کوثر :: تیر 1379، شماره 40
جهانی راز، اندر بای قرآن نباشد گفته‏ای همتای قرآن نشان‏های خدا را می‏توان دید که دارد جلوه در سیمای قرآن جمال و قدرت و فیض خدایی تجلی کرده در سینای قرآن
روزی که رسول خاتم(ص) دو وزنه سنگین و دو میراث گرانبها (قرآن‏و عترت) را به مردم معرفی کرد و برای نجات از گمراهی، تمسک به‏«ثقلین‏» را توصیه فرمود، اهل‏بیت‏خویش را نیز به عنوان قرآن‏شناسان خبیر معرفی کرد، تا پس از او، امت از ائمه الهام بگیرندو شاگردی عترت را با افتخار بپذیرند.
صادق آل محمد(ص)، در باره حبل المتین قرآن و شیوه بهره‏گیری ازآن و جایگاه کلام الهی، سخنان نغز بسیاری دارد که در این نوشته‏به اختصار به برخی از محورهای تعالیم و توصیه‏های حضرتش اشاره‏می‏کنیم، باشد که جامعه قرآنی و ولایی ما، از حضرت صادق(ع) سرمشق‏بگیرد و از سرچشمه هدایت قرآنی، جان عطشناک خویش را سیراب‏سازد.
1- قرآن، تجلی‏گاه خدا
کلام الهی، جلوه‏ای از قدرت و علم و حکمت‏خداست و آیات قرآن،هریک نشانه‏ای از عظمت الهی است. امام صادق(ع) در زمینه جلوه‏گاه‏بودن قرآن برای ذات مقدس خدا البته برای چشم‏های بیدار ودلهای آگاه می‏فرماید:
(لقد تجلی الله لخلقه فی کلامه و لکنهم لایبصرون) (1)
خداوند بر خلق خویش در کلام خودش تجلی کرده است، ولی آنان خدارا نمی‏بینند.
2- گنجینه کامل
معارف قرآن بی‏پایان است. به تعبیر خود قرآن (تبیانا لکل شیی‏ء)است; بیانگر هرچیز. هر پند و حکمت، هر حکم و قانون، هر علم ودانش ریشه در قرآن دارد. حتی برای آگاهی از سرگذشت پیشینیان وسرنوشت آیندگان و دانشهای آسمان و زمین باید به قرآن نگریست وبه کمک اهل‏بیت علیهم السلام ، از این منبع و گنجینه کامل بهره‏گرفت. امام صادق(ع) می‏فرماید:
«خداوند بی‏همتا و قدرتمند، کتاب خویش را بر شما نازل فرمود واو راستگو و نیکوکار است. در قرآن، خبر شما و خبر آنان که پیش‏از شما بودند و آنان که پس از شما خواهند آمد، همچنین خبرآسمان و زمین است...»
و در سخن (2) دیگری به جنبه تبیان بودن قرآن چنین اشاره‏می‏فرماید:
(ان الله انزل فی‏القرآن تبیان کل شی‏ء، حتی و الله ما ترک شیئایحتاج العباد الیه الا بینه للناس...) (3)
خداوند در قرآن، بیان هرچیز را نازل کرده است. به خدا قسم هیچ‏چیزی را که بندگان به آن نیازمندند، فروگذار نکرده و برای مردم‏بیان فرموده است.
3- عهدنامه الهی
قرآن، عهدی استوار میان خدا و مردم است و آیات این کتاب، متن‏این عهدنامه را بیان می‏کند. در عهد نامه باید نگریست، به آن‏باید پای‏بند بود، مفاد آن را نباید زیر پاگذاشت. امام صادق(ع)درباره این عهدنامه و لزوم تلاوت بخشی از آن در هرروز، چنین‏می‏فرماید:
«القرآن عهدالله الی خلقه، فقد ینبغی للمرء المسلم ان ینظرفی‏عهده و ان یقراء منه فی‏کل یوم خمسین آیه‏» (4)
قرآن عهد خداوند نسبت‏به بندگان اوست. سزاوار است که یک انسان‏مسلمان در این عهدنامه الهی بنگرد و هر روز پنجاه آیه از آن رابخواند.
