آن عكس و تصويرها به دست قاضى عقل سپرده مى شود .
از اينرو , هر چيزى در طبيعت تا هست متموج است و در جنبش و تكاپو است , و تا متموج است و در تكاپو است هست . بى موجى و بى جنبشى مساوى نيستى است .
ساحل افتاده گفت گرچه بسى زيستم
آه نه معلوم شد هيچ كه من چيستم
موج زخود رفته اى تيز خواميد و گفت
هستم اگر مى روم , گر نروم نيستم
امواج , طبق خاصيت ذاتى خود , به محض پيدايش , رو به وسعت و گسترش مى نهند , متواليا بر وسعت دائره خويش مى افزايند و فاصله محيط و مركز را بيشتر مى كنند . و از طرف ديگر به هر نسبت كه بر وسعت دائره خود مى افزايند , از قوت و شدت و طول آنها كاسته مى شود , تدريجا ضعيف وضعيفتر مى گردند و طولشان كم و كمتر مى شود تا آنكه به نيستى و نابودى لااقل از نظر ما مى گرايند و به دنياى عدم مى پيوندند .
برخورد امواج با يكديگر سبب خنثى شدن موج ضعيفتر مى گردد . امواج قويتر جلو توسعه امواج ضعيفتر را مى گيرند و آنها را به ديار نيستى مى فرستند . از اينرو برخورد با موانع و عوامل قويتر , عامل ديگرى است براى نابود شدن امواج و حوادث و پديده هاى جهان . حكما اين نوع از نيستى و نابودى را كه در اثر برخورد با موانع است ( موت اخترامى) و نوع اول را كه از پايان يافتن نيروى بقا ناشى مى شود ( موت طبيعى) مى نامند .
هو الذى . . . ثم قضى اجلا و اجل مسمى عنده . ( 1 )
محيط اجتماع بشرى با مجموع حوادث بزرگ و كوچك , سودمند يا زيان آورى كه در آن رخ مى دهد خود دريايى است پر از موج و جنبش و طوفان و لرزش . امواج اين دريا نيز به تدريج رو به وسعت مى نهند و در برخورد با هم , يكديگر را مغلوب مى نمايند . اما برخى از امواج اين درياى عظيم , برخلاف ساير امواج كه هرچه بر وسعتشان افزوده مى شود از قدرت و قوتشان كاسته مى شود و رو به نابودى مى روند , به موازات وسعت دائره , بر قوت و قدرت و طول آنها افزوده مى شود و توان مقابله آنها با امواج مخالف فزونى مى گيرد , گويى از نوعى خاصيت حياتى بهره مندند و نيروى مرموز ( نمو) و رشد در آنها نهفته است .
آرى برخى از امواج اجتماعى زنده اند . امواج زنده همانها است كه از جوهر حيات سرچشمه مى گيرد , مسيرشان مسير حيات و جهتشان رقاء و تكامل است . پاره اى از نهضتهاى فكرى , علمى , اخلاقى و هنرى از آن جهت جاويد مى مانند كه خود زنده اند و از نيروى مرموز حيات بهره مندند .
زنده ترين امواج اجتماعى , امواج و جنبشهاى دينى است . پيوند اين امواج و اين نهضتها با جوهر حيات و فطرت زندگى از هر چيز ديگر اصيلتر است . در هيچ حركت و در هيچ موج ديگر اين اندازه نيروى حياتى و قدرت رشد و بالندگى وجود ندارد .
تاريخ اسلام , از اين نظر سخت آموزنده و تكاندهنده است . اسلام در ابتدا به صورت يك موج بسيار كوچكى پديد آمد . آن روز كه حضرت محمد بن عبدالله صلى الله عليه و آله از كوه ( حرا) به زير آمد در حالى كه دنياى درونش دگرگون شده بود و با درياى غيب و ملكوت اتصال يافته و از فيوضات الهى لبريز شده بود و فرياد برآورد : ( قولوا لا اله الا الله تفلحوا ) اين موج شروع شد .
برخلاف هزاران امواج پر سرو صدا و پر دبدبه جهان , در روزهاى اول از چهار ديوار خانه اى كه تنها سه تن : محمد ( ص ) و خديجه و على ( ع ) را دربر مى گرفت تجاوز نمى كرد . اندكى طول نكشيد كه به ساير خانه هاى مكه سرايت كرد . پس از حدود ده سال به خارج مكه بالخصوص مدينه كشيده شد , و در مدت كمى به ساير نقاط جزيرة العرب امتداد يافت , و در كمتر از نيم قرن دامنه اش سراسر جهان متمدن آنروز را گرفت و آوايش به همه گوشها رسيد .
