فقير گويد كه: چون صحابه و علما و فقها و محدّثين شيعه  ـ رضوان اللّه عليهم ـ  عددشان از حدّ حصر افزون است، و چون در اثناى كتاب اشاره كرديم به قبور بسيارى از آن ها كه در مشاهد مشرّفه مدفون اند. پس اگر بخواهيم در اين جا اشاره كنيم به ذكر سايرين كه در بلاد ديگر مدفون اند از وضع كتاب بيرون رويم; پس مناسب آن كه به اجمال خود باقى ماند و هركه خواهد رجوع به احوال ايشان در كتب رجاليّه نمايد با آن كه بحمد اللّه هر يك از آن ها كه درهر ناحيه و بلدى مدفون باشند، قبرشان معروف و معلوم و ملاذ و معاذ اهل آن جا است و شخص غريب همين كه سؤال كند بر او معلوم شود. بلى، چون قبرستان بلده طيّبه قم از علما و محدّثين مملوّ است، چنانچه علاّمه مجلسى(رحمه الله)اشاره به آن فرموده، سزاوار است كه اين مقام را تزيّين كنم به ذكر چند نفر از مشاهير ايشان كه مزارشان معروف و به كثرت فضيلت و علوّ شأن موصوف اند:
مانند: شيخ جليل ابو جرير زكريّا بن ادريس كه علماى رجال تصريح به جلالت و وثاقت او نموده و خدمت چند نفر از ائمّه را درك نموده و از حضرت صادق و موسى بن جعفر و امام رضا(عليهم السلام) روايت نموده. و شيخ كشّى به سند صحيح از زكريّا بن آدم قمّى روايت كرده كه گفت: داخل شدم بر حضرت امام رضا(عليه السلام)در اوّل شب در اوايل زمان موت ابو جرير زكريّا بن ادريس پس حضرت مذاكره فرمود او را و از من از حال او سؤال مى فرمود و رحمت فرستاد بر او و دائما حديث فرمود با من و من حكايت مى كردم با آن حضرت تا فجر طالع شده. برخاست و نماز فجر گذارد. به هر حال جلالت شأن آن بزرگوار بسيار، و قبر شريفش در وسط قبرستان شهر، در ميان شيخان بزرگ مشهور است و در جنب او قبور جمله اى از علما است.
و مانند: شيخ معظّم نبيل، ثقه جليل القدر زكريّا بن آدم بن عبد اللّه سعد اشعرى قمّى كه از خواصّ اصحاب حضرت امام رضا(عليه السلام)است و درك خدمت چند نفر از ائمّه(عليهم السلام)نموده و احاديث از ايشان روايت نموده، و اخبار بسيارى در فضيلت او روايت شده، و در سفر مكّه با حضرت امام رضا(عليه السلام)هم كجاوه شده و حديث «المأمون على الدّين و الدّنيا» در حقّ او وارد شده. و شيخ كشّى به سند صحيح روايت نموده كه زكريّا بن آدم، خدمت حضرت امام رضا(عليه السلام)عرض كرد كه: مى خواهم از اهل بيت خود دور شوم، ـ يعنى از قم بيرون روم ـ به جهت آن كه سفها در ايشان زياد شده. حضرت فرمود: «اين كار مكن به درستى كه از اهل بيت تو بلا دفع مى شود به سبب تو، هم چنان كه بلا دفع مى شود از اهل بغداد به سبب موسى بن جعفر(عليهما السلام)».
و نيز از علىّ بن مسيّب همدانى روايت كرده كه: خدمت حضرت امام رضا(عليه السلام)عرض كردم كه: راه من به شما دور است و هميشه ممكن نيست مرا تشرّف به خدمت شما; پس از كه بگيرم معالم دين([1]) خود را؟ فرمود كه: «ياد گير معالم دين خود را از زكريّا بن آدم كه مأمون است بر دين و دنيا». و غير اين اخبار از چيزهاى ديگر كه دلالت دارد بر نهايت و فخامت شأن آن معظّم، قبر شريفش در مكان معروف به شيخان بزرگ، و از براى اوست بقعه بزرگى و در جنب او مدفون اند جماعتى از علما كه از آن جمله است: عالم فاضل، خبير ماهرآخوند ملاّ محمّد طاهر قمّى، مؤلّف كتاب اربعين و كتاب حكمة العين و غيره.
و مانند: شيخ معظّم جليل نبيه علىّ بن بابويه قمّى، صدوق اوّل، والدِ بزرگواررئيس المحدّثين شيخ ابو جعفر محمّد كه تعبير از او به صدوق مطلق مى شود. جلالت و عظمت شأن اين دو بزرگوار بر همه معلوم و ظاهر است.
و در احتجاج طبرسى مذكور است كه حضرت عسكرى(عليه السلام)نامه نوشتند به علىّ بن بابويه و در اوّل آن بعد از حمد و صلوات چنين مرقوم است:
«أمّا بعد، يا شيخي و معتمدي يا اَبا الحسن عليّ بن الحسين القمّي وفَّقك اللّه لمرضاته وجَعل من صُلبك اَولاداً صالحين برحمته...» تا آخر توقيع شريف كه از جمله فقرات آخرش اين است: «يا شيخي و أْمُر جميع شيعتي بالصّبر». زهى شرافت علم كه صاحبش را به درجه اى رساند كه امام(عليه السلام)به او چنين مخاطبه فرمايد. قبر شريفش در قبرستان قم معروف است، و از براى اوست بقعه بزرگى با قبّه عاليه، و مزار نجل شريفش رئيس المحدّثين در رى در نزديكى بلد شاهزاده عبدالعظيم، در وسط باغ با نضارتى با بقعه و قبّه عاليه، و زيارتگاه عامّه خلق آن جا است
ـ رضوان اللّه عليهما ـ.