روشن است که مرور بر مفاد یک عهدنامه، برای یادآوری از آن قرارداد و رعایت آن در عمل است. میثاق خدا با بندگان برشناختن‏احکام الهی و عبرت گرفتن از حکایات قرآن و عمل به اوامر او وتدبر در آیات است. جالب است که امام صادق(ع) وقتی می‏خواست قرآن‏تلاوت کند، قرآن را که به دست راست‏خویش می‏گرفت، دعایی می‏خواندکه به عهد بودن قرآن و تعهدات انسان در قبال این قرار داد،اشاره دارد. مضمون آن دعا چنین است:
«خداوندا! من عهد و کتاب تو را گشودم. خدایا! نگاهم را در این‏کتاب، عبادت قرار بده و قرائتم را تفکر، و تفکرم را عبرت‏آموزی. خدایا! مرا از آنان قرار بده که از مواعظ تو در این‏کتاب، پند می‏گیرند و از نافرمانی‏ات پرهیز می‏کنند. وقتی کتاب تورا می‏خوانم، بر دل و گوشم مهر مزن و بر دیدگانم پرده میفکن وقرائت مرا خالی از تدبر مگردان، بلکه مرا چنان قرار بده که درآیات و احکامش ژرف بنگرم، دستورهای دین تو را بگیرم و عمل کنم‏و نگاه مرا در این کتاب، غافلانه و قرائتم را بیهوده و بی‏ثمرمساز.» (5)
4-آینه عبرت
درخلال آیات قرآن، سرگذشت اقوامی از گذشته آمده است. چه نیکان وصالحان که در سایه ایمان و عمل و پیروی از حق، سعادتمند شدند،چه عنودان و لجوجان که با تکذیب انبیا و انکار خدا و طغیان وفساد، گرفتار عذاب الهی گشتند. قرآن، کتاب قصه و داستان نیست،ولی سرشار از قصص و حکایات افراد و امتهاست و همه بر اساس درس‏گرفتن و الهام و عبرت و پند.
امام صادق(ع) می‏فرماید:
«علیکم بالقرآن! فما و جدتم آیه نجابها من کان قبلکم فاعملوابه، و ما وجدتموه هلک من کان قبلکم فاجتنبوه.» (6)
برشماباد قرآن! هر آیه‏ای را که یافتید که گذشتگان، با عمل به‏محتوای آن آیه نجات یافتند، شماهم به آن عمل کنید و هر آیه رادیدید که بیانگر هلاکت پیشینیان است، شماهم از آن (عامل هلاکت)بپرهیزید.
این شیوه برخورد با آیات قرآن، سودمندترین شیوه‏ای است که درعمل فردی و اجتماعی مسلمانان اثر می‏گذارد و قرآن هدایتگر قاری‏می‏شود.
5- احکام جاودانه
دین خدا و آیات قرآن، حاوی یک سلسله احکام الهی است که تادامنه قیامت استمرار می‏یابد. آنچه که حلال الهی و حرام الهی‏است، مشمول مرور زمان نمی‏شود و حکم خدا در اثر «جو» یا«شرایط جدید» یا «تمایلات این و آن‏» عوض نمی‏گردد. امام‏صادق(ع) در تشریح بعثت‏های سلسله نورانی انبیا، به دوره بعثت‏رسول خاتم(ص) می‏رسد و می‏فرماید: «تا آن که محمد(ص) آمد و قرآن‏را آورد و شریعت و راه و روش قرآن را. پس حلال آن تا روز قیامت‏حلال است و حرام آن تا روز قیامت‏حرام می‏باشد.»
و در سخنی (7) دیگر، جریان قرآن را در عصرها و زمان‏ها، همچون‏جریان شب و روز و ماه و خورشید می‏داند. با بیان امام صادق(ع) راه‏براندیشه کسانی که احکام خدا را مقطعی و دوره‏ای می‏دانند و عصرحاضر را برای اجرای احکام قرآن مناسب نمی‏دانند و قوانین وحی رابرای تنظیم امور بشریت امروز و جامعه کنونی کافی نمی‏بینند،بسته می‏شود.