اين موج , همانطور كه خاصيت موجهاى زنده است , به موازات اينكه رو به وسعت و گسترش نهاد , بر قوت و قدرت و طول خويش افزود . هيچ دين , آئين , مسلك و نهضتى را نمى توان يافت كه در طول اين چهارده قرن تحت تأثير اسلام قرار نگرفته باشد و هيچ نقطه متمدن را نمى توان پيدا كرد كه در آنجا اسلام نفوذ نكرده باشد . امروز نيز , پس از چهارده قرن و در آغاز پانزدهمين قرن بعثت , بشر شاهد وسعت تدريجى و قوت و قدرت روز افزون آن است .
تاريخ و آمار نشان مى دهد كه اين آئين پاك قرن به قرن پيشتر رفته و بر عدد پيروان خويش افزوده است و اين پيشرفت , تدريجى و طبيعى بوده است و اگر سرزمينى را مانند اندلس , به زور از زير سايه پرچم مقدس و پر جلالش بيرون برده اند سرزمينهاى بزرگتر و پرجمعيت ترى مانند اندونزى و چين و غيره به طوع و رغبت افتخار پيرويش را پذيرفته اند .
قرآن كريم خاصيت رشد و نمو جنبش اسلامى را چنين توصيف مى كند :
( . . . و مثل آنها در انجيل , مثل زراعتى است كه اول فقط سبزه نازكى از آن زمين بر مى دمد , پس خداوند او را نيرومند مى سازد , آنگاه ستبر مى گردد , پس روى تنه خويش مى ايستد , رشد و نمو سريع و سبزى و خرمى اين زراعت موجب شگفتى همه كشاورزان مى شود , تا خداوند كافران و بدخواهان را به خشم آرد) ( 2 ) .
موج اسلامى , در طول تاريخ چهارده قرنى خود با امواج مخالف سهمگين : نژادى , مذهبى , سياسى و فرهنگى روبرو شده است . بگذاريم از سدها و ديوارهايى كه مردم لجوج و متعصب و جاهل عرب صدر اسلام در جلو اين موج مقدس كشيدند و يكى پس از ديگرى درهم شكست . تاريخ اسلام مخصوصا در دويست ساله اول پر است از امواج مخالف مذهبى , نژادى و سياسى كه هيچ كدام تاب مقاومت نياورده , نيست و نابود شده اند و اكنون جز نامى از آنها در تاريخ نيست و تنها در اين قرن , استعمارگران غربى كه به هر ريسمان پوسيده اى عليه السلام دست مى يازند در صدد بهره بردارى از آنها افتاده اند .
از آنها بالاتر نهضتها و موجهاى فكرى و فلسفى و علمى و بالاخره فرهنگى اين چهارده قرن است . نهضتهاى فرهنگى با كسى و چيزى سر عناد ندارند . اما هر مانع و سدى را از جلو خود بر مى دارند و هر درخت كهنسالى را كه سر راه را بگيرد ريشه كن مى كنند .
اسلام در تاريخ چهارده قرنى خود نه تنها ضربه و صدمه اى از نهضتهاى فرهنگى نديده است بلكه خود موجد نهضتهاى عظيم فرهنگى شد . تمدن و فرهنگ را در خدمت خويش گرفت و رهبرى كرد و به آنها جان و ايمان داد و قوى و پايدارشان ساخت .
اكنون نيز كه نيمه دوم قرن بيستم است و دوران جنگ ايدئولوژيها و عقايد است اسلام رقيب سرسختى براى آنها به شمار مى رود , آنها را يا به خدمت خود مى گمارد و يا پيروزمندانه با آنها دست و پنجه نرم مى كند . چه نشانى براى جاندار بودن و جاويد ماندن بهتر از اين ؟ !
اسلام از طرفى پيمان خويش را با عقل سخت استوار كرده است , عقل را به عنوان يكى از اركان اصلى دين پذيرفته , بالاتر , پيامبر درونيش خوانده است .
از طرف ديگر ملك و ملكوت , دنيا و آخرت , جسم و روح , ظاهر و باطن , ماده و معنى را يكجا در نظر گرفته و همه جانبه نگريسته و از هر افراط و تفريطى دورى جسته است .
از اينها گذشته , ( برنامه كامل) خويش را به وسيله رهبرى شايسته و مجريانى لايق به جهان عرضه كرده است .
