مقدمه:
ورود تکنولوژي‌هاي جديد اطلاعاتي و ارتباطي (ICT) مانند اينترنت و موبايل به زندگي جوانان در سال‌هاي اخير، تأثيراتي بر نگرش، هويت و سبک زندگي آنها داشته است.

بدون شک اينترنت و موبايل، ارتباطات ميان فردي را نسبت به گذشته بسيار تسهيل کرده است و به جوانان اين امکان را مي‌دهد تا روابطي متفاوت و جديد را تجربه کنند. در اين ميان چت و پيام کوتاه، دو قابليت فضاي مجازي و موبايل هستند که در بين جوانان از محبوبيت زيادي برخوردارند. تا چند سال گذشته چت کردن در بين جوانان بسيار شايع بود؛ اما به‌ نظر مي‌رسد در حال حاضر از شيوع آن کاسته شده و جاي خود را به ارتباطات با موبايل، خصوصاً پيام کوتاه داده باشد. چت و پيام کوتاه، هر دو قابليت‌هايي هستند که امکان ارتباط سريع و آسان را فراهم مي‌کنند و مي‌توان بين آنها شباهت‌هايي نيز يافت. در نوشتار حاضر سعي داريم به اين سؤال پاسخ دهيم که چت و پيام کوتاه چه پيامدهاي هويتي مي‌تواند داشته باشد و روابط حاصل شده از اين مجرا چه نقشي در تعامل با افراد غير هم‌جنس در بين جوانان ايفا مي‌کند؟
براي پاسخ به اين سؤالات در ابتدا تغييرات بوجود آمده در زندگي جوانان بواسطه ورود تکنولوژي‌هاي جديد و تغيير شکل اوقات فراغت را بررسي مي‌کنيم. سپس به جايگاه و نقش همسالان در زندگي جوانان مي‌پردازيم. در ادامه به ويژگي‌هاي چت و پيام کوتاه اشاره مي‌کنيم و اينکه اين دو چه تأثيرات هويتي مي‌توانند داشته باشند. در پايان جمع‌بندي مطالب ارائه خواهد شد.
جوانان و تکنولوژي‌هاي نوين :
پيشرفت تکنولوژي‌هاي ارتباطي و اطلاعاتى، در زندگي بشر سهم بسزايي داشته است. نمي‌توان تغييرات بنيادين ناشي از ظهور تکنولوژي‌هاي ارتباطي و اطلاعاتي را در عرصه هاي مختلف زندگي فردي و اجتماعي ناديده گرفت. کاستلز معتقد است از آنجا که انتقال و جريان فرهنگ از طريق ارتباطات صورت مي‌گيرد، حوزه‌ي فرهنگ که نظام‌هايي از عقايد و رفتارها را شامل مي‌شود و ساخته‌ي تاريخ مي‌باشد، با ظهور تکنولوژي جديد دستخوش دگرگوني‌هاي بنيادين مي‌گردد. ورود فن آوري‌هاي ارتباطى، دگرگوني بنياديني را در ساختار مناسبات و ارتباطات انساني ايجاد کرده است. (کاستلز،383:1384 پي‌آمد اين امر شکل‌گيري نوع جديدي از تعاملات انساني است که ضمن تمايز از الگوهاي ارتباطي مرسوم در رسانه‌هاي ارتباط جمعي عملاً فرصت‌هاي نويني را در جهت تجلي خود و هويت، به وجود آورده است. (گرگى، 53:1385)
فرآيند هويت‌يابي در دوران مدرن تغيير شکل داده است. در گذشته، مکان نقش کليدي در خلق هويت اجتماعي افراد داشت، چرا که افراد در محيط‌هاي کوچک و بسته زندگي مي‌کردند و هويت اجتماعي آن‌ها از طريق ارتباط رودررو با اطرافيانشان در يک محيط ثابت شکل مي‌گرفت. افراد کمتر با دنياي خارج ارتباط داشتند و سنت‌هاي بومى- محلي بخش اعظم هويت آن‌ها را شکل مي‌داد. بدنبال مدرنيته و خصوصاً بدنبال ظهور تکنولوژي‌هاي نوين اطلاعاتي و ارتباطى، نقش مکان در شکل دهي به هويت بسيار کمرنگ شد، چرا که رسانه‌ها و تکنولوژي‌هاي ارتباطي قادرند فرد را از مکان خودش جدا کنند و به جهان پيوند بزنند، در نتيجه افراد با منابع هويت‌يابي متکثري روبه رو هستند و هويت‌يابي شکلي غير محلي و جهاني پيدا کرده است.