6- همیشه زنده و شاداب
غیر از احکام قرآن و حلال و حرام آن که ابدی است، خود این کتاب‏ژرف و فصیح و متین نیز با گذشت زمان کهنه نمی‏شود و پیوسته‏معارف آن برای همه اقشار در همه زمانها درخشندگی و آموزندگی‏دارد.
امام صادق(ع) در حدیثی به رمز و راز این جاودانگی و طراوت‏همیشگی در کلام خدا اشاره دارد. مردی از آن حضرت می‏پرسد: چراقرآن با نشر و درس و بررسی، تازه‏تر و شاداب‏تر می‏شود و هرگزکهنه نمی‏شود.؟
امام صادق(ع) در پاسخ می‏فرماید:
«لان الله تبارک و تعالی لم یجعله لزمان دون زمان و لا لناس دون‏ناس فهو فی کل زمان جدید و عند کل قوم غض الی یوم القیامه.» (8)
برای این که خدای متعال آن را برای زمانی خاص یا مردمی خاص‏قرار نداده است. از این رو قرآن در هر زمان تازه است و نزد هرقومی شاداب است تا روز قیامت.
طراوت و تازگی قرآن برای همه و همیشه، به خاطر آن است که معجزه‏جاوید پیامبر(ص) و کلام الهی است و در هر عصری پاسخگوی نیازهای‏فکری، هدایتی و اجتماعی مردم است.
7- حفظ، آموزش و عمل
گرچه تلاوت قرآن و حفظ کردن آیات آن ثواب دارد و ارزشمند است،ولی تکلیف مسلمانان در این حد خلاصه نمی‏شود. حفظ کردن بایدهمراه با عمل باشد و یاد دادن و یادگرفتن به قصد اجرای‏فرموده‏های خدای متعال. حضرت صادق(ع) فرموده است:
«الحافظ للقرآن، العامل به، مع السفره‏الکرام البرره‏» (9)
کسی که حافظ قرآن و عمل کننده به آن باشد، همراه با سفیران‏والامقام و نیکوکار الهی (فرشتگان مقرب) خواهد بود.
ضرورت آموختن قرآن نیز در کلام آن حضرت مطرح است. می‏فرماید:
«ینبغی للمؤمن ان لایموت حتی یتعلم القرآن او یکون فی تعلمه‏» (10)
سزاوار است که مؤمن نمیرد، تا آن که قرآن را آموخته باشد، یادر حال و مسیر فراگرفتن قرآن باشد.
با این حال، پای بندی به احکام قرآن و عمل به آن در تعبیر امام‏صادق(ع) چنین بیان شده است:«واحذر ان تقع من اقامتک حروفه فی‏اضاعه حدوده‏» (11)
بپرهیز از این که در مسیر اقامه حروف، به اضاعه حدود بیفتی.
بسیارند آنان که در شکل و ظاهر به قرآن می‏پردازند و در ورای‏جلوه‏های ظاهری قرآنی، عمل به قرآن مطرح نیست. این گونه برخوردتشریفاتی و مراسمی و شکلی با قرآن، در شان کلام الهی و منشورآسمانی نیست.
8-ادب و آداب تلاوت
خواندن قرآن نیز آدابی دارد، هم آداب ظاهری همچون مسواک، وضو،ترتیل، صوت خوش، رو به قبله بودن، حفظ احترام کلام الله و... وهم آداب باطنی و حالت‏های روحی و توجه قلبی و عنایت‏به کلام خداو پیداکردن حالت‏خشوع و تذکر و تاثیر پذیری ازتلاوت، این نکات‏در کلمات امام صادق(ع) بسیار بیان شده است. به برخی از این‏رهنمودها اشاره می‏شود:
امام صادق(ع) می‏فرماید:
هرگاه نزد تو قرآن تلاوت می‏شود، برتولازم است گوش بدهی و سکوت وتوجه داشته باشی:
«اذا قری‏ء عندک القرآن وجب علیک الانصات و الاستماع‏» (12)
این همان نکته قرآنی است که در آیه 204 سوره اعراف آمده است:
(و اذا قری‏ء القرآن فاستمعوا له و انصتوا).
