غیبت در بسیاری از موارد به آتش فتنه دامن می¬زند و بر کینه و دشمنی¬ها می¬افزاید؛ زیرا عیب¬های پنهانی افراد ممکن است دست‌آویز فرصت¬طلبان برای گرفتن انتقام و بر باد دادن حیثیت آنها قرار گیرد یا بعضی افراد سودجو با آگاهی از این عیب¬ها، برای فاش نکردن آنها حق سکوت بخواهند و همین امر سبب ایجاد دشمنی یا افزایش آن می¬شود.
ج) نابودی شخصیت و حرمت افراد
بسیاری از مردم برای حفظ آبروی خود هم که شده، از کارهای ناروا دوری می¬کنند یا مخفیانه انجام می¬دهند، ولی هنگامی که بر اثر غیبت گناه آنها آشکار می‌شود، آبرو و حرمت خود را بر باد رفته می¬بینند و دیگر دلیلی ندارند که از گناه دوری کنند، پس بی¬پروا آن را انجام می¬دهند. با گسترش غیبت، آبرو و حرمت افراد در جامعه از بین خواهد رفت و ملاحظات اجتماعی نیز کم‌رنگ خواهد شد.
د) رکود فعالیت اقتصادی
غیبت از نظر اقتصادی نیز زیان¬های جبران‌ناپذیری در پی‌خواهد داشت؛ زیرا اعتبار افراد و اعتماد مردم به یکدیگر، بیش از سرمایه¬های مالی در پیشرفت¬های اقتصادی اجتماع مؤثر است و بدون آن، مردم سرمایه¬های خود را در چرخه اقتصاد قرار نمی¬دهند و در نتیجه، گردش سرمایه‌ها به صورت راکد یا نیمه راکد در خواهد آمد.[5]
5. راه درمان غیبت
غیبت‌کننده می¬تواند با درون¬کاوی خود، عاملی که او را به غیبت واداشته است، بیابد و درصدد برطرف کردن آن برآید:
اگر دلیل غیبت کردنش همراهی با دوستان است و چون دیگران غیبت می¬کنند او هم غیبت می¬کند، باید توجه داشته باشد که این عذر پذیرفتنی نیست؛ زیرا پیروی از کسانی که نافرمانی خداوند را می¬کنند، جایز نیست و خشم خدا را بر می¬انگیزد.
اگر برای فخرفروشی یا دانانمایی یا برتری¬جویی غیبت می¬کند، باید بداند که با غیبت نه تنها به منظور خود نمی¬رسد، بلکه عزت¬نفس خویش را هم از بین می¬برد.
اگر غیبت کردن او از روی حسادت است، باید بداند که با این کار در حقیقت دو گناه کرده و عذاب آخرت و ناراحتی دنیا را برای خود خریده است؛ زیرا از یک‌سو حسد ورزیده که خود، گناهی بزرگ است و از سوی دیگر با غیبت کردن نه تنها زیانی به غیبت شونده نمی¬رساند، بلکه کارهای نیک خود را تباه می‌کند.
اگر برای مسخره کردن دیگران غیبت آنها را می¬کند، باید بداند که کوچک کردن دیگران در چشم مردم، برابر است با خوار گشتن خود وی نزد خدا و فرشتگان و پیامبران.
همچنین، اگر به عاقبت کار خود بیندیشد که باید با شرمندگی در روز قیامت حاضر شود و پاسخ¬گوی کار خود باشد و نزد همگان رسو و با خواری تمام به سوی دوزخ کشیده می¬شود، هرگز غیبت نخواهد کرد.[6]
درمان غیبت از دیدگاه امام خمینی قدس سره
امام خمینی(ره) عارف و مجاهد وارسته درباره درمان این صفت ناپسند چنین می‌فرماید:
«بدان که علاج این خطیئه چون خطیئات دیگر به علم نافع و عمل توان نمود.
اما علم؛ پس چنین است که انسان تفکر کند در فایده مترتبه بر این عمل و آن را مقایسه کند با نتایج سوء و ثمرات زشتی که بر آن مترتب است و آن را در میزان عقل گذاشته، از آن استفتا نماید.
اما از آثار زشت آن؛ اکنون شمه¬ای از آن را گوش کن و عبرت گیر و در میزان مقایسه گذار، این تفکر و موازنه نتایج حسنه دارد. اما آثار آن در این عالم، آن است که انسان از چشم مردم می¬افتد و اطمینان آنها از او سلب می¬شود و اگر شخص کار را از حد گذراند و پرده ناموس اعراض مردم را درید، خداوند او را در همین عالم رسوا می¬کند و باید انسان بترسد از آن رسوایی‌ که به دست حق تعالی واقع شود که جبران¬پذیر نخواهد بود.
