رَه توشه ای از دعای مکارم الأخلاق (1)

(زمان خواندن: 18 - 36 دقیقه)


بُعثتُ لأُتَمِّم مَکارمَ الأخلاق (پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله )
يکي از ابواب معارف شيعه دعاست. دُعا که خواندن خدا و ياري خواستن براي برآوردن نيازهاست از عبادتهاي مهم اسلامي، بلکه مُخ و مغز عبادت است که ريشه در قرآن دارد، مانند «وَ قَالَ رَبُّکُمُ اْدْعُوني اَسْتَجِبْ لَکُمْ إنَّ الَّذينَ يَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ»؛ و پروردگارتان فرمود: «مرا بخوانيد تا شما را اجابت کنم. در حقيقت کساني که از پرستش من کِبر مي ورزند به زودي خوار در دوزخ درمي آيند»(2).
چنان که از آيه برمي آيد و در تفسيرها هم ذکر شده(3) مقصود از «عبادت» دعاست. امام علي بن حسين عليهماالسلام نيز به اين نکته اشاره مي فرمايند:
«پروردگارا! نيايش و دعا را عبادت و تَرکش را کِبر و خودخواهي ناميدي، و بر دعا نکردن به دخولِ دوزخ با خواري تهديد فرمودي»(4).
در دعا انسان نياز خود و بي نيازي و قدرت آفريدگار را با هم در دل دارد و بعد از او کمک مي طلبد، و اين حالْ روح عبادت است؛ يعني فقر و ناتواني بنده و غناي آفريننده را باور داشتن.
حال دعا
روحاني ترين و بهترين حال مؤمن موحّد است. شيرين ترين لحظات عمر در دعا حاصل مي شود. ارتباطي قلبي و يافتني نه گفتني، که در آن زمان بنده خود را از زندان خويش رها ساخته با تمام وجود معبود را مي خواند. در فضاي معنوي خاصّي قرار مي گيرد، که از همه گسسته و در ارتباط روحي شديد با آفريدگاري است که از رگ گردن به او نزديک تر است: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريد»(5).
اين توجّه و حضور قلب حال خاصّ دعاست، که چون تکرار شود آثاري شگرف بر جان و روان آدمي دارد «و سطح اتکاء و توکل به خداي سبب ساز را بيشتر مي گرداند، و همه نيروهاي رواني را در نيل به آرمانهاي شايسته انساني بسيج مي نمايد، و نيکو مددکاري است در تقويت اراده و قدرت تصميم گيري در راه نيل به کمالات انساني و خدمات اجتماعي»(6).
شرايط حاجت روايي
پيدا شدن آن گونه حالات روانيِ خوشايند شرايط و مقدماتي دارد که بايد در به دست آوردنش کوشش کرد. افزون بر شرايطي که در کتب دعا نوشته اند، دو شرط مهم را بايد يادآور شد: نخست حلال بودن کسب، که از حضرت صادق عليه السلام روايت شده: کسي که مي خواهد از استجابت دعايش مسرور شود بايد کسب او حلال و طيب باشد(7). ديگر داشتن حضور قلب و اميد زياد (حتي يقين) به اجابت دعاست(8)، که لازمه اش يأس و نااميدي از توان مالي و قدرت اجتماعي و کسان و ياوران يعني همه چيز و همه کس مي باشد، و اين اساس يکتابيني و يکتاپرستي است. آري چنين دعايي است که در حديث نبوي از آن به «مغز عبادت» تعبير شده که با وجود آن کسي به هلاکت (در دين و دنيايش) نمي رسد(9). امام زين العابدين عليه السلام چه زيبا ما را از توجه به غير خدا باز داشته و علت آن را هم بيان کرده:
«هر که در نياز خود به يکي از آفريدگان تو رو کند، يا او را با جاي تو وسيله برآمدن حاجت قرار دهد بي شک خود را در معرض نوميدي قرار داده و از جانب تو سزاوار محروميت از احسان گشته»(10).
در چند جمله بعد از همين دعا مي فرمايد:
«پاک و منزّه است پروردگارم، چگونه نيازمندي از نيازمندي ديگر مانند خود طلب نياز کند؟ و چگونه تهيدستي از تهيدستي ديگر گدايي نمايد».
تنوع دعاها
اهميت زيادي که دعا در اسلام و مخصوصا شيعه دارد، موجب نقل ادعيه گوناگوني بر حسب زمانهاي خاص يا اماکن متبرکه شده که از پيامبر اکرم ما صلي الله عليه و آله و اميرالمؤمنين علي عليه السلام و ديگر معصومين رسيده است. در اين ميان مجموعه 54 دعا که از امام زين العابدين و سيد الساجدين علي بن حسين عليه السلام نقل شده و به نام صحيفه سجاديه موسوم است اهميت و شهرت بيشتري يافته؛ زيرا از بلاغت در معني و صحت در انتساب برخوردار است، و از ميان آنها دعاي بيستم که به عنوان «دعاي مکارم الأخلاق» شهرت يافته برجستگي و جذّابيت خاصي دارد. به اين جهت نگارنده به توضيح و شرح آن پرداخته تا بعضي از معارف و مفاهيم والايي که براي تهذيب نفس در آن آمده نشان دهد، و فضل تقدّم معصومين از عترت پيامبر اکرم را در مباحث عرفان عملي و خودسازي يادآور شود.
مکارم اخلاقي
پيش از پرداختن به اصل دعا بايد توضيح دهم که «مکارم اخلاق» در سير کمالي انسان آن قدر اهميت دارد که رسول معظّم ما صلي الله عليه و آله فرموده: من برانگيخته شدم تا مکارم اخلاقي را به حد نهايي و تماميت برسانم. مکارم اخلاقي فضيلتي برتر و مهم تر از حُسن خُلق است؛ زيرا خود حضرت در توضيح آن فرموده اند:
«عَليکم بمکارم الأخلاق، فإنّ اللّه َ عزّوجلّ بعَثني بها، و إنّ مِن مکارم الأخلاق أن يعفوَ الرجلُ عمَّن ظَلمه، و يُعطي مَن حَرمَه و يَصِلَ مَن قطَعه، و أنْ يَعودَ مَن لا يَعودُه»(11).
بر شما باد به تحصيل مکارم اخلاقي؛ زيرا خدا که عزيز و بزرگ است مرا به ابلاغ آن برانگيخته. از جمله مکارم اخلاقي آن است که شخص از کسي که به او ستم کرده درگذرد، و به کسي که محرومش کرده عطا کند، و با کسي که از او گسسته پيوند برقرار کند، و از کسي که عيادتش نکرده عيادت نمايد.
تأمل در آنچه از پايه گذار اسلام نقل شد، مي فهماند که در مسائل فردي و شخصي نه تضييع حقوق عمومي و ستم بر جامعه اسلامي مقابله به مِثل اگر جايز هم باشد، از مکارم اخلاقي و برخورد کريمانه مورد نظر پيامبر اکرم ما نمي باشد، و راستي که در اجتماع تا چنان رفتار محبت آميز و بزرگوارانه معمول نشود زندگي خشک و رنج آور خواهد بود، و بيماريهاي عصبي فراگير مي شود، چنان که در آيه شريفه خداوند نه تنها به «عدل» بلکه پس از آن به «احسان» هم امر فرموده است: «إنَّ اللّه َ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاْءحْسان»(12).
اکنون به جملاتي از دعاي مکارم الاخلاق توجه مي کنيم:
بيان مسائل اعتقادي
حضرت در ابتداي دعا به بيان مسائل اعتقادي چون ايمان، يقين و نيّت پرداخته اند و به استوار کردن پايه هاي ايمان و اعتقاد توصيه مي فرمايند.
ايمان در لغت تصديق به قلب است(13) و در شرع اعتقاد به دل و اقرار به زبان(14). ايمان داراي مراتبي است. پايين ترين مرتبه آن ايمان به زبان است که آيه «يَآءَيُّهَا الَّذينَ امَنُوآ امِنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذي نَزَّلَ عَلي رَسُولِهِ»(15) اشاره به آن دارد. مرتبه بالاتر، ايمان به تحقيق است که ابتدا بايد تصديق جازم حاصل شود، سپس اين تصديق مستلزم عمل صالح است: «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ امَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَ جَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ في سَبيلِ اللّهِ»(16).
مرتبه بعد ايمان به غيب است که «يؤمِنونَ بِالغَيبِ» نظر به آن دارد. در اين مرحله بصيرت باطني حاصل مي شود و از اين کامل تر ايمان آنهايي است که در حق ايشان فرمود: «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ اِذَا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَاِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ ايَاتُهُ زَادَتْهُمْ اِيمَانًا * اُولآئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا»(17). اين مرتبه، مرتبه ايمان کامل است که مقارن است با يقين و حضرت هم بعد از ايمان کامل، برترين مرتبه يقين را مي طلبند(18).
از کتب عرفاني تنها خواجه نصير طوسي در اوصاف الأشراف به اين مرحله يعني ايمان اشاره نموده است و بقيه ظاهرا ايمان را مفروغٌ عنه فرض نموده اند. اما چنين به نظر مي رسد که قبل از شروع سير و سلوک بايد ايماني ثابت و استوار داشت تا بتوان در اين وادي طي طريق نمود، چنان که امام سجاد عليه السلام به ايمان و مراتب آن تصريح نموده اند:
«برخي از مردم تنها به زبان اقرار به ايمان دارند تا بدان وسيله جان خود را حفظ کرده و به آرمانشان دست يابند، امّا ما با زبان و دل و جان به تو ايمان آورديم»(19). «بار الها ايماني به من عطا نما که در قلبم جاي گيرد»(20) «و آن را به گونه اي گردان که به صورت کامل و اتم باشد»(21)، تا منشأ خيرات و برکات گردد.
يقين