از اينرو عجيب نيست كه وقتى امروز در فاصله چهارده قرن تمام , كارنامه مشعشع اين آئين پاك را مطالعه مى كنيم آن را مملو از افتخارات مى بينيم .
بگذاريم از گروهى مغرض و جاهل كه به عللى كه بر كسى پوشيده نيست گاه بيگاه قضاوتهاى مغرضانه درباره اسلام كرده اند . وجدان جهان , ترازوى عدل الهى است , حقيقت براى هميشه مكتوم نمى ماند , حقيقت خود به تجربه نشان داده است كه در نهايت امر وجدان و انصاف دشمن را بر مى انگيزد .
نيرومندترين و مجهزترين مخالفان اسلام در طول اين چهارده قرن مسيحيان بوده اند . هنگامى كه به تاريخچه داورى اين رقيب نيرومند مى نگريم مى بينيم دوره به دوره به سوى انصاف گرائيده است . و اين خود از طرفى نشانه وجدان جهانى است و از طرف ديگر نشانه حقيقت اسلام است .
موجى چنان زنده كه فرهنگهاى جهان را در خود جذب , و عقلهاى نيرومند مفكران و فلاسفه و دانشمندان را در پيشگاه خود خاضع , و انصاف دشمن را برانگيزد , و پيوسته در حال رشد و نمو باشد تا آنجا كه در حدود هفتصد ميليون ( 3 ) جمعيت بشرى را در پيشگاه خود خاضع نمايد جز اينكه از صميم ( وحى) سرچشمه بگيرد و پيام خداى بشر براى بشر باشد و براى نجات بشر رسيده باشد چيز ديگرى نمى تواند باشد . هرگز موجى كه از دماغ يك بشر برخيزد نمى تواند اين اندازه خاصيت و اثر داشته باشد .
راستى حيرت آور نيست كه مردى ( امى) و درس نخوانده از ميان مردمى بى سواد ( اميون ) و در سرزمينى كه جز جهل و فساد و خودخواهى و خودپرستى اثرى در آن نيست , بپاخيزد و نهضتى چنين مبارك و ميمون و پر ثمر ايجاد نمايد ؟
آرى :
فاما الزبد فيذهب جفاء و اما ما ينفع الناس فيمكث فى الارض (4) , صدق الله العظيم .
--------------------------------------------
پي نوشت ها :
1 . سوره انعام آيه 2 او كسى است كه . . . سپس اجل و مدتى قرار داد , و مدتى معلوم نيز نزد خود دارد .
2 . . . . و مثلهم فى الانجيل كزرع اخرج شطأه , فازره , فاستغلظ , فاستوى على سوقه , يعجب الزراع ليغيظ بهم الكفار . سورة الفتح , آيه 29 .
3. مطابق آمار آن زمان .
4 . سوره رعد آيه 17 اما كف پوچ و تباه شده از بين مى رود , و اما آنچه براى مردم سودمند است در زمين مى ماند .
*****
مقدمه
يكى از منابع شناخت از نظر اسلام , سيره اولياء و پيشوايان اسلام از شخص پيغمبر اكرم تا ائمه اطهار , و به عبارت ديگر سيره معصومين است . گفته هاشان به جاى خود , شخصيتشان , يعنى سيره و روششان منبعى است براى شناخت . سيره پيغمبر براى ما يك منبع الهام است , و نيز سيره ائمه , هيچ فرق نمى كند .
لقد كان لكم فى رسول الله اسوة حسنة لمن كان يرجوا الله و اليوم الاخر و ذكر الله كثيرا ( 1 ) .
اينكه سيره پيغمبر يعنى چه , و به چه شكل براى ما يك منبع شناخت است توضيحش را عرض خواهم كرد . در اينجا نكته اى را ذكر مى كنم :
ما ظلمى نظير ظلمى كه در مورد قرآن كرده ايم در مورد سيره پيغمبر و ائمه اطهار كرده ايم . وقتى مى گويند پيغمبر چنين بود , مى گوئيم : او كه پيغمبر بود , يا وقتى مى گويند على چنين بود , مى گوئيم : او كه على بود , تو ما را به على قياس مى كنى ؟ ! ما را به پيغمبر قياس مى كنى ؟ ! ما را به امام جعفر صادق قياس مى كنى ؟ ! آنها كه
( زآب و خاك دگر و شهر و ديار دگرند)
؟ ! و چون زآب و خاك دگر و شهر و ديار دگرند ديگر به ما مربوط نيست ,
( كار پاكان را قياس از خود مگير) .