همچنین، ممکن است هتک حرمات مؤمنین و کشف عورات آنها انسان را منتهی به سوء عاقبت کند؛ زیرا که اگر این عمل در انسان ملکه شد تأثیراتی در نفس دارد که یکی از آنها این است که تولید بغض و عداوت نسبت به صاحبش می¬کند.
عزیزم! با بندگان خدا که مورد رحمت و نعمت او هستند دوستی پیدا کن و محبت قلبی داشته باش. مبادا به محبوب حق دشمنی داشته باشی که حق تعالی دشمن دشمنِ محبوب خود است و تو را از ساحت رحمت خود طرد می¬کند و بندگان خاص خدا در بین بندگان مخفی هستند و معلوم نیست این دشمنی تو و هتک ستر و کشف عورت این مؤمن، به هتک ستر خدا برگشت نکند. مؤمنین، اولیای حقند؛ دوستی با آنها دوستی با حق است و دشمنی آنها دشمنی با حق است. بترس از غضب حق و برحذر باش از خصومت شفعای روز جزا. قدری تأمل کن در آن صورت¬های موحش در قبر و برزخ و قیامت که به آن مبتلا می¬شوی و قدری تفکر کن در نتایج دنیویه و اخرویه این غیبت. پس مقایسه کن بین یک ربع ساعت هرزه¬گویی و بذله-سرایی و قضای شهوت خیالی و هزاران هزار سال گرفتاری!
علاوه بر این، تو اگر با شخصی که از او غیبت می¬کنی دشمنی نیز داری، مقتضای دشمنی آن است که از او غیبت نکنی؛ زیرا که در حدیث وارد است که حسنات فرد غیبت‌کننده منتقل می¬شود به نامه عمل کسی که از او غیبت کرده. پس خواستی دشمنی با او کنی، با خود دشمنی کردی. پس بدان که با خداوند نمی¬توانی ستیزه کنی، خداوند قادر است با همین غیبتِ تو آن شخص را در نظر مردم عزیز و محترم کند و تو را به واسطه همین، در نظر آنها خوار و ناچیز کند. پس بفهم که با چه قادر جباری در ستیزه هستی.
و اما مبارزه عملی؛ به این است که تا چندی با هر زحمت شده نفس را از این معصیت باز داری، مهار زبان خود را در دست گرفته، کاملاً از خود مراقبت کنی و با خود قرارداد کنی که چندی مرتکب این خطیئه نشوی و از خود مراقبت و محافظت کنی و حساب خود را بکشی. امید است ان‌شاءالله پس از مدت کمی اصلاح شود و کم¬کم کار بر تو آسان گردد و پس از چندی احساس می¬کنی که از آن منزجر و متنفری. پس راحتی و التذاذ نفس در ترک غیبت می¬شود».[7]
6. غیبت¬های جایز
با وجود حرمت شرعی غیبت، در برخی موارد ویژه و معیّن و بنا بر دلایل و مصالح خاصی، غیبت از برخی افراد حرام نیست؛ به شرط آنکه هدف، تنها جدا کردن حق از باطل باشد و موارد جواز، دست‌آویزی برای ترویج و توجیه این عمل حرام قرار نگیرد.
امام خمینی(ره) در این زمینه فرمود:
انسان باید در همه موارد جواز غیبت نیز دقت کند که محرک نفسانی و شیطانی دخالت نداشته باشد و با کمال دقت و احتیاط تامّ مشی کند و درصدد عذرتراشی نباشد که یکی از موارد استثنای غیبت و بدگویی را به دست آورده و به عیب¬جویی و بذله¬گویی سرگرم شود.[8]
امام باقر(ع)غیبت کردن از سه گروه را روا دانسته است:
هوس‌باز بدعتگذار، پیشوای ستمگر و گناه¬کاری که آشکارا گناه می¬کند.[9]
حال به اختصار برخی موارد جایز در غیبت را یادآور می¬شویم:
الف) در مقام دادخواهی
کسی که به او ستم شده، می¬تواند نزد کسی که برای دادخواهی پیش او رفته و او قادر است داد وی را بستاند، عمل بد ستمگر را بازگو کند. پیامبر گرامی اسلام(ص) در این‌باره می¬فرماید: «صاحب حق و کسی که حقش ضایع می¬شود، حق سخن گفتن را دارد، هرچند غیبت آن طرف باشد».[10]
ب) گناه¬کار بی¬پروا
غیبت کسی که آشکارا گناه می¬کند و از فاش شدن گناه و آگاهی مردم بر آن باکی ندارد، جایز شمرده شده است، چنان‌که رسول خدا(ص)فرمود: «کسی که پرده حیا را از روی خود کنار زد، غیبت او مباح می¬گردد».[11]
ج) غیبت با انگیزه بازداشتن از منکر
اگر تنها راه اصلاح فرد گناه¬کار این باشد که دیگران کار خلاف وی را بدانند و این احتمال قوی باشد که با این روش از کار خلافش دست بر¬دارد، نقل کار بد وی برای دیگران به منظور اصلاح وی، از مصداق¬های غیبت حرام به‌شمار نمی¬رود. البته در این مورد خاص دو شرط وجود دارد:
یک ـ قصد گوینده فقط اصلاح گناه¬کار باشد.
