غریزه‌ها، از مهم‌ترین موهبت‌های الهی به انسان و منشأ تحرک و فعالیت است، ولی آزادی بی‌قید و بند غریزه‌ها و شهوت‌ها با تعالی معنوی و تکامل انسان و سلوک الی‌الله ناسازگار است. ازاین‌رو، خداوند در کنار غریزه‌ها، انسان را از گوهر گران‌بهای عقل بهره‌مند ساخته است؛ نیرویی که می‌تواند انواع غریزه‌های افسارگسیخته را لجام زند و کنترل کند. با وجود این، گاه عقل انسان ضعیف می‌شود و به تعبیر زیبای امام علی(ع) «شهوت‌ها پرده خرد را می‌درند.»[4] «و بسا ‌خرد اسیر فرمان هواست.»[5] باور به معاد، عامل مهمی است که می‌تواند عقل را از اسارت هواهای نفسانی رهایی بخشد و در نتیجه، انسان،‌به رهبری و کنترل غریزه‌های خویش موفق شود. اعتقاد به حیات بازپسین و معاد و ایمان به روز جزا و عقاب و ثواب، انسان را از پیروی هوا و هوس باز می‌دارد و غرایز سرکش انسان را مهار می‌کند. در پرتو کنترل غریزه و مهار هوا و هوس است که فضیلت‌های اخلاقی پرورش می‌یابد، ویژگی‌های پسندیده قوّت می‌گیرند و ویژگی‌های ناشایستی چون ریاست‌طلبى، مال‌دوستی و خشم بی‌معنا می‌شوند و انسان از رذیلت‌های اخلاقی دور می‌شود. آن‌که بازگشت به‌سوی حق‌تعالی را باور دارد، اهل مکر و خیانت و نیرنگ نیست و فضیلت‌های اخلاقی در او زنده می‌شود.
5. انجام دادن اعمال صالح و پرهیز از اعمال ناشایست
کسی که به زندگی اخروی و حساب‌رسی اعمال و ثواب و عقاب ایمان دارد، احساس مسئولیت در او زنده می‌شود و به رستگاری و وظیفه‌شناسی رو می‌آورد. چنین انسانی می‌داند هر کاری انجام دهد، باید در جهان آخرت پاسخ‌گوی آن باشد. ازاین‌رو، هرگز گرد گناه نمی‌گردد و فکر گناه و نافرمانی حق‌تعالی را از خود دور می‌کند.
در آیاتی از قرآن کریم به نقش انکار معاد در ارتکاب گناه و نافرمانی خداوند اشاره می‌شود،‌از جمله در آیه‌ای می‌خوانیم:
وای بر کم‌فروشان که چون از مردم پیمانه بستانند، تمام ستانند و چون برای آنان پیمانه وزن کنند، به ایشان کم دهند. مگر آنان گمان نمی‌دارند که برانگیخته خواهند شد؟ (مطففین: 1 4)
براساس این آیه، ایمان به قیامت، در ترک ستم و غصب حقوق مردم و خیانت، اثر بازدارنده دارد‌، چنان‌که خداوند در آیه 1 تا 3 سوره ماعون می‌فرماید:
آیا کسی را که ]روز[ جزا را دروغ می‌خواند، دیدی این همان کسی است که یتیم را به سختی می‌راند و به خوراک دادن بینوا ترغیب نمی‌کند.
در روایت‌ها نیز به تأثیر باور به معاد در انجام اعمال صالح و ترک گناه اشاره شده است، چنان‌که امام علی(ع) می‌فرماید: «آگاه باشید که شما در روزگار مهلت هستید! پس کار نیک انجام دهید؛ زیرا خداوند سرانجام نیک را به نیکوکاران وعده داده است.»[6] یا در کلامی دیگر می‌فرماید: «کوشش و همت خود را برای آخرتت صرف کن، اصلاح می‌شوی».[7]
6. حفظ سلامت جامعه
اعتقاد به معاد، در عرصه اجتماعی انسان نیز آثار ارزشمندی دارد. از مهم‌ترین آنها می‌توان به ضمانت اجرای قوانین الهی و عمل به تکالیف اجتماعى، رعایت حقوق دیگران و جلوگیری از ستم و تجاوز و به عبارت دیگر برقراری عدالت اجتماعی اشاره کرد. آن‌که به قیامت و حساب‌رسی اعمال باور دارد و خود را در مقابل پروردگارش مسئول می‌شمارد، به قوانین الهی ملتزم و پای‌بند خواهد بود و اگر همه افراد جامعه چنین باشند، جامعه به‌سوی صلاح و رستگاری گام برخواهد داشت؛ زیرا همگان وظیفه الهی انسانی خویش را به شکلی شایسته انجام می‌دهند و آثار این امر در عرصه‌های فرهنگى، سیاسى، اقتصادی و امنیتی آَشکار می‌شود.
در چنین جامعه‌ای همگان به حقوق هم احترام می‌گذارند و از ستم می‌پرهیزند. در چنین جامعه‌ای ایثار، احسان و دیگر فضیلت‌های اخلاقی زنده و فضای الهی و معنوی بر آن حاکم می‌شود.
در یک جمع‌بندى، معادباوری از انجام وظایف الهی فرد آغاز می‌شود که همان ترک محرمات و انجام واجبات است. تهذیب یک فرد، به تهذیب خانواده و تهذیب خانواده، به تهذیب جامعه می‌انجامد. جامعه‌ای که افراد آن از گناه، پلیدى، ریا و دیگر ویژگی‌های ناپسند دوری می‌کنند، جامعه‌ای مهذب است.
[1]. ترجمه نهج‌البلاغه، خطبه 133، ص 132.
[2]. نک: معاد از نظر جسم و روح، صص 43 46.
[3]. ابی‌جعفر محمدبن علی بن الحسین (شیخ صدوق)، معانی الاخبار، ترجمه: عبدالعلی محمدی شاهرودى، دار‌الکتب الاسلامیه، 1372، چ 1، ج 2، ص 199.
[4]. ترجمه نهج‌البلاغه، خطبه 109، ص 104.
[5]. همان، کلمات قصار، ص 397، ش 211.
[6]. محمد بن محمد بن نعمان (شیخ مفید)، الارشاد، ترجمه: سیدهاشم رسولی محلاتى، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامى، 1383، چ 6، ج 1، ص 332.
[7]. محمد محمدی ری‌شهرى، میزان الحکمه، ترجمه: حمیدرضا شیخى، قم، دارالحدیث، 1377، ج 1، ص 59، ح 134.