گيدنز براي شرح تغيير نقش مکان در مدرنيته‌ي متأخر از اصطلاح از جا کندگي استفاده مي‌کند. او معتقد است که جدايي زمان و مکان در دوره‌ي مدرنيته‌ي متأخر، شرط وقوع فرآيند از جا کندگي است. از جاکندگى، کنده شدن روابط اجتماعي از محيط‌هاي محلى، هم کنش و تجدىد ساختار اين محيط‌ها در راستاي پهنه‌هاي نامحدود زمانى- مکاني است.(گيدنز، 25:1384)
تامپسون نيز معتقد است با ظهور رسانه‌ها اشکال قديمي ارتباط و عموميت تغيير کرده و شکل جديدي از رؤيت‌پذيري ايجاد شده است. او در کتاب خود با عنوان رسانه‌ها و مدرنيته (154:1380) مي‌نويسد: پيش از تحول رسانه‌ها، عمومي بودن افراد و رويدادها بسته به سهيم بودن آنها در يک محل واحد بود. يک رويداد هنگامي به صورت يک رويداد عمومي در مي‌آمد که در برابر جمعي از افراد که در وقوعش حضور داشتند، به اجرا در مي‌آمد.
تامپسون براي تبيين روشن‌تر نقش رسانه‌ها در دنياي مدرن امر خصوصي و عمومي را از هم تفکيک مي‌کند. عمومي چيزي است که قابل رؤيت يا مشاهده باشد، آنچه که در برابر حضار به اجرا درآيد، چيزي که براي همه يا بسياري از افراد، ديدن و شنيدن درباره‌اش آزاد باشد. در مقابل، خصوصي چيزي است که از ديد پنهان باشد، چيزي است که بطور خصوصي يا مخفيانه يا در ميان دايره‌ي محدودي از افراد گفته يا انجام شود. در اين معنى، صورت دو وجهي عمومى- خصوصي بايد با عام بودن در برابر خاص بودن، آشکار بودن در مقابل پنهان بودن و رؤيت‌پذيري در مقابل عدم رؤيت‌پذيري سر و کار داشته باشد. کنش عمومى، کنشي قابل رؤيت است که آشکارا انجام مي‌شود، چنانکه هر کسي مي‌تواند آن را ببيند؛ حال آنکه کنش خصوصي نامرئي است، عملي است که در خفا و در پشت درهاي بسته انجام مي‌شود. (تامپسون 152:1380)
شايد بتوان ادعا کرد که ظهور تکنولوژي‌ها و رسانه‌هاي جديد و دگرگوني‌ها و تغييرات ناشي از آن، تأثير عميق‌تري بر جوانان دارد:
طولاني شدن دورة جواني و نوجوانى، رواج شيوه‌هاي جدىد رفتار اجتماعي براي ‌پر کردن فضاي زندگى، فردى‌ شدن و کم‌رنگ‌شدن شکاف‌هاي متداول اجتماعى، اهميت يافتن سبک زندگي و «سياست زندگي» براي جوانان، از هم پاشيدگي شبکه‌هاي سنتي همسايگي و نوسازي شهري از جملة زمينه‌هاي اصلي هستند که شرايط جديدي را پيش روي جوانان قرار داده‌اند. آنچه در کنار اين روندها و متأثر از رشد رسانه‌هاي جديد قابل ذکر است اهميت بيش از پيش تنوع در اوقات فراغت براي جوانان است. اولين نسل آشنا با کامپيوتر و تکنولوژي‌هاي ارتباطي را بايد نسل فعلي دانست. بسياري از آنان مي‌توانند با طيفي از نرم افزارهاي کامپيوتري کار کنند و به ‌راحتي آن را بفهمند. اين تحولات تکنولوژيک علاوه بر تأثير بر ذوق، سليقه و نياز ارتباطي آنها، گذراندن اوقات فراغت آنها را نيز تحت تأثير قرار داده ‌است. دو فرآيند رسانه‌اي ‌شدن[1] و خانگي شدن[2] توصيف ‌کنندة گذران بخش عمده‌اي از فراغت جوانان در جوامع مدرن است. جوانان فراغت خود را بيش از پيش در خلوت سپري مي‌کنند و براي سرگرم شدن به طور فزاينده‌اي به رسانه‌هاي جديد متکي هستند. (ذکايى،2:1383)