دو ـ احتمال قوی بدهد که این راه مؤثر است.
در هر صورت باید زیان غیبت کردن و زیان آن گناه را در نظر داشت و اگر بی¬آبرو کردن آن مسلمان زیان‌بارتر از گناهی باشد که مشغول آن است، غیبت کردن جایز نیست.[12]
د) در مقام راهنمایی مشورت کننده و دور داشتن وی از خطر
در اموری چون ازدواج، معامله و شراکت اگر یکی از طرفین با کسی مشورت کند و وی عیبی در طرف مقابل سراغ داشته باشد، موظف است آن را بیان کند. در اینجا یادآوری دو نکته لازم است:
یک ـ عیب آن فرد باید فقط در همان زمینه‌ای که درباره آن مشورت شده مطرح شود و عیب‌های دیگر آن شخص نباید مطرح شود.
دو ـ اگر بدون نام بردن از صاحب عیب، طرف قانع می¬شود به همان اشاره بسنده شود، ولی اگر مشورت¬کننده با اشاره و کنایه قانع نشد، نام بردن از صاحب عیب مانعی ندارد.[13]
هـ) غیبت از افراد گمراه و بدعت‌[14]گذار
غیبت کردن و آشکار کردن عیب¬های کسی که گمراه و گمراه‌کننده است و در دین خدا بدعت گذاشته، با این قصد که مردم فریبش را نخورند، اشکالی ندارد. [15]
و) بیان عیب¬ها در حضور آگاهان به آن
این مورد زمانی جایز است که عده¬ای از کار بد غیبت‌شونده آگاهند و درباره آن گفت¬وگو می¬کنند، ولی این گفت‌ و شنودها چیزی بر دانسته¬های آنها از آن فرد نمی¬افزاید و اثر جدیدی در آنها ایجاد نمی¬کند و آبروی غیبت‌شونده نیز نمی¬رود. البته بهتر است از این‌گونه صحبت¬ها نیز دوری کرد تا زشتی این عمل همچنان باقی بماند. [16]
ز) شهادت دادن در دادگاه
شهادت دادن به گناه کسی که در دادگاه به ارتکاب جرمی متهم است در غیاب وی از مصداق¬های غیبت نیست؛ زیرا برای دفاع از حق و بازگرداندن حقوق صاحب حق است. [17]
پی نوشت:
[1] . میزان الحکمه، ج 1، ص 44570.
[2]. عباس اسماعیلی یزدی، ینابیع الحکمه، انتشارات مسجد جمکران، چ 1، ج 4، ص 293.
[3]. امام خمینی(ره)، چهل حدیث، مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام(ره)، چ 8، ص 318.
[4]. بیوک آقا خاتمی زنجانی، نظامات اخلاقی و تربیتی اسلامی به روایت معصومین(علیهم‌السلام)، مرکز احیاء و انتشار آثار علمای زنجان، 1370، صص 243 ـ 256.
[5]. زندگی در پرتو اخلاق، صص 120 و 121.
[6]. سید عبدالله شبر، کتاب الاخلاق، ترجمه: محمدرضا جباران، نشر هجرت، 1383، چ 10، صص 237 و 238.
[7]. امام خمینی(ره)، چهل حدیث، صص 312 و 313.
[8]. همان، صص 313 و 314.
[9]. میزان الحکمه، ج 9، ص 4461، ح 15515.
[10]. ملا محسن فیض کاشانی(ره)، محجة البیضاء، دفتر انتشارات اسلامی، بی‌چا، ج 5، ص 270.
[11]. همان، ص 272.
[12]. گناهان کبیره، باب دوم، ص 282.
[13]. نظامات اخلاقی تربیتی اسلام به روایت معصومینu، صص 273 ـ 270.
[14]. بدعت، تغییر دادن حکم الهی و افزودن یا کم کردن چیزی بر آن به رأی و عقل ناقص خود است؛ چه در اصول دین و چه در فروع آن!
[15]. نظامات اخلاقی تربیتی اسلام به روایت معصومین(ع)، صص 282، 340 و 341.
[16]. همان، صص 273 ـ 270.
[17]. محسن غفاری، آفات زبان، انتشارات پیام آزادی، صص 88 و 90.