گاهى يك تك مصراع ضررش براى يك ملت صد بار از وبا و طاعون بيشتر است . از آن تك مصراعهاى گمراه كننده در دنيا يكى همين است :
( كار پاكان را قياس از خود مگير) .
البته اين تك مصراع از نظر گوينده اش يك معنا دارد و در ميان ما معنايى ديگر رايج است . ما مى خواهيم بگوئيم كار خود را قياس از پاكان مگير , اين را با اين تعبير مى گوئيم :
( كار پاكان را قياس از خود مگير) .
اين شعر از مولوى است , ضمن يك داستان آمده است كه آن داستان چيز ديگرى مى گويد و البته افسانه است . مى گويد : بقالى طوطى اى داشت :
( بود بقالى مر او را طوطى اى) .
اين طوطى زبان داشت و با او حرف مى زد . بقال گاهى از او استفاده يك شاگرد را مى كرد , احيانا اگر كسى مىآمد آنجا او سر و صدا راه مى انداخت يا حرف مى زد و يا بعد چيزى مى گفت , و بقال با او مأنوس و خوش بود .
روزى اين طوطى بيچاره مثلا از روى يك جعبه پريد روى جعبه ديگر يا از روى يك شيشه به روى شيشه ديگر , يك شيشه روغن بادام ريخت . گذشته از اين , روغن بادام ريخت روى اجناس ديگر , خيلى چيزها را از بين برد و يك ضرر فاحشى به بقال وارد كرد . با اينكه بقال طوطى را دوست داشت , زد تو سر اين طوطى : اى خاك به سرت كه اين كار را كردى , آنچنان زد كه پرهاى روى سر طوطى ريخت . از آن به بعد ديگر طوطى خاموش و ساكت شد و يك كلمه حرف نزد . بقال از كار خودش پشيمان شد : عجب كارى كردم ! طوطى خوشخوان خودم را چنين كردم ! هر كار كرد برايش نقل و نبات ريخت , او را نوازش كرد ديگر طوطى براى او حرف نزد كه نزد . مدتها گذشت . روزى يك آدم كچل آمد دم دكان بقالى كه يك چيزى بخرد . طوطى نگاه كرد به او ديد سر او هم كچل است . تا ديد سرش كچل است به زبان آمد , گفت :
از چه اى كل با كلان آميختى
تو مگر از شيشه روغن ريختى
گفت : آيا تو هم روغن بادامها را ريخته اى كه سرت كچل شده ؟ زبانش باز شد . مولوى در اينجا مطلبى را مى گويد , بعد به اشخاصى حمله مى كند كه خودشان را مقياس بزرگان قرار مى دهند . در اينجا طوطى خودش را مقياس قرار داد , آن كچل را به خودش قياس گرفت , يعنى كچل را مانند خودش پنداشت . مى گويد اين كار را نكن , بزرگان را مانند خودت ندان . اين حرف درستى است . اين بسيار اشتباه است كه انسان كه خودش را داراى يك احساساتى مى بيند ديگران را نيز چنين بداند . مثلا فردى نمى تواند يك نماز با حضور قلب بخواند , مى گويد : اى بابا ! ديگران هم همين جور هستند , مگر مى شود نماز با حضور قلب خواند ؟ ! يعنى خودش را مقياس ديگران قرار مى دهد . اين غلط است . ما نبايد ديگران را به خودمان قياس بكنيم . ( كار پاكان را قياس از خود مگير) يعنى خودت را مقياس پاكان قرار نده . اين حرف درستى است . ولى اين شعر را ما اغلب مى خوانيم و مى گوييم : ديگران را مقياس خودت قرار نده , يعنى توچه فكر مى كنى كه من مانند پيغمبر بشوم ( يعنى از پيغمبر پيروى كنم ) مانند و پيرو على باشم .