نقش همسالان در الگوسازي و هويت جوانان:
يکي از مهم‌ترين گروه‌هاي مرجع جوانان، گروه همالان و دوستان است. در دوره‌ي جوانى، گروه دوستي نقش مهمي در الگو‌پذيري و شکل‌گيري شخصيت جوانان ايفا مي‌کند. دوران جواني اقتضائات خاص خود را دارد. ميل به نوگرايى، تمايل به استقلال، مد‌گرايى، تمايل به مطرح کردن و ابراز خود، الگو گرفتن و افزايش ارتباط با همسالان و ... از ويژگي‌هاي دوران جواني است. در نتيجه ارتباط با دوستان و وسايلي که اين ارتباط را فراهم مي‌کنند، از اهميت بسزايي برخوردارند.
چت:
چت روم ها[3] يا تالارهاي گفتگو به عنوان يکي از پرطرفدارترين امکانات اينترنتى، شرايط جديدي را پيرامون کاربران خود قرار داده و مرزهاي تازه‌اي در شکل‌گيري خرده فرهنگ‌ها، ارزش‌ها و هويت جوانان پديد آورده‌اند. گمنامى، سرعت ارتباطات و سيال بودن آن پيامدهاي گسترده‌اي در روابط جنسيتي و الگوهاي ارتباطي و دوست‌يابي جوانان بر جاي مي‌گذارد. تداخل طبقه با جنسيت و جغرافيا مي‌تواند فضاي آزاد کننده‌اي را براي دسته‌اي از جوانان پديد آورده و مرزبندي‌هاي رايج جنسيتي و اجتماعي را در فرهنگ جوانان کم‌رنگ سازد. ارتباطات اينترنتي در محيط‌هاي چت، ضمن آنکه تقويت‌کننده روابط غير وابسته به زمان و مکان گرديده است، به محملي براي جستجو و ارضاي کنجکاوي‌هاي جوانان نيز تبديل شده است. (ذکايى، 277:1386)
چت‌روم‌ها تکنيک‌ها و امکاناتي را در اختيار فرد مي‌گذارد که به آن‌ها امکان مي‌دهد تا تصويري مطلوب و قابل پذيرش از خود ارائه کنند. کاربران ممکن است در چت‌روم‌ها توصيف مجازي‌اي از ويژگي‌هاي رفتاري و شخصيتي خود ارائه دهند که با ويژگي‌هاي واقعي آن‌ها تفاوت بنيادي داشته باشد. افراد حتي اين امکان را دارند که جنسيت، طبقه اجتماعى، تحصيلات، محل زندگى، شغل، درآمد و ساير مشخصات خود را خلاف واقع شرح دهند. اين امر مي‌تواند موجب به وجود آمدن هويت کاذب يا هويت موقت (آني) در افراد بشود. هويت کاذب به اين معنا است که فرد هويت‌هايي را تجربه مي‌کند که هيچ کدام متعلق به او نيستند و هويت موقت يا آني نيز به اين معنا است که فرد در هر چت، هويتي را معرفي مي‌کند که پايدار نيست و دوام آن‌ها تنها تا پايان آن چت ادامه دارد. به اين ترتيب فرد هويت‌هاي متعدد و فراواني را تجربه مي‌کند که زودگذر و ناپايدارند.
