30. مذهب، حكومت و رويكردها
در بررسى زندگى پيامبر و امامان شيعه مى‏ توان راهبردها و رويكردهايى متفاوت را در برابر ستم و تجاوز يا در مقابل حكومت هاى نامشروع يافت: هجرت؛ جنگ دفاعى؛ مبارزه آزادي بخش؛ اصلاحگرى و راهنمايى حكومت با حفظ مواضع اختلاف؛ پذيرش صلح تحميلى، تحمل، سازش براى زدودن شبهه‏ ها، تبليغ، افزايش هواداران، زمينه ‏سازى قيام و حفظ جان نيروهاى مبارز؛ حركت براى تصرف حكومت؛ ايستادن بر اصول تا مرحله شهادت؛ انگيزش احساسات عليه حاكميت؛ بهره ‏گيرى از ابزار ادبيات و هنر براى گسترش پيام؛ تقيه، مبارزه پنهان و كار فرهنگى، عقيدتى و آموزشى؛ افزودن بنيه مالى براى تقويت توان هواداران و جلوگيرى از سازش هاى ناشى از فقر با حكومت؛ تكثير نسل با هدف ازدياد هواداران و نيروهاى مبارز و حضور نژادى در قبيله‏ ها، قومها و نژادهاى گوناگون و در نتيجه تقويت وابستگى آنها به جريان حق؛ نفوذ در حكومت و هدايت عوامل نفوذى براى كاستن از فشار حكومت بر هواداران؛ حضور مشروط، مخالفانه و ديگرانديشانه در شاخصترين نقطه ‏هاى رأس هرم قدرت به منظور ايجاد فضاهاى باز بدون القاى شبهه مشروعيت حكومت؛ زمينه ‏سازى براى تفويض ناختيارها، پديد آوردن روح استقلال در هواداران و سپردن كار آنها به آنها؛ هدايت از نها بدون حضور محسوس؛ و... .
در همه اين حالات، ملاك اصلى عبارت است از: حفظ پيام و استمرار آن؛ آگاهى بخشى؛ مراقبت از عزت و كرامت انسانى؛ پرهيز از خودباختگى و گرايش به باطل؛ پشتوانه منطق و استدلال در موضعگيري ها و دورى از احساسگرايى بى ‏پشتوانه، فعاليت كور و هياهوى بيحاصل؛ نگاه به آينده با حفظ ارزش ها به جاى موفقيت هاى كوتاه مدت و ناجوانمردانه و ترجيح پيشرفت هاى فردا بر پيروزي هايى از امروز كه سد راه تعالى فرداى انسان‏ اند.
با اين روش ها و ملاك ها، سخن گفتن از يك رويكرد، يك راهبرد و يك شيوه واحد به عنوان موضع شيعه و عالم شيعى در برابر حكومت، خالى از دقت و بينش لازم بلكه ايدئولوژى و رفتار حكومت؛ آگاهي ها و مناسبات مردم؛ رابطه مردم با حاكميت؛ ميزان رضايت يا نارضايى عمومى؛ زير ساخت ها، روبناها و ابزارهاى لازم براى تغيير؛ و توان هاى اجرايى و اولويتها در فعاليت هاى كوتاه مدت و بلندمدت است كه در هر زمان، مكان و شرايط تعيين مى‏ كند چه موضعى در برابر حكومت بايد داشت، چه مناسباتى با آن برقرار بايد كرد و چه فعاليت هايى را در دستور كار رابطه با آن قرار بايد داد.