اين است كه مى گويم اين شعر در ميان ما گمراه كننده شده . همان طور كه قرآن را برداشتيم به طاقچه بالا گذاشتيم و به طاق آسمان كوبيديم , سيره انبياء و اولياء و مخصوصا سيره پيغمبر اكرم و ائمه معصومين را هم برداشتيم به طاق آسمان كوبيديم , گفتيم : او كه پيغمبر است , حضرت زهرا هم كه ديگر حضرت زهرا است , اميرالمؤمنين هم كه حضرت اميرالمؤمنين است , امام حسين هم كه امام حسين است , نتيجه اش اين است كه اگر يك عمر براى ما تاريخ پيغمبر بگويند , براى ما درس نيست , و مثل اين است كه مثلا بگويند فرشتگان در عالم بالا چنين كردند . خوب فرشتگان كردند به ما چه مربوط . يك عمر اگر بيايند درباره على حرف بزنند , اصلا ككمان نمى گزد , مى گوييم على كه نمى شود مقياس ما قرار بگيرد . يك عمر براى ما از امام حسين هم بايد يك قدم برداشت , چون
( كار پاكان را قياس از خود مگير) .
يعنى اين منبع شناخت را هم از ما گرفتند . در صورتى كه اگر اينجور مى بود , خدا بجاى پيغمبر فرشته مى فرستاد . پيغمبر يعنى انسان كامل , على يعنى انسان كامل , حسين يعنى انسان كامل , زهرا يعنى انسان كامل, يعنى مشخصات بشريت را دارند با كمال عالى مافوق ملكى , يعنى مانند يك بشر گرسنه مى شوند غذا مى خورند , تشنه مى شوند آب مى خورند , احتياج به خواب پيدا مى كنند , بچه هاى خودشان را دوست دارند , غريزه جنسى دارند , عاطفه دارند , و لهذا مى توانند مقتدا باشند . اگر اينجور نبودند امام و پيشوا نبودند . اگر العياذ بالله امام حسين عواطف يك بشر را نمى داشت , يعنى اگر چنانكه يك بشر از رنجى كه بر فرزندش وارد مى شود رنج مى برد , و اگر بچه هايش را هم جلوى چشمش قطعه قطعه مى كردند هيچ دلش نمى سوخت و مثل اين بود كه كنده را تكه تكه بكنند , اين كه كمالى نشد . من هم اگر اينجور باشم اين كار را مى كنم .
اتفاقا عواطف و جنبه هاى بشريشان از ما قويتر است و در عين حال در جنبه هاى كمال انسانى از فرشته و از جبرئيل امين بالاترند . و لهذا امام حسين مى تواند پيشوا باشد , چون تمام مشخصات بشرى را دارد . او هم وقتى كه جوان رشيدش مىآيد از او اجازه مى خواهد دلش آتش مى گيرد , و صد درجه از من و تو عاطفه فرزند دوستى ا ش بيشتر است و عاطفه از كمالات بشريت است ولى در مقابل رضاى حق پا روى همه اينها مى گذارد .
فاستأذن اباه فأذن له . آمد گفت پدر جان ! به من اجازه مى دهى ؟ فرمود برو فرزند عزيزم . اينجا مورخين خيلى نكات خوبى را متعرض شده اند . نوشته اند فنظر اليه نظر آيس منه و ارخى عينيه يك نگاهى كرد نگاه كسى كه از حيات ديگرى مأيوس است . از جنبه هاى روانشناسى و تأثير حالات روحى در عوارض بدنى انسان , اين يك امر واضحى است كه انسان وقتى مژده اى به او مى دهند بى اختيار مى شكفد و چشمهايش باز مى شود . انسان اگر بر بالين يك عزيز خودش نشسته باشد در حالى كه يقين دارد كه او مى ميرد , وقتى به چهره او نگاه مى كند نيمى از چشمهايش خوابيده است , با آن نيم ديگر نگاه مى كند , يعنى چشمهايش روى هم مى خوابد , كأنه دل نمى دهد خيره بشود , به خلاف آنجايى كه مثلا فرزندش قهرمانى نشان داده ياشب عروسى او است , وقتى نگاه مى كند همين جور خيره است . مى گويند حسين را ديديم در حالى كه چشمهايش را خواباند و به جوانش نظر مى انداخت : فنظر اليه نظر آيس منه . گويى جاذبه على اكبر چند قدم حسين را پشت سر خودش مى كشاند . او رفت , ديدند حسين چند قدم هم پشت سر او روانه شد . گفت :
در رفتن جان از بدن
گويند هر نوعى سخن
من خود به چشم خويشتن
ديدم كه جانم مى رود
آمد و آمد جلو , يكمرتبه آن صداى مردانه اش را بلند كرد , عمر سعد را مخاطب قرار داد : اى پسر سعد ! خدا نسلت را ببرد كه نسل مرا قطع كردى : قطع الله رحمك كما قطعت رحمى .
--------------------------------------------
پي نوشت :
1 . سوره احزاب , آيه 21 .