بل معتقد است جهان مجازى، با تأثير گرفتن از صنعت همزمان ارتباطات، منشاء ظهور فرهنگ‌هاي آنى، و به دنبال آن ظهور هويت‌هاي خلق‌الساعه شده است که در دوره محدودي شکل مي‌گيرد و با ظهور هويت‌هاي جديد به سرعت از بين مي‌روند، خواهند بود.(به نقل از عاملي 1385)
در عين حال بايد خاطر نشان کرد که هويت‌هاي چندگانه که در يک فرد ديده مي‌شوند به اين معنا نيست که همه آنها کاذب هستند. (به نقل از تراچ و هالم، 2004)
ويژگي‌هاي ارتباطات الکترونيکي حاکم در فضاي چت روم‌ها شرايطي متفاوت از روابط حقيقي و رودررو را براي کاربران آن فراهم مي‌کند. سرعت عمل، ناشناس‌ماندن، سيال بودن و ويژگي‌هاي دىگر مي‌تواند فضاي يکسان و مشابهي را فارغ از الزامات ساختي (جنسيتى، طبقاتى، قومى، نژادي و مکاني) فراهم سازد که مستعد تجارب متفاوتي براي کاربران آن است. تعاملات آزمايشى، کنجکاوانه و يا با نيت افزايش ظرفيت‌ شناختى، کاربران اينترنتي را با ذهنيت و گرايش جديدي تجهيز مي‌کند که مي‌تواند رفتار و تعاملات آنها در دنياي حقيقي را به چالش کشانده و تغييراتي را هر چند جزئي در ميدان عمل اجتماعي آنها فراهم سازد. فضاي مجازي به فيلتري مي‌ماند که نيازها، خواسته‌ها و بازانديشي کاربران در هويت خويش را به درجاتي به دنياي حقيقي آنها تسري مي‌دهد و شرايط تازه‌اي را براي گفتگو، تفاهم و تعامل در دنياي مجازي و حقيقي فراهم مي‌سازد. (ذکايى، 282:1386)
ارتباط در فضاي مجازى:
زمينه جهان واقعي با زمينه جهان مجازي متفاوت است، تجربيات فرد و حافظه فرهنگي او در جهان واقعي با تجربيات و حافظه فرهنگي در جهان مجازى، خصوصاً با توجه به نو بودن اين فضا، متفاوت است، لذا بازخوردهاي رفتاري متفاوت هم به لحاظ ادراک و هم به لحاظ احساس ايجاد مي‌شود. (عاملى، 101:1387)
ذکايي نيز معتقد است ماهيت غير رودرروي ارتباطات الکترونيکي اينترنتي مي‌تواند انگيزه‌ي بيشتري را براي کاربران آن در بازي با هويت، رفتارهاي آزمايشي و ارائه تصويري غير واقعي فراهم سازد که ريسک شرمندگي در آن کمتر است. (ذکايى، 281:1386)
نتايج تحقيق ذکايي(1383) که بر روي 170 جوان 30-15 ساله انجام گرفته، نشان مي‌دهد که لذت‌بخش دانستن فضاي چت بيشتر از جانب پسران ابراز شده است. اين يافته بيانگر ميل بيشتر پسران به برقراري ارتباط همزمان دوستانه با افراد غير همجنس و وابستگي بيشتري است که دختران به ارتباط و گفت‌و‌گوهاي اينترنتي پيدا مي‌کنند. مشاهدات انجام شده در چت روم‌ها بيانگر ميانگين سني بالاتر کاربران مرد و تعداد بيشتر آنان است. ذکايي اين مشاهده را اين‌گونه تفسير مي‌کند که احتمالاً دختران انتخاب دوست را با وسواس بيشتري انجام مي‌دهند و تعداد دوستان اينترنتي آنان محدودتر است. اين محدوديت مؤيد تمايل بيشتر واقعي دختران به گسترش دوستي‌هاي مجازي خود به پيوند ازدواج است، اگرچه در سطح ذهني نسبت به آن مظنون هستند. به اين ترتيب روابط در فضاي مجازي چت گسترش روابط واقعي است که دو جنس تجربه مي‌کنند و اگرچه مرزبندي‌هاي جنسيتي در روابط مجازي کم‌رنگ‌تر از روابط حقيقي است، با اين حال واقعيت بيولوژيک و به ويژه اجتماعي جنسيت در اين روابط نيز خود را نشان مي‌دهد.