مسئله بعدي که حضرت به دنبال ايمان بيان مي دارند يقين است. يقين در لغت علمي است که هيچ شکلي بدان راه نمي يابد(22) و در اصطلاح عبارت است از ظهور نور حقيقت و رؤيت آشکار با قوّه ايمان نه با حجت و برهان(23). مادام که اين نور از وراي حجاب باشد آن را نور ايمان خوانند و چون پرده ها برافتد و از حجاب مکشوف شود آن را نور يقين دانند. در حقيقت يک نور بيش نيست، همان نور ايمان وقتي بدون هيچ حجابي در دل جاي گيرد يقين ناميده شود(24).
برخي از عرفا گويند: «يقين از زيادت ايمان باشد و از تحقيق آن در دل».
و برخي ديگر گويند: «يقين قرار گرفتن علمي بود در دل که تغيّر بدان راه نيابد»(25).
براي يقين سه مرتبه شمرده اند: علم اليقين، عين اليقين و حق اليقين(26).
حضرت در اين دعا بالاترين مرتبه يقين را از پروردگار خواستارند و مي فرمايند:
«يقينم را برترين يقين قرار ده(27)، يقيني راسخ و استوار که بدان وسيله از رنج طلب آسوده شويم»(28).
و در دعايي ديگر از صحيفه مي فرمايند:
«پروردگارا نوري به من عطا نما که در پرتو آن در بين مردم زندگي کنم و با فروغش در هر ظلمتي راه يابم، و انوارش دلم را از شک و شبهه پاک سازد»(29).
نيّت
مطلبي که حضرت بعد از ايمان و يقين مطرح نموده اند نيّت است. نيّت در لغت به معني قصد است، و قصد واسطه است ميان علم و عمل؛ زيرا تا چيزي معلوم نباشد قصد آن نمي کنيم و تا قصد نکنيم به مرحله عمل در نمي آيد. نيّت به عنوان اولين گام در سير و سلوک مطرح است، چون در ابتداي راه بايد قصد هدف معيني کرد، بعد حرکت نمود. در اينجا مقصد حصول کمال است از کامل مطلق، پس نيّت مشتمل است بر طلب قرب به حق تعالي، چرا که تنها او کامل مطلق است(30).
در کتب عرفاني از اشاره به نيّت غفلت نموده اند، اما حضرت به آن عنايت داشته و به بهترين وجه بيان نموده اند:
«بار خدايا نيّت مرا به لطف خود بسيار گردان»(31)، «درست و استوار آن گونه که هيچ ترديدي به آن راه نيابد»(32). «پروردگارا نيّت مرا به نيکوترين نيّتها منتهي ساز»(33)؛ نيّتي که با قصد قربت آغاز شود و با عملي خالص و بدون هيچ شائبه خودنمايي و ريا پايان پذيرد.
«بارالها نيّتم را در طاعتت استوار کن»(34) «و به قدرت و توانايي ات کارهايي که از من فوت شده اصلاح نما و از مؤاخذه من درگذر»(35).
چنان که مي بينيم، امام علي بن الحسين عليه السلام در ابتداي دعا و نخستين جملات، پايه و اساس سلوک الي اللّه را بيان مي فرمايند: ايمان کامل که به حد يقين برسد و نيّتي خالص تا پايان عمل و عملي شايسته تر از اعمال ديگران. اين نکات فرق اصلي تعليمات خاندان رسالت را از ديگران نشان مي دهد، و مي فهماند که حتي اعمال قلبي بايد تنها براي خدا باشد و دور از هرگونه هوي يا خودنمايي و اغراض شخصي يا گروهي.
طلب هدايت الهي
طلب هدايت الهي نکته بسيار مهمي است که به مرحله ويژه اي اختصاص ندارد، بلکه در تمام مراحل بايد به آن عنايت داشته بي وقفه از پروردگار درخواست نمود؛ زيرا اگر بخواهيم در زمره موحدان مخلص به شمار آييم بايد از او بخواهيم تا راه را به ما بنماياند و «قلبمان را براي پذيرش هدايتهاي الهي گشاده سازد»(36). حضرت مي فرمايند:
«بار خدايا بر محمّد و آلش درود فرست و مرا از روشي شايسته بهره مند گردان که آن را با برنامه ديگري عوض نکنم و به راه حقي هدايت نما که از آن روي برنتابم»(37)، «چرا که تو به حقيقت بر هدايت من توانايي، پس مپسند که گمراه شوم»(38).
«بارالها هر که را تو هدايت نمايي اغواي گمراه کنندگان او را از راه به در نبرد»(39)؛ «زيرا ره يافتگان در پرتو نور ذات تو راه يابند»(40).
«الهي زبانم را به هدايت گويا ساز و پرهيزکاري را به من الهام نما و به پاکيزه ترين روش توفيقم ده و به کاري وادار که بيش از هر چيز به آن خشنودي، بهترين راه را پيش پايم بگذار و مرا بر آيين خود دار تا بر آن بميرم و زنده شوم»(41).
درخواست صفات پسنديده
در اين بخش، امام از پروردگار مي خواهند تا خويهاي نيکو و صفات پسنديده را به ايشان عطا کند، سپس به عنوان تکميل اين درخواست از خدا مسئلت دارند که قبل از اعطاي مکارم الاخلاق، قابليّت و ظرفيّت تحمّل اين مواهب در بنده به وجود آيد، سپس آراسته به اين صفات گردد، تا مبادا گرفتار صفات رذيله چون عجب، کبر، منّت گذاري و ساير رذايل شود.
حضرت مي فرمايند:
«ارجمندم ساز و عزيزم دار و مبتلايم به کبر مگردان... اما به همان مقدار که عزّت ظاهري برايم پيش مي آوري ذلّت و پستي در باطن برايم ايجاد کن تا مبادا گرفتار کبر و غرور شوم»(42). «بر بندگي ات رامم ساز، و عبادتم را به آلودگي خودپسندي تباه مکن»(43). «خير و نيکي را براي تمام مردم به دست من جاري ساز و آن را از کدورت منّت گذاري دور دار که پاداش احسان را از بين ببرد»(44). «خويهاي عالي را به من عطا فرما و از فخر فروشي محافظتم نما»(45)؛ صفاتي چون: «گستردن عدل و داد، فرو نشاندن خشم، خاموش کردن آتش فتنه و دشمني (اختلاف بين مردم)، گردآوردن دلهاي از هم رنجيده، اصلاح بين مردم، رواج دادن خير و نيکي و پنهان نمودن عيوب، نرم خويي، فروتني، خوش رفتاري و وقار، حسن معاشرت، پيشي گرفتن در نيکي، ايثار در نيکي و لطف، چشمپوشي از سرزنش ديگران، بخشش بر آن که استحقاق ندارد، گفتن سخن حق اگر چه سخت باشد، کم شمردن نيکي در گفتار و کردار اگر چه بسيار باشد، بسيار شمردن بدي در گفتار و کردار اگر چه کم باشد»(46).
حضرت در پي درخواست مکارم اخلاق، اصلاح و هدايت دشمنان را از پروردگار خواستارند. ايشان عملاً شيوه گذشت و بزرگواري را به ما مي آموزند که نه تنها پاسخ دشمني و عداوت مقابله به مثل نيست، بلکه بايد از آن هم فراتر رفته، اصلاح و هدايتشان را از پروردگار درخواست نمود.
حضرت مي فرمايند:
«پروردگارا شدّت کينه کينه توزان را به محبّت، حسد اهل تجاوز را به مودّت، بدگماني نيکان را به اطمينان، دشمني نزديکان را به دوستي، بدرفتاري خويشاوندان را به خوش رفتاري، خوار گردانيدن نزديکان را به ياري نمودن، دوستي ظاهرسازان را به دوستي حقيقي و اهانت مصاحبان را به حسن رفتار مبدّل ساز»(47).
حضرت در ادامه کرامت و بزرگواري را به بالاترين درجه رسانده، ظرايف اخلاقي را چنين بيان مي فرمايند:
«پروردگارا مرا توفيق ده تا با کسي که با من يکرنگي ننموده از سر اخلاص رفتار کنم»(48). «کسي را که از من دوري گزيده به خوبي پاداش دهم، و به کسي که محرومم ساخته بخشش نمايم، به آن که از من بريده بپيوندم، و از آن که از من غيبت نموده به نيکي ياد کنم، خوبي را سپاس گزارم و از بدي چشم بپوشم»(49).
ايشان در دعاي ديگري که درباره همسايگان و دوستان است مي فرمايند:
«پروردگارا مرا توفيق ده که بدکارشان را به احسان پاداش دهم و از ستمکارشان با عفو و بخشايش درگذرم، درباره همه آنان حسن ظن داشته باشم... و عفيفانه چشم از خطاي آنان بپوشم»(50)، «و در نبودشان دوستي و محبّت خود را براي آنان پنهان دارم»(51).
«آنچه براي خويشان خود واجب مي دانم براي آنان نيز واجب بدانم، و آنچه را براي خواص خود رعايت مي کنم براي آنان نيز رعايت نمايم»(52).
حال اگر با وجود همه اين کرامتهاي اخلاقي و گذشت و ايثار نسبت به دوست و دشمن، برخي دست از عداوت و دشمني برنداشتند چه بايد کرد و به که بايد پناه برد؟
حضرت مي فرمايند:
«پروردگارا مرا بر کسي که به من ستم کند چيرگي ده، و با آن که با من به مجادله برخيزد زباني گويا عطا نما، و با کسي که با من دشمني کند پيروزي عنايت فرما، و بر آن که درباره من مکر و حيله نمايد چاره سازي مرحمت کن، و بر آن که بر من مسلّط شود قدرت ده، و بر آن که مرا عيب گويد تواني ده تا دروغش را آشکار سازم، و از چنگ آن که مرا بيم دهد رهايم بخش»(53).
چنان که ملاحظه مي کنيم اين دعاها که بهترين يادآوري و تلقين رواني است، از نظر تربيتي و معرفت آموزي نکات ظريف و باريکي را دربر دارد که در سخنِ غير معصوم کمتر مي بينيم.
تجلي گاه خدمات پسنديده
نکته اي که در اينجا بايد به آن توجه داشت اين است که همه اين صفات وقتي معني پيدا مي کند که انسان پا به عرصه جامعه گذاشته با مردم زندگي کند، نه اينکه از آنان بريده، تمام اوقات را در مساجد به اعتکاف نشيند. برخي از عرفا در مورد زهد مي گويند بي رغبتي است نسبت به متاع دنيا و اِعراض قلب است از مظاهر آن. زاهد دنيا را به صورت زشت و گذرا مشاهده مي کند و آخرت را به صورت زيبا و ماندگار که البته درست است، امّا زهد صوفيانه روي گرداندن کلّي از دنيا و پرداختن به آخرت است؛ يعني گسستن از جامعه و گوشه عزلت گزيدن است، ولي در سنّت نبوي و تعليمات قرآني، کار دنيوي چون به قصد قربت و خيررساني به مردم انجام شود وجهه اخروي پيدا مي کند و عبادت محسوب مي شود.