و در سخن دیگری به نقل ازحضرت رسول(ص) می‏فرماید که: «راه‏قرآن‏» را نظیف و پاکیزه کنید. می‏پرسند: راه قرآن چیست؟
می‏فرماید: دهان‏دهان‏یتان. می‏پرسند: چگونه؟ می‏فرماید: بامسواک. (13)
در حدیث دیگر، امام صادق(ع) فرموده است:
کسی که قرآن بخواند، ولی قلبش رقت پیدا نکند و در برابر خداوندخاضع نشود و در درون، حالت‏حزن و خشیت و هراس نیابد، شان وجایگاه والای خدا را سبک شمرده است. بنگر که کتاب پروردگارت راچگونه می‏خوانی و با منشور لایت‏خویش چه برخوردی داری و اوامر ونواهی آن را چگونه پاسخ می‏دهی و حدود و تکالیف آن را چگونه‏امتثال و فرمان برداری می‏کنی؟! در آیه‏های وعد و وعید، درنگ کن،در امثال و مواعظ قرآن اندیشه کن. مبادا اقامه حروف و قرائت‏ظاهر، تو را در تباه ساختن حدود آن بیندازد!... (14)
تلاوت با حزن و حالتی اندوهناک که نشان دهنده تاثر روحی قاری‏از آیات کلام خداست، ادب دیگری از آداب تلاوت است. امام صادق(ع)فرموده است:
«ان القرآن نزل بالحزن فاقروه بالحزن‏»
قرآن با (15) حزن نازل شده است، شما هم، آن را حزین قرائت کنید.
9- جوانان و قرآن
موج مقدس و فراگیر قرآنی که در کشورمان وجود دارد و این همه‏نوجوانان و جوانان را در جلسات ترتیل و قرائت و مسابقات حفظوخواندن و مفاهیم آیات، برگرد محور نورانی قرآن جذب کرده است،قابل ستایش و مایه شکر و سپاس است. انس با قرآن، دلهای جوانان‏را روشن و زندگیهاشان را با صفا می‏کند و عامل جذب آنان به پاکی‏و راه خدا می‏شود.
امام صادق(ع) می‏فرماید: هرجوان مومنی که قرآن بخواند، قرآن باگوشت و خون او در می‏آمیزد و خداوند او را با فرشتگان بزرگوارهمراه می‏سازد و قرآن روز قیامت نگهدارنده او (از دوزخ) خواهدبود:
«من قرئی القرآن و هو شاب مؤمن، اختلط القرآن بلحمه و دمه، وجعله الله مع السفره‏الکرام البرره و کان القرآن حجیزا عنه یوم‏القیامه.» (16)
بخصوص، خانه هایی که نوای خوش قرآن از حنجره‏های داوودی از آن‏هابه گوش می‏رسد و صبح و شام، جوانان صاحبدل و روشن ضمیر، همدم‏کتاب خدایی‏اند و لحظات خویش را با انس با قرآن سپری می‏کنند،مشمول رحمت‏خدا و هدایت قرآنی می‏شوند. این گونه خانه‏های نورانی‏از تلاوت، در آسمانها تابان و فروزان است. امام صادق(ع)می‏فرماید:
خانه‏ای که یک فرد مسلمان در آن قرآن تلاوت می‏کند، برای اهل‏آسمان نورانی دیده می‏شود، همچنان که مردم دنیا در آسمان ستاره‏درخشان را می‏بینند. (17)
10 نکته‏های دیگر
همچنان که یاد شد، در دریای کلمات حضرت صادق(ع) گهرهای فراوانی‏وجود دارد که در باره قرآن کریم است. نقل آن ها به طول‏می‏انجامد. عصاره و خلاصه‏ای از آن مضامین را که در برخی روایات‏دیگر آمده است، تقدیم می‏کنیم.