و مانند: شيخ جليل محدّث، محمّد بن قولويه قمّى كه قبر شريفش در قبرستان قم معروف در ميان محوّطه اى كه تعبير به شيخان صغير مى كنند. و اين شيخ معظّم، والد شيخ ابو القاسم، جعفر بن قولويه، استاد شيخ مفيد است كه در كاظمين(عليهما السلام)مدفون است، چنانچه در سابق ] صفحه 59 [ به شرح رفت.
و مانند: شيخ فاضل سديد قطب الدّين سعيد بن هبة اللّه راوندى كه از مشاهير علما و مؤلّف كتاب خرايج و قصص الأنبيا است، مزار شريفش در صحن جديد حضرت معصومه قم معروف است.
و مانند: خاتم الفقها و المجتهدين و افضل المدقّقين و المحقّقين، حاوى المفاخر و المكارم، جناب آقا ميرزا ابو القاسم معروف به محقّق قمّى، صاحب قوانين و غيره كه فعلاً مرجع درس و تدريس فضلا است. قبر شريفش در نزديكى قبر زكريّا بن آدم در ميان بقعه اى است با قبّه عاليه، و در اطراف او قبور بسيارى از علما و فضلا است كه مقام را گنجايش تعداد آن ها نيست.
و در نزديكى دروازه معصومه([2]) شهر در بازار، مقابل درِ مسجد([3]) امام(عليه السلام)، قبرى است با بقعه عاليه و معروف است كه قبر احمد بن اسحاق اشعرى وكيل حضرت عسكرى(عليه السلام) است. و اين مطلب بعيد است چه آن جناب به حسب آن چه از روايت مستفاد شده موتش در حلوان واقع شده، و كيفيّت آن چنان است كه در كتاب نجم الثّاقب مرقوم است، و شيخ ابو جعفر محمّد بن جرير طبرى در دلائل خود گفته كه: احمد بن اسحاق اشعرى شيخ صدوق، وكيل ابو محمّد(عليه السلام)بود، پس چون ابو محمّد(عليه السلام)به كرامت خداى تعالى رسيد مقيم بود بر وكالت خود از جانب مولاى ما صاحب الزّمان(عليه السلام)و مى رسيد به او توقيعات آن جناب، و حمل مى شد به سوى او اموال از جميع نواحى كه در آن جا بود مال مولاى ما، پس آن ها را تسليم مى گرفت، تا آن كه رخصت خواست كه به قم برود، پس اذن رسيد كه برود، و ذكر فرمود كه او به قم نمى رسد و اين كه او مريض مى شود و وفات مى كند در راه، پس مريض شد در حُلوان و مرد و در آن جا دفن شد، و اقامه فرمود مولاى ما بعد از فوت احمد بن اسحاق اشعرى مدّتى در سرّ من رأى، آنگاه غايب شد...» الخ.
و شيخ مرحوم ثقة الإسلام نورى ـ طاب ثراه ـ در همان كتاب بعد از اين فقره مى فرمايد: «احمد بن اسحاق اشعرى از بزرگان اصحاب ائمّه(عليهم السلام)و صاحب مراتب عاليه در نزد ايشان و از وكلاى معروفين بود. و كيفيّت وفات او به نحو ديگر نيز ذكر شده كه در حيات عسكرى(عليه السلام)بود و حضرت، كافور، خادم خود را با كفن براى او فرستاد در حُلوان و غسل و كفن او به دست كافور يا مانند او شد، بى اطلاع كسانى كه با او بودند; چنانچه در خبر طولانى سعد بن عبد اللّه قمّى است كه با او بود در آن سفر وفات، ولكن نجّاشى از بعضى نقل كرده تضعيف آن خبر را، و حُلوان همين «زهاب([4])» معروف است كه در راه كرمانشاهان است به بغداد، و قبر آن معظّم در نزديكى رودخانه آن قريه است معروف به سرپل، به فاصله هزار قدم، تقريباً از طرف جنوب و بر آن قبر بناى محقّرى است خراب. و از بى همّتى و بى معرفتى اهل ثروت آن اهالى بلكه اهل كرمانشاهان و متردّدين چنين بى نام و نشان مانده و از هزار نفر زوّار يكى به زيارت آن بزرگوار نمى رود، با آن كه كسى را كه امام(عليه السلام) خادم خود را به طىّ الأرض با كفن براى تجهيز او بفرستد و مسجد معروف قم را به امر آن جناب بنا كند، و سال ها وكيل در آن نواحى باشد، بيشتر و بهتر از اين بايد به او رفتار كرد و قبرش را مزار معتبرى قرار بايد داده كه از بركت صاحب قبر و به توسّط او به فيض هاى الهيّه برسند، انتهى.
_________________________
[1]. معالم دين: اصول ومبانى دين.
[2]. نام دروازه اى در قم كه پيش از اين بدين نام مشهور است.
[3]. در مرآت البلدان ناصرى است كه مسجد معروفه به مسجد امام(عليه السلام)كه در قم واقع است، احمد بن اسحاق اشعرى كه وكيل موقوفات حضرت امام حسن عسكرى(عليه السلام)بوده، به فرموده آن جناب بنا نموده. (منه عُفي عنه).
[4]. زهاب = سر پل ذهاب; در نگارش پيشين گاه به خاطر تطابق لفظ با ملفوظ حروف عربى به فارسى تبديل مى شدند، مانند: تهران و طهران، زهاب و ذهاب.