بُعثتُ لأُتَمِّم مَکارمَ الأخلاق (پيامبر اکرم صلي الله عليه و آله )
يکي از ابواب معارف شيعه دعاست. دُعا که خواندن خدا و ياري خواستن براي برآوردن نيازهاست از عبادتهاي مهم اسلامي، بلکه مُخ و مغز عبادت است که ريشه در قرآن دارد، مانند «وَ قَالَ رَبُّکُمُ اْدْعُوني اَسْتَجِبْ لَکُمْ إنَّ الَّذينَ يَسْتَکْبِرُونَ عَنْ عِبَادَتي سَيَدْخُلُونَ جَهَنَّمَ داخِرينَ»؛ و پروردگارتان فرمود: «مرا بخوانيد تا شما را اجابت کنم. در حقيقت کساني که از پرستش من کِبر مي ورزند به زودي خوار در دوزخ درمي آيند»(2).
چنان که از آيه برمي آيد و در تفسيرها هم ذکر شده(3) مقصود از «عبادت» دعاست. امام علي بن حسين عليهماالسلام نيز به اين نکته اشاره مي فرمايند:
«پروردگارا! نيايش و دعا را عبادت و تَرکش را کِبر و خودخواهي ناميدي، و بر دعا نکردن به دخولِ دوزخ با خواري تهديد فرمودي»(4).
در دعا انسان نياز خود و بي نيازي و قدرت آفريدگار را با هم در دل دارد و بعد از او کمک مي طلبد، و اين حالْ روح عبادت است؛ يعني فقر و ناتواني بنده و غناي آفريننده را باور داشتن.
حال دعا
روحاني ترين و بهترين حال مؤمن موحّد است. شيرين ترين لحظات عمر در دعا حاصل مي شود. ارتباطي قلبي و يافتني نه گفتني، که در آن زمان بنده خود را از زندان خويش رها ساخته با تمام وجود معبود را مي خواند. در فضاي معنوي خاصّي قرار مي گيرد، که از همه گسسته و در ارتباط روحي شديد با آفريدگاري است که از رگ گردن به او نزديک تر است: «وَ نَحْنُ أَقْرَبُ اِلَيْهِ مِنْ حَبْلِ الْوَريد»(5).
اين توجّه و حضور قلب حال خاصّ دعاست، که چون تکرار شود آثاري شگرف بر جان و روان آدمي دارد «و سطح اتکاء و توکل به خداي سبب ساز را بيشتر مي گرداند، و همه نيروهاي رواني را در نيل به آرمانهاي شايسته انساني بسيج مي نمايد، و نيکو مددکاري است در تقويت اراده و قدرت تصميم گيري در راه نيل به کمالات انساني و خدمات اجتماعي»(6).
شرايط حاجت روايي
پيدا شدن آن گونه حالات روانيِ خوشايند شرايط و مقدماتي دارد که بايد در به دست آوردنش کوشش کرد. افزون بر شرايطي که در کتب دعا نوشته اند، دو شرط مهم را بايد يادآور شد: نخست حلال بودن کسب، که از حضرت صادق عليه السلام روايت شده: کسي که مي خواهد از استجابت دعايش مسرور شود بايد کسب او حلال و طيب باشد(7). ديگر داشتن حضور قلب و اميد زياد (حتي يقين) به اجابت دعاست(8)، که لازمه اش يأس و نااميدي از توان مالي و قدرت اجتماعي و کسان و ياوران يعني همه چيز و همه کس مي باشد، و اين اساس يکتابيني و يکتاپرستي است. آري چنين دعايي است که در حديث نبوي از آن به «مغز عبادت» تعبير شده که با وجود آن کسي به هلاکت (در دين و دنيايش) نمي رسد(9). امام زين العابدين عليه السلام چه زيبا ما را از توجه به غير خدا باز داشته و علت آن را هم بيان کرده:
«هر که در نياز خود به يکي از آفريدگان تو رو کند، يا او را با جاي تو وسيله برآمدن حاجت قرار دهد بي شک خود را در معرض نوميدي قرار داده و از جانب تو سزاوار محروميت از احسان گشته»(10).
در چند جمله بعد از همين دعا مي فرمايد:
«پاک و منزّه است پروردگارم، چگونه نيازمندي از نيازمندي ديگر مانند خود طلب نياز کند؟ و چگونه تهيدستي از تهيدستي ديگر گدايي نمايد».
تنوع دعاها
اهميت زيادي که دعا در اسلام و مخصوصا شيعه دارد، موجب نقل ادعيه گوناگوني بر حسب زمانهاي خاص يا اماکن متبرکه شده که از پيامبر اکرم ما صلي الله عليه و آله و اميرالمؤمنين علي عليه السلام و ديگر معصومين رسيده است. در اين ميان مجموعه 54 دعا که از امام زين العابدين و سيد الساجدين علي بن حسين عليه السلام نقل شده و به نام صحيفه سجاديه موسوم است اهميت و شهرت بيشتري يافته؛ زيرا از بلاغت در معني و صحت در انتساب برخوردار است، و از ميان آنها دعاي بيستم که به عنوان «دعاي مکارم الأخلاق» شهرت يافته برجستگي و جذّابيت خاصي دارد. به اين جهت نگارنده به توضيح و شرح آن پرداخته تا بعضي از معارف و مفاهيم والايي که براي تهذيب نفس در آن آمده نشان دهد، و فضل تقدّم معصومين از عترت پيامبر اکرم را در مباحث عرفان عملي و خودسازي يادآور شود.
مکارم اخلاقي
پيش از پرداختن به اصل دعا بايد توضيح دهم که «مکارم اخلاق» در سير کمالي انسان آن قدر اهميت دارد که رسول معظّم ما صلي الله عليه و آله فرموده: من برانگيخته شدم تا مکارم اخلاقي را به حد نهايي و تماميت برسانم. مکارم اخلاقي فضيلتي برتر و مهم تر از حُسن خُلق است؛ زيرا خود حضرت در توضيح آن فرموده اند:
«عَليکم بمکارم الأخلاق، فإنّ اللّه َ عزّوجلّ بعَثني بها، و إنّ مِن مکارم الأخلاق أن يعفوَ الرجلُ عمَّن ظَلمه، و يُعطي مَن حَرمَه و يَصِلَ مَن قطَعه، و أنْ يَعودَ مَن لا يَعودُه»(11).
بر شما باد به تحصيل مکارم اخلاقي؛ زيرا خدا که عزيز و بزرگ است مرا به ابلاغ آن برانگيخته. از جمله مکارم اخلاقي آن است که شخص از کسي که به او ستم کرده درگذرد، و به کسي که محرومش کرده عطا کند، و با کسي که از او گسسته پيوند برقرار کند، و از کسي که عيادتش نکرده عيادت نمايد.
تأمل در آنچه از پايه گذار اسلام نقل شد، مي فهماند که در مسائل فردي و شخصي نه تضييع حقوق عمومي و ستم بر جامعه اسلامي مقابله به مِثل اگر جايز هم باشد، از مکارم اخلاقي و برخورد کريمانه مورد نظر پيامبر اکرم ما نمي باشد، و راستي که در اجتماع تا چنان رفتار محبت آميز و بزرگوارانه معمول نشود زندگي خشک و رنج آور خواهد بود، و بيماريهاي عصبي فراگير مي شود، چنان که در آيه شريفه خداوند نه تنها به «عدل» بلکه پس از آن به «احسان» هم امر فرموده است: «إنَّ اللّه َ يَأْمُرُ بِالْعَدْلِ وَ الاْءحْسان»(12).
اکنون به جملاتي از دعاي مکارم الاخلاق توجه مي کنيم:
بيان مسائل اعتقادي
حضرت در ابتداي دعا به بيان مسائل اعتقادي چون ايمان، يقين و نيّت پرداخته اند و به استوار کردن پايه هاي ايمان و اعتقاد توصيه مي فرمايند.
ايمان در لغت تصديق به قلب است(13) و در شرع اعتقاد به دل و اقرار به زبان(14). ايمان داراي مراتبي است. پايين ترين مرتبه آن ايمان به زبان است که آيه «يَآءَيُّهَا الَّذينَ امَنُوآ امِنُوا بِاللّهِ وَرَسُولِهِ وَالْکِتَابِ الَّذي نَزَّلَ عَلي رَسُولِهِ»(15) اشاره به آن دارد. مرتبه بالاتر، ايمان به تحقيق است که ابتدا بايد تصديق جازم حاصل شود، سپس اين تصديق مستلزم عمل صالح است: «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ امَنُوا بِاللّهِ وَ رَسُولِهِ ثُمَّ لَمْ يَرْتَابُوا وَ جَاهَدُوا بِاَمْوَالِهِمْ وَ اَنْفُسِهِمْ في سَبيلِ اللّهِ»(16).
مرتبه بعد ايمان به غيب است که «يؤمِنونَ بِالغَيبِ» نظر به آن دارد. در اين مرحله بصيرت باطني حاصل مي شود و از اين کامل تر ايمان آنهايي است که در حق ايشان فرمود: «اِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ الَّذينَ اِذَا ذُکِرَ اللّهُ وَجِلَتْ قُلُوبُهُمْ وَاِذَا تُلِيَتْ عَلَيْهِمْ ايَاتُهُ زَادَتْهُمْ اِيمَانًا * اُولآئِکَ هُمُ الْمُؤْمِنُونَ حَقًّا»(17). اين مرتبه، مرتبه ايمان کامل است که مقارن است با يقين و حضرت هم بعد از ايمان کامل، برترين مرتبه يقين را مي طلبند(18).
از کتب عرفاني تنها خواجه نصير طوسي در اوصاف الأشراف به اين مرحله يعني ايمان اشاره نموده است و بقيه ظاهرا ايمان را مفروغٌ عنه فرض نموده اند. اما چنين به نظر مي رسد که قبل از شروع سير و سلوک بايد ايماني ثابت و استوار داشت تا بتوان در اين وادي طي طريق نمود، چنان که امام سجاد عليه السلام به ايمان و مراتب آن تصريح نموده اند:
«برخي از مردم تنها به زبان اقرار به ايمان دارند تا بدان وسيله جان خود را حفظ کرده و به آرمانشان دست يابند، امّا ما با زبان و دل و جان به تو ايمان آورديم»(19). «بار الها ايماني به من عطا نما که در قلبم جاي گيرد»(20) «و آن را به گونه اي گردان که به صورت کامل و اتم باشد»(21)، تا منشأ خيرات و برکات گردد.
يقين
مسئله بعدي که حضرت به دنبال ايمان بيان مي دارند يقين است. يقين در لغت علمي است که هيچ شکلي بدان راه نمي يابد(22) و در اصطلاح عبارت است از ظهور نور حقيقت و رؤيت آشکار با قوّه ايمان نه با حجت و برهان(23). مادام که اين نور از وراي حجاب باشد آن را نور ايمان خوانند و چون پرده ها برافتد و از حجاب مکشوف شود آن را نور يقين دانند. در حقيقت يک نور بيش نيست، همان نور ايمان وقتي بدون هيچ حجابي در دل جاي گيرد يقين ناميده شود(24).