امام صادق(ع)، قرآن را دارای آیات ناسخ و منسوخ و محکم ومتشابه می‏داند و بهره‏گیری از قرآن را برای کسانی روا می‏شمرد که‏به این نکات توجه داشته باشند و گرنه گمراه می‏شوند و گمراه‏می‏کنند. وی برای فراگیری هر حرف از قرآن، پاداش ده حسنه بیان‏می‏کند و می‏فرماید: قرآنی که خوانده نمی‏شود و غبار بر آن‏می‏نشیند، روز قیامت‏به درگاه خدا شکایت می‏کند. تلاوت راستین راآن می‏داند که قرآن خوانان، وقتی به آیات بهشت و جهنم می‏رسند،می‏ایستند و تامل می‏کنند. اهل‏بیت علیهم السلام را وارثان کتاب‏خدا و برگزیدگان خلق می‏شمرد و از این خاندان به عنوان وجه‏الله،آیات، بینات و حدودالله یاد می‏کند و ولایت ائمه را قطب و محورقرآن و همه کتب آسمانی معرفی می‏کند و قرآن را «ثقل اکبر»می‏نامد و آن را چراغ هدایت و فروغ تاریکی و حیات بخش قلب بیناو گشاینده چشم و دل می‏شمارد. از دیدگاه آن حضرت، قرآن‏«معیار» و ملاک درستی و حقانیت هر حرف و حدیث است و می‏فرماید:
هر چه که از ما برای شمانقل می‏شود، در صورتی که مخالف با قرآن‏باشد ما نگفته‏ایم و شما نپذیرید. او اهل‏بیت پیامبر(ص) را خزانه‏داران علم الهی و بازگوکنندکان وحی خدا می‏داند و از تفسیر به‏رای نهی می‏کند و از آن قاری که که به خاطر خود نمایی یا کسب‏درآمد، به قرائت می‏پردازد، نکوهش می‏کند.
پایان بخش نوشته را حدیثی از آن حضرت درباره فضیلت‏سوره فجر ودعوت به خواندن آن در نمازها تقدیم امت‏شهید پرور و فجرآفرینان می‏شود. امام صادق(ع) می‏فرمود:
«اقروا سوره الفجر فی فرائضکم و نوافلکم، فانها سوره‏الحسین بن‏علی من قراءها کان مع الحسین فی درجته من الجنه‏»سوره فجر (18) را در نمازهای واجب و مستحب خود بخوانید، چرا که‏آن، سوره حسین بن علی(ع) است. هرکس آن را بخواند، در بهشت‏همراه حسین(ع) و در رتبه و درجه او خواهد بود.
«والفجر» که سوگند خدای ازلی است روشنگر حقی است که با آل علی‏است این سوره به گفته امام صادق(ع) مشهور به سوره حسین بن علی(ع) است. (19)
امید است که در سایه رهنمودهای حضرت صادق(ع)، با چشمه وحی الهی‏آشناتر شویم و «قرآنی‏» بیندیشیم و «قرآنی‏» زندگی کنیم.
_________________________________
1- بحارالانوار، ج‏89، (بیروت)، ص‏107.
2- کافی، ج 2، ص‏599.
3- بحارالانوار، ج‏89، ص 81.
4- وسایل الشیعه، ج 4، ص‏849.
5- بحارالانوار، ج 95، ص 5.
6- الحیاه، ج 2، ص‏116.
7- کافی، ج 2، ص 18.
8- بحارالانوار، ج‏89، ص 15.
9- الحیاه، ج 2، ص ص 152.
10- همان، ص 155.
11- بحارالانوار، ج 82، ص‏43.
12- وسائل الشیعه، ج 4، ص 861.
13- الحیاه، ج 2، ص 158.
14- بحارالانوار، ج‏89، ص‏207.
15- وسائل الشیعه، ج 4، ص‏857.
16- الحیاه، ج 2، ص 164.
17- کافی، ج 2، ص 610.
18- تفسیر برهان، ج 4، ص‏457; مجمع البیان، ج، 5، ص 481.
19- از جواد محدثی.