در تحقيقي با عنوان مطالعه شيوه رفتار افراد در محيط مجازى: شکل‌گيري روابط صميمانه در اتاق‌هاي گپ زني اينترنت نيز نگارنده به اين نتيجه رسيده است که کاربران به واسطه گمنامى در چت‌روم‌ها به بازي نقش و خودافشايي پرداخته و با بيان آنچه که در دنياي واقعي امکان بازگو کردنش را ندارند، زمينه برقراري ارتباط در محيط مجازي را براي شکل‌گيري روابط صميمانه آماده مي‌سازند. (دهقان و نيکبخش، 25:1385)
پيام کوتاه:
همان‌طور که گفته شد به‌ نظر مي‌رسد هم‌اکنون از جذابيت‌هاي چت براي نسل جوان کاسته شده و پيام کوتاه جايگزين آن شده است. چت به امکاناتي مانند کامپيوتر، اتصال به اينترنت و ارتباط همزمان دو کنشگر نياز دارد، در حاليکه ارسال پيام کوتاه تنها به گوشي موبايل نياز دارد که اکثر جوانان آن را دارند. موبايل به علت همراهي هميشگي و دسترس‌پذيري اين امکان را براي افراد فراهم مي‌کند که در هر زمان و هر مکانى، امکان برقراري ارتباط با ديگري را داشته باشند. به عبارت دىگر مي‌توان گفت بوسيله پيام کوتاه، فرد همواره آنلاين و قادر به پاسخگويي است (حتي اگر در يک جلسه کاري يا کلاس درس باشد)، در حالي‌که بواسطه چت هيچ‌گاه اين امکان وجود ندارد که فرد همواره آنلاين باشد. بنابراين با رواج استفاده از موبايل در بين جوانان و محبوبيت سرويس پيام کوتاه، و در عين حال کاسته شدن از هيجان چت کردن به مرور زمان، به‌ نظر مي‌رسد در حال حاضر پيام کوتاه و استفاده از موبايل، تأثيرات بيشتري نسبت به چت بر جوانان داشته باشد.