برخي از عرفا گويند: «يقين از زيادت ايمان باشد و از تحقيق آن در دل».
و برخي ديگر گويند: «يقين قرار گرفتن علمي بود در دل که تغيّر بدان راه نيابد»(25).
براي يقين سه مرتبه شمرده اند: علم اليقين، عين اليقين و حق اليقين(26).
حضرت در اين دعا بالاترين مرتبه يقين را از پروردگار خواستارند و مي فرمايند:
«يقينم را برترين يقين قرار ده(27)، يقيني راسخ و استوار که بدان وسيله از رنج طلب آسوده شويم»(28).
و در دعايي ديگر از صحيفه مي فرمايند:
«پروردگارا نوري به من عطا نما که در پرتو آن در بين مردم زندگي کنم و با فروغش در هر ظلمتي راه يابم، و انوارش دلم را از شک و شبهه پاک سازد»(29).
نيّت
مطلبي که حضرت بعد از ايمان و يقين مطرح نموده اند نيّت است. نيّت در لغت به معني قصد است، و قصد واسطه است ميان علم و عمل؛ زيرا تا چيزي معلوم نباشد قصد آن نمي کنيم و تا قصد نکنيم به مرحله عمل در نمي آيد. نيّت به عنوان اولين گام در سير و سلوک مطرح است، چون در ابتداي راه بايد قصد هدف معيني کرد، بعد حرکت نمود. در اينجا مقصد حصول کمال است از کامل مطلق، پس نيّت مشتمل است بر طلب قرب به حق تعالي، چرا که تنها او کامل مطلق است(30).
در کتب عرفاني از اشاره به نيّت غفلت نموده اند، اما حضرت به آن عنايت داشته و به بهترين وجه بيان نموده اند:
«بار خدايا نيّت مرا به لطف خود بسيار گردان»(31)، «درست و استوار آن گونه که هيچ ترديدي به آن راه نيابد»(32). «پروردگارا نيّت مرا به نيکوترين نيّتها منتهي ساز»(33)؛ نيّتي که با قصد قربت آغاز شود و با عملي خالص و بدون هيچ شائبه خودنمايي و ريا پايان پذيرد.
«بارالها نيّتم را در طاعتت استوار کن»(34) «و به قدرت و توانايي ات کارهايي که از من فوت شده اصلاح نما و از مؤاخذه من درگذر»(35).
چنان که مي بينيم، امام علي بن الحسين عليه السلام در ابتداي دعا و نخستين جملات، پايه و اساس سلوک الي اللّه را بيان مي فرمايند: ايمان کامل که به حد يقين برسد و نيّتي خالص تا پايان عمل و عملي شايسته تر از اعمال ديگران. اين نکات فرق اصلي تعليمات خاندان رسالت را از ديگران نشان مي دهد، و مي فهماند که حتي اعمال قلبي بايد تنها براي خدا باشد و دور از هرگونه هوي يا خودنمايي و اغراض شخصي يا گروهي.
طلب هدايت الهي
طلب هدايت الهي نکته بسيار مهمي است که به مرحله ويژه اي اختصاص ندارد، بلکه در تمام مراحل بايد به آن عنايت داشته بي وقفه از پروردگار درخواست نمود؛ زيرا اگر بخواهيم در زمره موحدان مخلص به شمار آييم بايد از او بخواهيم تا راه را به ما بنماياند و «قلبمان را براي پذيرش هدايتهاي الهي گشاده سازد»(36). حضرت مي فرمايند:
«بار خدايا بر محمّد و آلش درود فرست و مرا از روشي شايسته بهره مند گردان که آن را با برنامه ديگري عوض نکنم و به راه حقي هدايت نما که از آن روي برنتابم»(37)، «چرا که تو به حقيقت بر هدايت من توانايي، پس مپسند که گمراه شوم»(38).
«بارالها هر که را تو هدايت نمايي اغواي گمراه کنندگان او را از راه به در نبرد»(39)؛ «زيرا ره يافتگان در پرتو نور ذات تو راه يابند»(40).
«الهي زبانم را به هدايت گويا ساز و پرهيزکاري را به من الهام نما و به پاکيزه ترين روش توفيقم ده و به کاري وادار که بيش از هر چيز به آن خشنودي، بهترين راه را پيش پايم بگذار و مرا بر آيين خود دار تا بر آن بميرم و زنده شوم»(41).
درخواست صفات پسنديده
در اين بخش، امام از پروردگار مي خواهند تا خويهاي نيکو و صفات پسنديده را به ايشان عطا کند، سپس به عنوان تکميل اين درخواست از خدا مسئلت دارند که قبل از اعطاي مکارم الاخلاق، قابليّت و ظرفيّت تحمّل اين مواهب در بنده به وجود آيد، سپس آراسته به اين صفات گردد، تا مبادا گرفتار صفات رذيله چون عجب، کبر، منّت گذاري و ساير رذايل شود.
حضرت مي فرمايند:
«ارجمندم ساز و عزيزم دار و مبتلايم به کبر مگردان... اما به همان مقدار که عزّت ظاهري برايم پيش مي آوري ذلّت و پستي در باطن برايم ايجاد کن تا مبادا گرفتار کبر و غرور شوم»(42). «بر بندگي ات رامم ساز، و عبادتم را به آلودگي خودپسندي تباه مکن»(43). «خير و نيکي را براي تمام مردم به دست من جاري ساز و آن را از کدورت منّت گذاري دور دار که پاداش احسان را از بين ببرد»(44). «خويهاي عالي را به من عطا فرما و از فخر فروشي محافظتم نما»(45)؛ صفاتي چون: «گستردن عدل و داد، فرو نشاندن خشم، خاموش کردن آتش فتنه و دشمني (اختلاف بين مردم)، گردآوردن دلهاي از هم رنجيده، اصلاح بين مردم، رواج دادن خير و نيکي و پنهان نمودن عيوب، نرم خويي، فروتني، خوش رفتاري و وقار، حسن معاشرت، پيشي گرفتن در نيکي، ايثار در نيکي و لطف، چشمپوشي از سرزنش ديگران، بخشش بر آن که استحقاق ندارد، گفتن سخن حق اگر چه سخت باشد، کم شمردن نيکي در گفتار و کردار اگر چه بسيار باشد، بسيار شمردن بدي در گفتار و کردار اگر چه کم باشد»(46).
حضرت در پي درخواست مکارم اخلاق، اصلاح و هدايت دشمنان را از پروردگار خواستارند. ايشان عملاً شيوه گذشت و بزرگواري را به ما مي آموزند که نه تنها پاسخ دشمني و عداوت مقابله به مثل نيست، بلکه بايد از آن هم فراتر رفته، اصلاح و هدايتشان را از پروردگار درخواست نمود.
حضرت مي فرمايند:
«پروردگارا شدّت کينه کينه توزان را به محبّت، حسد اهل تجاوز را به مودّت، بدگماني نيکان را به اطمينان، دشمني نزديکان را به دوستي، بدرفتاري خويشاوندان را به خوش رفتاري، خوار گردانيدن نزديکان را به ياري نمودن، دوستي ظاهرسازان را به دوستي حقيقي و اهانت مصاحبان را به حسن رفتار مبدّل ساز»(47).
حضرت در ادامه کرامت و بزرگواري را به بالاترين درجه رسانده، ظرايف اخلاقي را چنين بيان مي فرمايند:
«پروردگارا مرا توفيق ده تا با کسي که با من يکرنگي ننموده از سر اخلاص رفتار کنم»(48). «کسي را که از من دوري گزيده به خوبي پاداش دهم، و به کسي که محرومم ساخته بخشش نمايم، به آن که از من بريده بپيوندم، و از آن که از من غيبت نموده به نيکي ياد کنم، خوبي را سپاس گزارم و از بدي چشم بپوشم»(49).
ايشان در دعاي ديگري که درباره همسايگان و دوستان است مي فرمايند:
«پروردگارا مرا توفيق ده که بدکارشان را به احسان پاداش دهم و از ستمکارشان با عفو و بخشايش درگذرم، درباره همه آنان حسن ظن داشته باشم... و عفيفانه چشم از خطاي آنان بپوشم»(50)، «و در نبودشان دوستي و محبّت خود را براي آنان پنهان دارم»(51).
«آنچه براي خويشان خود واجب مي دانم براي آنان نيز واجب بدانم، و آنچه را براي خواص خود رعايت مي کنم براي آنان نيز رعايت نمايم»(52).
حال اگر با وجود همه اين کرامتهاي اخلاقي و گذشت و ايثار نسبت به دوست و دشمن، برخي دست از عداوت و دشمني برنداشتند چه بايد کرد و به که بايد پناه برد؟
حضرت مي فرمايند:
«پروردگارا مرا بر کسي که به من ستم کند چيرگي ده، و با آن که با من به مجادله برخيزد زباني گويا عطا نما، و با کسي که با من دشمني کند پيروزي عنايت فرما، و بر آن که درباره من مکر و حيله نمايد چاره سازي مرحمت کن، و بر آن که بر من مسلّط شود قدرت ده، و بر آن که مرا عيب گويد تواني ده تا دروغش را آشکار سازم، و از چنگ آن که مرا بيم دهد رهايم بخش»(53).
چنان که ملاحظه مي کنيم اين دعاها که بهترين يادآوري و تلقين رواني است، از نظر تربيتي و معرفت آموزي نکات ظريف و باريکي را دربر دارد که در سخنِ غير معصوم کمتر مي بينيم.
تجلي گاه خدمات پسنديده
نکته اي که در اينجا بايد به آن توجه داشت اين است که همه اين صفات وقتي معني پيدا مي کند که انسان پا به عرصه جامعه گذاشته با مردم زندگي کند، نه اينکه از آنان بريده، تمام اوقات را در مساجد به اعتکاف نشيند. برخي از عرفا در مورد زهد مي گويند بي رغبتي است نسبت به متاع دنيا و اِعراض قلب است از مظاهر آن. زاهد دنيا را به صورت زشت و گذرا مشاهده مي کند و آخرت را به صورت زيبا و ماندگار که البته درست است، امّا زهد صوفيانه روي گرداندن کلّي از دنيا و پرداختن به آخرت است؛ يعني گسستن از جامعه و گوشه عزلت گزيدن است، ولي در سنّت نبوي و تعليمات قرآني، کار دنيوي چون به قصد قربت و خيررساني به مردم انجام شود وجهه اخروي پيدا مي کند و عبادت محسوب مي شود.

