حسین علوی مهر
مكتب شیعه وامدار تحوّل فرهنگى است كه امام صادق علیه السلام ایجاد نمود. افزون بر روایات فراوان در مسائل گوناگون اعتقادى، فقهى، اخلاقى و تفسیرى و پر بودن كتابهاى تفسیرى شیعه مانند تفسیر عیاشى، نورالثقلین، البرهان، تفسیر قمى و نیز مجمع البیان و تفسیر صافى از گفتارهاى ارزشمند این امام بزرگ، دو كتاب به نامهاى مصباح الشریعه و تفسیر جعفر الصادق در كتاب حقایق التفسیر القرآن به ایشان منسوبند. مصباح الشریعه تاكنون چندبار به چاپ رسیده است (در ایران توسط حسن مصطفوى و در بیروت با تحقیق على زیعور و توسط مؤسسه عزالدین للطباعة و النشر چاپ شده) ولى مانند بیشتر كتابهاى حدیثى به صورت سندى و نقل قولى به امام صادق علیه السلام منتسب شده است و ظاهر كلماتى كه در آغاز هر باب با مدح و اعظام حضرت آمده، نشان مىدهند كه این كتاب دست كم توسط حضرت صادق علیهالسلام نگارش نیافته است. بیشتر كتاب حاوى مضامین اخلاقى و نكات اعتقادى است، اما كلمات آن حضرت در كتاب حقائق التفسیر ابوعبدالرحمن سلمى(325 ـ 412) و دیگر كتابهاى منسوب به ایشان كه بخش مشخصى از آن مباحث تفسیرى و تأویلى است به خوبى آشكار است و مطالب تفسیرى به نوعى عرفانى و بكر است و گرایش باطنى و رمزى دارد.
امام صادق علیه السلام شاگردان فراوانى تربیت كردند، به گونهاى كه شاگردان آن حضرت را تا چهار هزار تن گفتهاند. اما شاگردان ایشان در تفسیر افزون بر افرادى مانند ابوحمزه ثمالى، جابربن یزید جعفى و عطاء بن ابى ریاح و حتى ابوالجارود ـ كه پیش از این نام آنها ذكر شد و اصحاب دو یا سه امام بودهاند ـ شخصیتهاى دیگرى نیز در تفسیر ذكر گردیده است كه برخى از آنها عبارتند از:
1.یحیى بن كثیر(م 105 هـ.ق)
ابونضر یحیى بن كثیر (م 105 هـ.ق) كه ابن حجر وى را از جمله راویان امام جعفر بن محمد صادق علیه السلام مىشمارد و از برخى نقل كرده است كه وى «به پیروى مذهب تشیع شهرت دارد»در تفاسیر، نام او آمده است، از جمله در تفسیر مجمع البیان ذیل آیه 25 سوره بقره كه آیه شریفه «واتوا به متشابها» را تفسیر نموده است
2. شعبة بن حجاج (م 106 هـ.ق)
او از نخستین افرادى است كه به تدوین مجموعههاى حدیثى پرداختند. شافعى گفته است: اگر شعبه نبود، روایت و حدیث در عراق شناخته نمىشد. شیخ طوسى او را در زمره اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است.
3. سفیان بن عیینه(م 198 هـ.ق)
ابو محمد سفیان بن عیینه هلالى كوفى در سال 163 در مكه رحل اقامت افكند و همان جا ماند تا این كه در سال 198 درگذشت. او از بزرگان سلف، از جمله امام جعفر بن محمد صادق علیه السلام روایت كرده و بسیارى از بزرگان حدیث نیز از او روایت كردهاند.
نجاشى مىگوید: «او نوشتهاى دارد كه از گفتار جعفر بن محمد فراهم آورده است.» آن گاه سند خود را نسبت به آن نوشته، از وى بیان مىكند.
شیخ طوسى و برقى او را از اصحاب امام صادق علیه السلام شمردهاند.
مرحوم كلینى در كافى و شیخ طوسى در تهذیب و على بن ابراهیم قمى در تفسیرش از او روایت كردهاند
4. عبدالرحمن بن زید(م 182)
عبدالرحمن بن زید بن اسلم عدوى، پدرش زید بن اسلم پیش از این از جمله اصحاب امام سجاد علیه السلام ذكر شد، اگرچه برقى، وى (پدر) را نیز از اصحاب امام صادق علیه السلام برشمرده است.
اما مرحوم شیخ طوسى تنها عبدالرحمن بن زید را در شمار اصحاب امام صادق علیه السلام آورده است
مرحوم كلینى در كتاب كافى در ابواب گوناگون از او روایت كرده است.
افرادى همچون محمد بن فضیل بن كثیر ازدى از وى روایت كردهاند. شیخ مفید در رساله عددیه درباره او مىگوید: او از فقیهان و سرآمد بزرگان است كه حلال و حرام و فتوا و احكام از ایشان اخذ مىشود و راه طعنه بر آنان بسته است.
بحث تحول فرهنگى كه امام صادق علیه السلام پدید آورد، خود جایگاه خاصى مىطلبد و نیاز به كتابها دارد. همچنین بررسى شاگردان ایشان تنها به موارد مزبور خلاصه نمىشود، بلكه افرادى همانند ابوبصیر یحیى بن ابوالقاسم اسدى (م 150 هـ.ق) از اصحاب اجماع و ابان بن تغلب و محمد بن سائب كلبى و افراد فراوان دیگر را نیز مىتوان نام برد: حتى افرادى كه مقدارى مسألهدار بودهاند: همانند قتاده و واصل بن عطاء نیز به نوعى از شاگردان آن حضرت به حساب مىآیند. برخى از افراد دیگر نیز، كه از تابعان تابعین مىباشند، از جمله شاگردان امام صادق علیه السلام ذكر شدهاند كه در مجموع، به همین مقدار اكتفا مىشود.
__________________
نشریه معرفت - آبان 1382 - شماره 71