لورنت (a 2002) مي‌گويد موبايل، درون خانه که فضايي عمومي است، يک خلوت و تنهايي بوجود آورده است. در نتيجه موبايل نوع جديدي از خلوت را بوجود آورده است که کمتر کسي به آن راه دارد. ايجاد اين فضاي شخصي و خصوصي در جمع، نقش مهمي در هويت فردي جوان ايفا مي‌کند. براي مثال به آنها اجازه مي‌دهد تا بدون آگاهي ديگران پيامي را رد و بدل کنند يا قرار ملاقاتي را تنظيم کنند. اگر يک جوان موبايلش را در خانه جا بگذارد، احساس گيجي مي‌کند يا تصور مي‌کند بخش بزرگي از وجودش را جا گذاشته است. موبايل به او تشخص مي‌دهد و اساساً بخشي از هويت او را تعريف مي‌کند. حتي موقع شام وقتي همه اعضاي خانواده در کنار يکديگر شام مي‌خورند، ممکن است لحظاتي از شام خوردن دست بکشد تا جواب يک پيام کوتاه را بنويسد يا به تلفن پاسخ دهد، احتمالاً با اعتراض پدر و مادرش مواجه مي‌شود که از او مي‌خواهند براي چند لحظه هم که شده موبايل را کنار بگذارد و با خيال راحت شام بخورد.فرآيند از جاکندگى که گيدنز به آن اشاره مي‌کند را در استفاده از موبايل نيز مي‌توان دىد. دسترس‌پذيري دائمي اين امکان را فراهم مي‌کند که دو کنشگر بتوانند فارغ از زمان و مکان با هم ارتباط برقرار کنند. تلفن ثابت در هر خانه متعلق به همه اعضاي خانواده است و بيشتر اوقات اعضاي خانواده از تماس‌هاي يکديگر آگاه مي‌شوند، اما موبايل يک ابزار شخصي است که به فرد تعلق دارد و هميشه همراه اوست، در نتيجه وابستگي فرد به زمان و مکان را از بين مي‌برد و امکان ارتباطات آزادانه‌تر و بدون کنترل ديگران (و از جمله والدين) را براي فرد ايجاد مي‌کند.
در استفاده از موبايل ممکن است هويت مجازي ايجاد شود، اما بسيار کمرنگ‌تر و ضعيف‌تر از هويت مجازي ايجاد شده بوسيله فضاي مجازي است. در فضاي مجازي مهم‌ترين اصلي که به ايجاد هويت مجازي کمک مي‌کند، گمنامى و پنهان بودن هويت واقعي فرد است، در حالي‌که کالر آى-دى[4] هويت فرد را فاش مي‌کند. حتي اگر کسي پيام کوتاهي از شماره‌اي ناشناس دريافت کند، با تماس سريع با شماره او مي‌تواند از کيستي او آگاه شود، در حالي‌که امکان چنين شناختي در فضاي مجازي و چت‌روم‌ها وجود ندارد.در عين حال پيام کوتاه مانند چت، از آنجايي‌که امکان ارتباط نوشتاري و غير رودررو را فراهم مي‌کند، به جوانان کمک مي‌‌‌کند تا راحت‌تر به ابراز احساسات و منويات خويش بپردازند.
نتيجه‌گيرى:
در گذشته هويت افراد و روابطشان با دىگران وابسته به فضاي مادى‌اي بود که در آن زندگي مي‌کردند و مکان عنصري تعيين‌کننده بود. اما در حال حاضر بواسطه ظهور تکنولوژي‌هاي نوين اطلاعاتي و ارتباطى، محدودىت‌هاي زمان و مکان از بين رفته و فرد دىگر به مکان محلي و بومي خود وابسته نيست، بلکه مي‌تواند مرزهاي جغرافيايي را طي کند و با جهان بزرگ‌تري در ارتباط باشد.
تکنولوژي‌هاي جدىد بر زندگي جوانان نيز بي‌تأثير نبوده‌اند. تنو‌ع‌طلبي و نوجويي از ويژگي‌هاي نسل جوان است که جوانان را به مصرف کننده عمده اين تکنولوژي ها و محصولات تبدىل مي‌کند. در سال‌هاي اخير شاهد تغيير شکل گذران اوقات فراغت جوانان، خانگي شدن آن و بوجود آمدن نوع جدىدى از خلوت در بين جوانان هستيم. در اين بين چت و پيام کوتاه ميان جوانان از محبوبيت زيادى برخوردارند. اين دو قابليت مي‌تواند تأثيرات هويتي مانند ايجاد هويت مجازى، هويت کاذب و هويت آني بر روي جوانان داشته باشد. در عين حال مي‌تواند موجب تسهيل ارتباط با همسالان خصوصاً جنس مخالف شود. اين ارتباط مي‌تواند نقش مهمي در هويت، نگرش‌ها و ارزش‌هاي جوانان داشته باشد.