امام سجّاد عليه السلام مي فرمايند:

«و همه اين خصلتها را به وسيله تداوم اطاعت، و همراهي جماعت مسلمانان و وا گذاشتن بدعت و عمل کننده به رأي ساختگي در دين کامل ساز»(54).
در ضمن بهره گيري از نعمتهاي الهي در حد نياز لازم و ضرور است، چنان که حضرت علي عليه السلام در نهج البلاغه خطاب به عاصم بن زيد که ظاهرا زهد را برگزيده بود فرمودند:
«اي دشمن حقير خويش، شيطان ناپاک خواهد که تو را گمراه کند، آيا به زن و فرزندت ترحم نمي کني؟ پنداري که خداوند چيزهاي نيکو و پاکيزه را بر تو حلال کرده، ولي نمي خواهد که از آن بهره مند گردي؟ تو در نزد خدا از آنچه پنداري پست تر هستي»(55).
امام سجاد عليه السلام نيز به مسائل ظاهري و اجتماعي در حدّ نياز توجه مي نمايند و مي فرمايند:
«پروردگارا مرا از سختي و رنج به دست آوردن روزي کفايت کن، و روزي ام را از جايي که گمان نمي برم به من عنايت فرما»(56)، «تا در راه به دست آوردن آن از بندگي ات باز نمانم و سنگيني وبال آن را به دوش نکشم و از تبعات زيان آور کسب در امان مانم»(57).
حضرت در بخش ديگري از همين دعا مي فرمايند:
«پروردگارا فراخ ترين روزي را به وقت پيري نصيبم کن و قوي ترين توانايي ات را به هنگام درماندگي بهره من فرما»(58).
موضوعي که توجه به آن ضروري است اين است که حضرت عنايت به اين نکات را به عنوان وسيله اي براي رسيدن به هدف مي دانند و در ادامه مي فرمايند:
«مرا در راه عبادتت دچار سستي مکن و از تشخيص راهت نابينا مساز، و به ارتکاب خلاف محبّتت دچار مکن و مپسند به کسي که از تو دور است نزديک شوم و از آن که با تو همراه است جدا گردم»(59).
رجا
رجا در لغت به معناي اميد داشتن(60) است و در اصطلاح دل بستن به چيزي دلخواه که در آينده حاصل خواهد شد(61) و متوقع بودن نيکي است از کسي که نيکويي به دست اوست.
گفته اند خوف و رجا به مثابه دو قدم اند براي سالکان که بدان قطع منازل و مراحل کنند، گاهي به قدم خوف از مهالک وقوف مي گذرند و گاهي به قدم رجا از ورطه هاي يأس و قنوط عبور مي کنند(62).
رجا ايمني بود به جود کريم و ديدن جلال است به چشم جمال(63).
رجا مشتمل بر فوايد بسياري است؛ از آن جمله: باعث ترقي در درجات کمال شده و بر سرعت سير، در طريق وصول به مطلوب مي افزايد: «يَرْجُونَ تِجَارَةً لَنْ تَبُورَ * لِيُوَفِّيَهُمْ اُجُورَهُمْ وَ يَزِيدَهُمْ مِنْ فَضْلِهِ»(64) همچنين مقتضي حسن ظن به مغفرت پروردگار و اطمينان به رحمت او مي باشد(65): «اُولئِکَ يَرْجُونَ رَحْمَةَ اللّه ِ»(66).
چنان که امام سجّاد عليه السلام نيز مي فرمايند:
«اي کسي که اميد اميدواران از تو فراتر نرود»(67)، «غير تو کسي را نمي خوانم و به غير حضرتت به احدي اميد ندارم»(68). «پس آرزويم را در اميد به رحمتت تحقق بخش». «الهي چون اندوهناک شوم تو دلخوشي مني و چون محروم گردم تو محل اميد مني و چون غم و غصه و مصيبت بر من هجوم آرد پناهم به توست»(69).
«اي خداي من آن را که جز تو عطاکننده اي نمي يابد نااميد مکن و کسي را که از تو به غير تو بي نياز نمي شود بي ياري مگذار»(70)، «و از اجابت دعايم گر چه به تأخير افتد نوميدم مکن»(71).
درخواست از غير نداشتن و توکل بر او
در اين دعا به طور مستقيم درباره توکل صحبت نشده است، اما حضرت با عباراتي که بيان کننده اين معناست به آن اشاره نموده اند.
توکل در لغت به معناي اطمينان داشتن است به آنچه در خزاين الهي مي باشد و نوميدي از آنچه در دست مردمان است(72). در اصطلاح مراد از توکل، تفويض امر است به وکيل علي الاطلاق و اعتماد بر کفالت او. متوکل حقيقي کسي است که در نظر او جز وجود مسبّب الاسباب وجودي ديگر نگنجد و توکل او با وجود اسباب و عدم آن تغيير نکند(73).
توکل داراي سه درجه است: توکل، تسليم و تفويض. متوکل به وعده آرام گيرد، صاحب تسليم به علم وي اکتفا کند و صاحب تفويض به حکم وي رضا دهد. توکل صفت مؤمنان است، تسليم صفت اولياء و تفويض صفت موحّدان است(74).
عارف علم، قدرت و اراده خود را از جمله اسباب و شروطي مي داند که در ايجاد برخي از امور نقش دارند که او آن امور را به خود نسبت مي دهد، امّا در واقع توسط او کاري که موجد و محبوب او خواسته، انجام گرفته است. در اينجاست که جبر و قدر متحد شوند؛ چه اگر کار را به موجد نسبت دهد جبر به ذهن آيد و اگر به شرط و سبب نسبت دهد قدر به ذهن آيد، امّا اگر دقت شود، نه جبر مطلق است و نه قدر مطلق، و اين است معناي «لا جَبرَ وَ لا تَفويضَ بَلْ اَمْرٌ بَينَ الاَمْرَين»(75).
گويند شرط توکل آن است که خود را در درياي عبوديّت افکني و آرام گيري، اگر دهد شکر کني و اگر باز گيرد صبر نمايي(76). حضرت سجّاد نيز از سر اخلاص با معبود حقيقي به راز و نياز مي پردازند و تنها از او درخواست مي نمايند:
«اي مولاي من اعتمادم، تکيه ام، اميدم و توکلم بر توست»(77). «به تو توکل مي کنم و بر جود و کرمت اعتماد مي نمايم».
«به وقت نياز به گدايي از تو برخيزم، و در بيچارگي به پيشگاه تو بنالم. مرا چون مضطر شوم به کمک خواستن از غير خود و چون فقير شوم به فروتني براي درخواست از غير خود و چون بترسم به زاري کردن به درگاه غير خود آزمايش مفرما»(78).
«بارخدايا آبرويم را به توانگري حفظ کن، قدر و منزلتم را به تنگدستي پست مفرما، که از روزي خوارانت روزي طلبم و از اشرار خلقت عطا و بخشش خواهم، تا به ستايش آن که به من عطا کرده گرفتار و به سرزنش آن که از من منع نمايد مبتلا گردم، در حالي که بخشش و منع عطا وقف حريم مقدس توست»(79).
«اي مولاي من مرجع خواهش من تويي نه هيچ مسئول ديگر، و برآورنده نيازم تويي نه هيچ مطلوب اليه ديگر. پيش از آن که کسي را بخوانم تو را مي خوانم و بس»(80). «دعايم را به سويم بر مگردان، زيرا من برايت مخالفي قرار نمي دهم و با وجود تو شريک و انبازي را نمي خوانم»(81).
پناه بردن به خدا از وسوسه هاي شيطاني
شيطان يکي از بزرگ ترين دشمنان انسان است که از آغاز خلقت آدم کينه ديرينه به دل دارد و قسم ياد کرده که فرزندان آدم را از صراط مستقيم بلغزاند. او نخستين تجربه اش را درباره آدم و حوا به اجر گذاشت، «فَاَزَلَّهُمَا الشَّيْطَانُ عَنْهَا فَاَخْرَجَهُمَا مِمَّا کَانَا فيهِ»(82).
در اينجاست که پناه بردن به خداوند از شرّ چنين موجودي ضرور به نظر مي رسد. اين نکته اي است که عرفا در تبيين مراحل سير و سلوک از آن غفلت نموده اند، ولي امام سجّاد عليه السلام در ادعيه شان به اين دقايق و ظرايف اشاره نموده اند و مي فرمايند:
«بارخدايا به تو پناه مي برم از فتنه انگيزيهاي شيطان رانده شده و از حيله و مکرهاي گوناگونش و از تکيه کردن به آرزوها و وعده ها و فريب او و در افتادن به دامهايش»(83). «الهي عنايت کن به جاي آنچه شيطان در دلم مي افکند از آرزوي باطل و بدگماني و حسد، ياد عظمت تو کنم و در قدرت تو بينديشم و در دفع دشمنانت چاره سازي نمايم. و به جاي آنچه شيطان بر زبانم جاري مي سازد از فحش و بدگويي و دشنام به آبروي کسي يا شهادت ناحق يا غيبت از مؤمن غايب يا ناسزا به شخص حاضر و مانند اينها، سخن در سپاس تو گويم و مبالغه در ثناي تو ورزم و با تمام هستي خود ستايش بزرگي تو گويم و شکر نعمت تو به جاي آورم و اعتراف به احسان تو نمايم و به شمردن نعمتهاي تو پردازم»(84).
منابع مقاله:
مجله مشکوة، شماره 84 و 85 ، رکني يزدي، فاطمه؛