بواسطه اينکه هويت افراد در چت‌روم‌ها پنهان است، روابط ايجاد شده، مي‌تواند موجب ايجاد سوء‌تفاهم و در نتيجه ضربه عاطفي شود. ممکن است اين روابط به دنياي واقعي نيز کشيده شود و اثرات سوئي را در بر داشته باشد. پيام کوتاه نيز به علت سهولت استفاده و دسترسي مي‌تواند برقراري ارتباط بين جوانان را آسان‌تر از پيش کند.
در هر حال نمي‌توان منکر جذابيت‌هاي ارتباط بواسطه چت و پيام کوتاه شد. اما اين نکته را نيز نبايد از ياد برد که فضاي مجازى، فضايي است که در عين داشتن تهدىدها و محدودىت‌ها، مي‌تواند فرصت‌ها و قابليت‌هاي زيادى را نيز همراه داشته باشد. سياست‌گذاران بايد در درجه اول نيازهاي جوانان را به خوبي شناسايي کنند و در درجه دوم اين فضا را بدرستي مدىريت کنند و به سمت توليد محتواي مناسب و سالم در قالب‌هاي جذاب و متناسب با ذائقه جوانان بروند. تا زماني که به لحاظ فرهنگى، اقدامي عملي صورت نگرفته و برنامه‌ريزي مدوني براي اوقات فراغت جوانان وجود ندارد، نبايد انتظار داشت که جوانان از تهدىدهاي مربوط به استفاده از تکنولوژي‌هاي جدىد مصون بمانند. در نتيجه در اين بين سه امر ضروري مي‌نمايد: شناخت نيازهاي جوانان، آگاه‌سازي آنان و تدبير و برنامه‌ريزي صحيح براي اوقات فراغت آنها.

حوراء :: دي 1387- شماره 28 

________________________________________

پي نوشت:
[1]. Mediatisation
[2]. Domestification
[3]. Chat rooms
فهرست منابع:
§ تامپسون، ج ب، (1380)، رسانه‌ها و مدرنيته، نظريه‌ي اجتماعي رسانه‌ها، ترجمه مسعود اوحدى، تهران: سروش
§ دهقان، ع و نيکبخش، ب؛ (1385)، مطالعه شيوه رفتار افراد در محيط مجازى: شکل‌گيري روابط صميمانه در اتاق‌هاي گپ زني اينترنت، فصلنامه مطالعات فرهنگي و ارتباطات، شماره 6
§ ذکايى، س، (1383) جوانان و فراغت مجازى، فصلنامه مطالعات جوانان، شماره 6
§ کاستلز، م و اينس، م (1384)، گفتگوهايي با امانوئل کاستلز. ترجمه حسن چاووشيان. تهران: نشر نى
§ گرگى، ع، (1385)، اينترنت و هويت، فصلنامه مطالعات ملي 25، سال هفتم، شماره1
§ گيدنز، آ، (1384الف)، چشم اندازهاي جهانى، ترجمه محمدرضا جلايي پور، تهران: طرح نو
§ عاملى، س، (1385) ، فردگرائي جدىد و تلفن همراه تکنولو‍ژي فردگرائي و هويت، مجله اينترنتي رسانه جهاني (Journal Of Global Media) http://dcsfs.ut.ac.ir/gmj01/3.asp
§ عاملى، س، (1387) ، روابط عمومي الکترونيک، تهران: شرکت روابط عمومي و تبليغات هفت تبليغ
§ Lorente ,s,(2002a) , introduction in young people and the mobile phone, Instituto de la Juventud, Redacciسoacute;n
§ Truch, Anna / Hulme, Michael (2004), Exploring the implications for social identity of the new sociology of the mobile phone. Zurich, http://socio.ch/mobile/index_mobile.htm

نوشتن دیدگاه