_________________________________________________
1 اين نوشتار بخشي از تحقيق مفصّلي است که نويسنده درباره صحيفه سجاديه انجام مي دهد، تا عرفان عملي را از ديدگاه حضرت سجاد عليه السلام نشان دهد.
2 مؤمن (40) / 60، قرآن مجيد، ترجمه استاد محمّد مهدي فولادوند، دارالقرآن الکريم، قم، 1376.
3 درباره تفسير «عبادة» به دعا در آيه مذکور بنگريد به: الفضل بن الحسن الطبرسي، مجمع البيان في تفسير القرآن، تصحيح و تحقيق السيد هاشم الرسولي و السيد فضل اللّه اليزدي الطباطبائي، دارالمعرفة، 1406ق، ج 7-8، ص 832.
طبرسي راجع به فضيلت دعا و اينکه «عبادت برتر» است ضمن تفسير آيه چند روايت نقل کرده که از آنهاست: رَوي حنّان بن سدير عن ابيه، قال قُلتُ لأبي جعفر عليه السلام أيّ العبادة افضل؟ قال: ما مِن شي ءٍ اَحبُّ الي اللّه مِن أنْ يسأل و يطلب ما عنده، و ما أحدٌ أبغضَ الي اللّه عزّوجلّ ممّن يَستکبِر عن عبادتِه و لا يَسأل ما عنده».
4 صحيفه سجاديه، ترجمه صدر بلاغي، ناشر حسينيّه ارشاد، ص 483 : فَسَمّيتَ دُعاءَکَ عِبادةً و ترکَه استکبارا و توَعَّدتَ علي تَرکِه دخول جَهنّم داخِرين (دعاي 45).
5 سوره ق (50) / 16: و ما از شاهرگ [او] به او نزديک تريم. اين تعبير کمال علم و قرب آفريدگار را به انسان مي رساند. علاّمه طباطبايي در تفسير آيه مي نويسند: و هذا تقريب للمقصود بجملة ساذجة يَسهل تلَقّيها لعامّة الأفهام و اِلاّ فأمر قُربه تعالي اليه اعظم من ذلک... (الميزان في تفسير القرآن).
6 محمّد مهدي رکني، شوق ديدار، مباحثي پيرامون زيارت، بنياد پژوهشهاي اسلامي، چاپ چهارم، 1381، ص 275.
7 محمّد بن يعقوب کليني، الاصول من الکافي، کتاب الدعاء، ج 2، ص 486، حديث 9، در حديث 8 نيز «کسب مال از راه حلال» ذکر شده.
8 همان، ج 2، ص 473 (بابُ الإقبال علي الدّعاء)، حديث 1 و 3.
9 الشيخ عباس القمي، سفينة البحار، اشراف علي اکبر الهي الخراساني، مجمع البحوث الإسلامية، الطبعة الأولي، ج 2، ص 179. در همين مأخذ شرح آداب دعا آمده است.
10 صحيفه سجاديه، دعاي 13: «وَ من توَجَّه بحاجَتِه الي أحدِ من خَلقک او جَعَله سَبَبَ نُجحِها دُونَک فَقَد تَعرَّضَ للحِرمان، وَ اسْتَحَقَّ مِن عِندکَ فَوتَ الإحسان... سُبحانَ رَبّي کَيفَ يَسأَل مُحتاجٌ مُحتاجا و أنّي يَرغَبُ مُعْدِمٌ اِلي مُعْدِم؟»
11 امالي شيخ طوسي، ج 2، ص 92؛ به نقل از: سفينة البحار، ج 4، ص 215.
12 نحل (16) / 90.
13 معجم مقاييس اللغة، لأبي الحسين احمد بن فارس بن زکريا، متوفاي 395.
14 علي بن محمّد الجرجاني، التعريفات، تهران، انتشارات ناصر خسرو.
15 نساء / 136.
16 حجرات / 15.
17 انفال / 3 و 4.
18 خواجه نصيرالدين محمد طوسي، اوصاف الأشراف، تصحيح سيد نصراللّه تقوي، در مطبعه دولتي آلمان در برلين به چاپ عکسي رسيد، 1306ش.
19 «فَاِنَّ قَوما آمَنوا بِاَلسِنَتِهِم لِيَحْقِنوا به دِماءَهُم فَاَدْرَکُوا ما اَمَّلُوا و اِنّا آمَنّا بِکَ بِاَلسِنَتِنا و قُلوبِنا...» (دعاي ابو حمزه ثمالي).
20 «اللّهُمَّ اِنّي اَسأَلُکَ ايمانا تُباشِرُ به قَلبي» (دعاي ابو حمزه ثمالي).
21 «و بَلِّغ بايماني اَکمَلَ الايمان» (صحيفه سجاديه، دعاي 20).
22 علي بن محمّد الجرجاني، التعريفات؛ عبدالکريم هوازن قشيري، رساله قشيريه، ترجمه ابو علي حسن بن احمد عثماني، تصحيح بديع الزمان فروزان فر، تهران، شرکت چاپ و نشر علمي و فرهنگي کتيبه، 1381، ص 272.
23 التعريقات: يقين.
24 عزالدين محمود کاشاني، مصباح الهداية و مفتاح الکفاية، تصحيح استاد جلال الدين همايي، قم، چاپخانه ستاره، ص 75.
25 رساله قشيريه، ص 271 و 274.
26 کاشاني، مصباح الهداية و مفتاح الکفاية، ص 75؛ طوسي، اوصاف الاشراف، ص 55.
27 «واجعَل يَقيني اَفضَل اليَقين» (صحيفه سجاديه، دعاي 20).
28 «وَهَب لي يَقينا صادِقا تَکفينا بِهِ مِنْ مَؤونة الطَّلَب» (همان، دعاي 29).
29 «وَهَبْ لي نورا اَمشي به في النّاسِ، وَ اَهتَدي بِهِ في الظُّلمات و استَضي ءُ بِهِ مِنَ الشَّکِ وَ الشُّبَهاتِ» (همان، دعاي 22).
30 طوسي، اوصاف الاشراف.
31 «اللّهُمَّ وَفِّر بِلُطفِکَ نيَّتي» (صحيفه سجاديه، دعاي 20).
32 «وَ نيَّةِ رُشدٍ لا اَشُکُّ فيها» (همان).
33 «و انْتَهِ بِنيَّتي اِلي اَحْسَنِ النيّات» (همان).
34 «اللّهُمَّ وَ ثَبِّت في طاعتِکَ نيَّتي» (همان، دعاي 31).
35 «وَ استَصلِحْ بِقُدرَتِکَ ما فَسَدَ مِنّي» (همان، دعاي 20).
36 «وَ اشرَح لِمَراشِدِ دينِکَ قَلبي» (همان، دعاي 23).
37 «اللّهُمَّ صَلِّ عَلي محمّد و آل محمّد وَ متِّعني بِهُديً صالِحِ لا اَستَبدِلُ بِهِ وَ طَريقَةِ حَقٍّ لا اَزيغُ عنها» (همان، دعاي 20).
38 «وَ لا اَضِلَّنَّ وَ قَد اَمْکَنتکَ هِدايَتي» (همان).
39 «وَ مَن هَدَيتَ لَم يُغوِه اضلالُ المُضِلّينَ» (همان، دعاي 5).
40 «وَ اِنَّما يَهتَدِي للمُهتَدونَ بِنورِ وَجهِکَ» (همان).
41 «اللّهم و اَنطِقني بِالهُدي و اَلهِمني التقوي و وفِّقني لِلَّتي هي اَزکي و استَعمِلني بِما هو اَرضي. اَللهم اسْلُک بِيَ الطَّريقةَ المُثلي واجْعَلني عَلي مِلَّتِکَ اَموتُ و اَحيي» (همان، دعاي 20).
42 «وَ اَعِزَّني و لا تَبتَليَنّي بالکِبر... وَ لا تَرفَعني فِي النّاسِ دَرَجَةً اِلاّ حَطَطْتَني عِندَ نَفسي مِثلَها، وَ لا تُحْدِث لي عِزّا ظاهرا اِلاّ اَحدَثْتَ لي ذِلَّةً باطِنَةً عِندَ نَفسي بِقَدَرِها» (همان).
43 «وَ عَبِّدني لَکَ، وَ لا تُفسِد عِبادَتي بِالعُجب» (همان).
44 «وَ اَجْرِ للنّاسِ علي يَدِيَ الخَير وَ لا تَمحَقهُ بِالمَنِّ» (همان).
45 «وَهَبْ لي مَعالِيَ الاَخلاقِ و اعْصِمني مِنَ الفَخر» (همان).
46 «في بَسْط العَدل، وَ کظمِ الغَيظ وَ اِطفاءِ النائرة، وَ ضَمِّ اَهلِ الفُرقَه، وَ اِصلاحِ ذاتِ البَين، و اِفشاء العارِفَة، وَ سَترِ العائِبَة، وَ لينِ العَريکة، وَ خَفضِ الجَناح، وَ حُسْنِ السّيرَة، وَ سُکونِ الرّيح، وَ طيبِ المُخالَقَه، وَ السَّبقِ اِلَي الفَضيلَة، وَ ايثارِ التَّفَضُّل، وَ تَرکِ التَّعييرِ، وَ الافضالِ عَلي غَيرِ المُستحقّ، وَ القَولِ بِالحَقِّ وَ اِن عَزَّ، وَ استقلالِ الخَيرِ وَ اِن کَثُرَ مِن قَولي وَ فِعلي، وَ استِکثارِ الشَرِّ وَ اِن قَلَّ مِن قَولي وَ فِعلي» (همان).
47 «وَ اَبدِلني مِنْ بِغضَةِ اَهلِ الشَّنَآنِ المَحَبَّة، وَ مِن حَسَدِاَهلِ البَغيِ المَوَدَّة، وَ مِن ظِنَّةِ اَهلِ الصَّلاحِ الثِّقَة، وَ مِنْ عَداوَةِ الاَدْنَينِ الوَلايَة، وَ مِنْ عُقوقِ ذَوِي الأَرحامِ المَبَرّة، وَ مِنْ خِذلانِ الاَقربينَ النُّصرَةَ، وَ مِن حُبِّ المُدارينَ تَصحيحَ المِقَةِ، وَ مِن رَدّ المُلابِسينَ کَرَمَ العِشرَة» (همان).
48 «وَ سَدِّدني لاِءَن اُعارِضَ مَن غَشَّني بِالنُّصْحِ» (همان).
49 «وَ اَجزيَ مَن هَجَرَني بالبِرِّ وَ اُثيبَ مَن حَرَمَني بالبَذلِ وَ اُکافِيَ مَن قَطَعَني بِالصِّلَة وَ اُخالِفَ مَنِ اغْتابَني اِلي حُسْنِ الذِّکر، وَ اَن اَشْکُرَ الحَسَنَةَ، وَ اُغْضِيَ عَن السَّيِّئَةِ» (همان).
50 «اللّهُمَّ اَجزي بِالإحسان مُسيئَهُم، وَ اُعارِض بِالتَّجاوز عَن ظالِمِهم، وَ اَستَعمِلُ حُسْنَ الظَّنِّ في کافَّتِهِم، ... وَ اَغُضُّ بَصَري عَنهُم عِفَّة». (همان، دعاي 26).
51 «وَ اُسِرُّ لَهُم بِالغَيبِ مَوَدَّةً» (همان).
52 «وَ اُوجِبُ لَهُم ما اُوجِبُ لِحامَّتي، وَ اَرْعي لَهُم ما اَرْعي لِخاصَّتي» (همان).
53 «و اجعَل لي يَدا عَلَي مَن ظَلَمَني، و لِسانا عَلَي مَن خاصَمَني، و ظَفَرا بِمَن عانَدَني، وَ هَبْ لي مَکرا عَلي مَن کايَدَني، وَ قُدرَةً عَلَي مَنِ اضْطَهَدَني، وَ تَکذيبا لِمَن قَصَبَني وَ سَلامَةً مِمَّن تَوَعَّدَني» (همان، دعاي 20).
54 «وَ اَکمِلْ ذلکَ لي بِدَوام الطاعَة، وَ لُزوم الجَماعَة، وَ رَفْضِ اَهْلِ البدَعِ وَ مُسْتَعْمِلِ الرَّأْيِ للمُختَرَع» (همان).
55 «يا عُدَيّ نَفسِه! لَقَدِ استَهامَ بِکَ الخَبيثُ! أَما رَحِمْتَ اَهلَکَ وَ وَلَدَک. اَتَرَي اللّه َ اَحَلَّ لَکَ الطَّيباتِ وَ هُوَ يَکْرَهُ اَن تَأخُذَها؟ اَنتَ اَهَونُ عَلَي اللّه مِنْ ذلِکَ» (نهج البلاغه، خطبه 209).
56 «وَ اکفِني مَؤُونَةَ الاِکتِسابِ، وَ ارْزُقْني مِنْ غَيرِ احتِسابٍ» (صحيفه سجاديه، دعاي 20).
57 «فَلا اَشتَغِلَ عَن عِبادَتِکَ بِالطَّلَبِ، وَ لا اَحْتَمِلَ اِصْرَ تَبِعاتِ المَکسَبِ» (همان).
58 «واجْعَل اَوْسَعَ رِزقِکَ عَلَيَّ اِذا کَبِرتُ وَ اَقوي قُوَّتِکَ فيَّ اِذا نَصِبْتُ» (همان).
59 «وَ لا تَبتَلِيَنّي بِالکَسَلِ عَنْ عِبادَتِکَ وَ لا العَمي عَن سَبيلِکَ وَ لا بِالتَّعَرُّضِ لِخِلافِ مَحَبَّتِکَ» (همان).
60 ابو جعفر احمد بن علي بن محمّد المقرئ البيهقي، تاج المصادر، به تصحيح و تحشيه هادي عالم زاده، تهران، مؤسسه مطالعات و تحقيقات فرهنگي، 1366 ش، ص 90.
61 رساله قشيريه، ص 199.
62 کاشاني، مصباح الهداية و مفتاح الکفاية، ص 395.
63 رساله قشيريه، ص 199.
64 فاطر / 29 و 30.
65 طوسي، اوصاف الاشراف، ص 39.
66 بقره / 218.
67 «وَ يا مَنْ لا يُجاوِزُهُ رَجآءُ الرّاجين» (صحيفه سجاديه، دعاي 31).
68 «فلا اَدْعُوا سِواکَ وَ لا اَرجُو غَيرَکَ» (همان، دعاي 51).
69 «اللّهُمَّ اَنتَ عُدَّتي اِن حَزِنتُ وَ اَنتَ مُنتَجَعي اِن حُرِمتُ و بِک استِغاثَتي اِن کَرِثتُ» (همان، دعاي 20).
70 «الهي لا تُخَيِّب مَن لا يَجِدُ معطيا غَيرَکَ، وَ لا تَخذُل مَن لا يَسْتَغني عَنکَ بِاَحَدٍ دونَکَ» (همان، دعاي 16).
71 «وَ لا آيِسا مِنْ اِجابَتِکَ لي وَ اِن اَبْطَاَتْ عَنّي» (همان، دعاي 21).
72 جرجاني، التعريفات.
73 کاشاني، مصباح الهداية و مفتاح الکفاية، ص 397-396.
74 رساله قشيريه، ص 271 و 274.
75 طوسي، اوصاف الاشراف.
76 ترجمه رساله قشيريّه با تصحيحات بديع الزمان فروزانفر، انتشارات علمي فرهنگي، چاپ سوم: 1361، رساله قشيريه، ص 248.
77 «سيّدي عليکَ مُعتَمَدي و مُعَوَّلي وَ رَجائي وَ توکُّلي».
78 «اَسألُکَ عِندَ الحاجَةِ، وَ اَتَضَرَّعُ اِلَيکَ عِندَ المَسکَنَةِ، وَ لا تَفتِنّي بالاِستِعانةِ بِغَيرِکَ اِذَا اضطُرِرتُ، وَ لا بِالخُضوعِ لِسُؤالِ غَيرِکَ اِذا افتَقَرْتُ، وَ لا بالتَّضَرُّعِ اِلي مَن دونَکَ اِذا رَهِبتُ» (صحيفه سجاديه، دعاي 20).
79 «وَصُنْ وَجهي بِاليَسارِ، وَ لا تَبتَذِلْ جاهي بِالاِقتارِ، فَاستَرزِقَ اَهلَ رِزقِکَ، وَ اَستَعطيَ شِرارَ خَلقِکَ، فَاَفْتَتِنَ بِحَمدِ مَنْ اَعطاني، وَ اُبتَلي بِذَمِّ مَن مَنَعَني، وَ اَنتَ مِن دونِهِم وَليُّ الاِعطآءِ وَ المَنعِ» (همان).
80 «فَاَنتَ يا مَولايَ دونَ کُلِّ مَسئولِ مَوضِعُ مَسْئَلَتي، وَ دونَ کُلِّ مطلوبٍ اِلَيهِ وَليُّ حاجَتي، اَنتَ المَخصوصُ قَبلَ کُلِّ مَدعُوٍّ بِدَعْوَتي» (همان، دعاي 28).
81 «وَلا تَرُدَّ دُعآئي عَلَيَّ رَدّا، فَاِنّي لا اَجعَلُ لَکَ ضِدّا، وَ لا اَدْعُوا مَعَکَ نِدّا» (همان، دعاي 20).
82 بقره / 36.
83 «اللّهُمَّ اِنّا نَعوذُ بِکَ مِنْ نَزَغاتِ الشَّيطانِ الرَّجيم وَکيدهِ وَ مکائِدِهِ، وَ مِنَ الثِّقَةِ بِاَمانيّهِ وَ مَواعيدِهِ وَ غُرورِهِ وَ مصائِدِهِ» (صحيفه سجاديه، دعاي 17).
84 «للّهُمَّ اجعَل ما يُلقِي الشَّيطانُ في رَوعي مِنَ التَّمنّي وَ التَّظَنّي والحَسَدِ ذِکرا لِعَظَمَتِکَ، وَ تَفَکُّرا في قُدرَتِکَ، وَ تَدبيرا عَلي عَدُوِّکَ، وَ ما اَجري عَلي لِساني مِنْ لَفظَةِ فُحْشٍ اَو هُجْرٍ اَو شَتمِ عِرضٍ اَو شَهادَةِ باطِلٍ اَو اغتيابِ مُؤمِنٍ غائِبٍ اَو سَبِّ حاضِرٍ وَ ما اَشبَهَ ذلِکَ بِالحَمْدِ لَکَ وَ اِغراقا فِي الثَّناءِ عَلَيکَ، وَ ذَهابا في تمجيدِکَ وَ شُکرا لِنِعمَتِکَ وَ اعتِرافا بِاِحسانِکَ وَ اِحصاءً لِمِنَنِکَ» (همان، دعاي 20

دیدگاه‌ها   

0 #1 RE: رَه توشه اي از دعاي مکارم الأخلاق(1)عبدالمجیداورا 1392-06-21 21:03
سلام علیکم. از زحمات تان سپاسگزاریم . با اجازه ی شما مطلب دعای شریف مکارم الاخلاق را برداشتم. ممنون
نقل قول کردن | گزارش به مدیر

نوشتن دیدگاه

تصویر امنیتی
تصویر امنیتی جدید

مؤسسه جهانی سبطین علیهما السلام

loading...
اخبار مؤسسه
فروشگاه
درباره مؤسسه
کلام جاودان - اهل بیت علیهم السلام
آرشیو صوت - ادعیه و زیارات عقائد - تشیع

@sibtayn_fa





مطالب ارسالی به واتس اپ
loading...
منتخب
آخرین
ادعیه ماه رمضان
سخنرانی
تصویر

روزشمارتاریخ اسلام

1 رمضان

مرگ مروان بن حکم در اول رمضان سال ۶۵ هـ .ق. مروان در ۸۱ سالگی در شام به...


ادامه ...

4 رمضان

مرگ زیاد بن ابیه عامل معاویه در بصره در چهارم رمضان سال ۵۳ هـ .ق. زیاد در کوفه...


ادامه ...

6 رمضان

تحمیل ولایت عهدی به حضرت امام رضا علیه السلام توسط مأمون عباسی بعد از آنکه مأمون عباسی با...


ادامه ...

10 رمضان

١ ـ وفات حضرت خدیجه کبری (سلام الله علیها) همسر گرامی پیامبر(صلی الله علیه و آله و...


ادامه ...

12 رمضان

برقراری عقد اخوت بین مسلمانان توسط رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله و سلم) هنگامی که...


ادامه ...

13 رمضان

مرگ حجاج بن یوسف ثقفی،‌ حاکم خونخوار بنی امیه در سیزدهم رمضان سال ۹۵ هـ .ق حاکم خونخوار...


ادامه ...

14 رمضان

شهادت مختار بن ابی عبیده ثقفی در چهاردهم رمضان سال ۶۷ هـ .ق مختار بن ابی عبیده ثقفی...


ادامه ...

15 رمضان

١ ـ ولادت با سعادت سبط اکبر، حضرت امام مجتبی(علیه السلام)٢ ـ حرکت حضرت مسلم بن عقیل...


ادامه ...

16 رمضان

ورود محمد بن ابی بکر به مصر در شانزدهم رمضان سال ۳۷ هـ .ق محمد بن ابی بکر...


ادامه ...

17 رمضان

١ ـ معراج پیامبر گرامی اسلام حضرت محمد بن عبدالله (صلی الله علیه و آله و سلم)٢...


ادامه ...

19 رمضان

ضربت خوردن امیرمؤمنان حضرت امام علی (علیه السلام) در محراب مسجد کوفه در نوزدهم ماه مبارک رمضان سال...


ادامه ...

20 رمضان

فتح مکه توسط سپاهیان اسلام در روز بیستم رمضان سال هشتم هـ .ق سپاهیان اسلام به فرماندهی رسول...


ادامه ...

21 رمضان

١ ـ شهادت مظلومانه امیرمؤمنان حضرت علی علیه السلام٢ ـ بیعت مردم با امام حسن مجتبی علیه...


ادامه ...

23 رمضان

نزول قرآن کریم در شب بیست و سوم رمضان کتاب آسمانی مسلمانان، قرآن مجید نازل گردید. برخی چنین...


ادامه ...

29 رمضان

وقوع غزوه حنین در بیست و نهم رمضان سال هشتم هـ .ق غزوه حنین به فرماندهی رسول گرامی...


ادامه ...

30 رمضان

درگذشت ناصر بالله عباسی در سی ام رمضان سال ۶۲۲ هـ .ق احمد بن مستضیء ناصر بالله درگذشت....


ادامه ...
0123456789101112131415

انتشارات مؤسسه جهانی سبطين عليهما السلام
  1. دستاوردهای مؤسسه
  2. سخنرانی
  3. مداحی
  4. کلیپ های تولیدی مؤسسه

سلام ، برای ارسال سؤال خود و یا صحبت با کارشناس سایت بر روی نام کارشناس کلیک و یا برای ارسال ایمیل به نشانی زیر کلیک کنید[email protected]

تماس با ما
Close and go back to page