یکى از جلوه هاى بزرگ واقعه عاشورا، پاس داشت آن از سوى پیام رسان و قهرمان سترگ واقعه عاشورا؛ یعنى حضرت زینب علیهاالسلام است.
امروز بزرگداشت و برپایى مراسم عزادارى سرور و سالار شهیدان کربلا و یاران باوفایش یکى از بزرگ ترین و رایج ترین مراسم دینى و مذهبى شیعیان به شمار مى آید. در ابتدا نگاهى کوتاه داریم به کلام معصومین علیهم السلام درباره عزادارى امام حسین علیه السلام و یارانش. گزیده اى از احادیث معصومین درباره عزادارى 1. اثر اشک براى حسین علیه السلام امام رضا علیه السلام فرمود: «گریه کنندکان باید بر کسى همچون حسین علیه السلام گریه کنند؛ زیرا گریستن براى او، گناهان بزرگ را فرو مى ریزد». 2. خندان در قیامت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «فاطمه جان! روز قیامت، هر چشمى گریان است، مگر چشمى که در مصیبت و عزاى حسین علیه السلام گریسته باشد که آن چشم، در قیامت خندان است و به نعمت هاى بهشتى مژده داده مى شود». 3. پاداش حسین بن على علیه السلام فرمود: «چشمان هر کس که در مصیبت هاى ما قطره اى اشک بریزد، خداوند او را در بهشت جاى مى دهد». 4. چشمان اشک بار امام سجاد علیه السلام فرمود: «من هرگز شهادت فرزندان حضرت فاطمه علیهاالسلام را به یاد نیاوردم مگر آنکه به خاطر آن، چشمانم اشک بار گشت». 5. بیست سال اشک امام صادق علیه السلام فرمود: «امام زین العابدین علیه السلام بیست سال (به یاد عاشورا) گریست و هرگز پیش روى او طعامى نمى گذاشتند، مگر اینکه گریه مى کرد». 6. اندوه و سرور امام رضا علیه السلام فرمود: «هر کس که عاشورا، روز مصیبت و اندوه و گریه اش باشد، خداوند، روز قیامت را براى او روز شادى و سرور قرار مى دهد». 7. نالیدن امام صادق علیه السلام فرمود: «هر نالیدن و گریه اى مکروه است، مگر ناله و گریه بر امام حسین علیه السلام ». 8. مزد اشک امام صادق علیه السلام فرمود: «هر چیزى پاداش و مزدى دارد، مگر اشکى که براى ما ریخته شود (که چیزى با آن برابرى نمى کند و مزد بى اندازه دارد». 9. عزاداران آسمانى امام صادق علیه السلام فرمود: «چهار هزار فرشته نزد قبر سیدالشهداء علیه السلام ، ژولیده و غبارآلود، تا روز قیامت بر آن حضرت مى گریند». 10. برخوردارى از کوثر امام صادق علیه السلام فرمود: «هیچ چشمى نیست که براى ما بگرید، مگر اینکه از نعمت نگاه به «کوثر» برخوردار مى شود و از آن سیرابش مى کنند». 11. چهل روز اشک امام صادق علیه السلام فرمود: «اى زراره! آسمان چهل روز در سوگ حسین بن على علیه السلام گریه کرد». 12. شعر براى امام حسین علیه السلام امام صادق علیه السلام (به جعفر بن عفان) فرمود: «هیچ کس نیست که درباره حسین علیه السلام شعرى بسراید و بگرید و با آن بگریاند مگر آنکه خداوند، بهشت را بر او واجب مى کند و او را مى آمرزد». 13. مرثیه سرایان امام صادق علیه السلام فرمود: «خدا را سپاس که در میان مردم، کسانى را قرار داد که به سوى ما مى آیند و بر ما وارد مى شوند و ما را مدح و مرثیه مى گویند».
سیره ائمه اطهار علیهم السلام درباره عزادارى براى امام حسین علیه السلام ائمه اطهار علیهم السلام ، شاعرانى را که در مرثیه امام حسین علیه السلام شعر مى سرودند، تشویق مى کردند و سرودن شعر در مصیبت امام حسین علیه السلام را ثواب مى شمردند. ایشان به کسانى که مرثیه مى گفتند و شعر مى سرودند، صله هاى فراوان مى دادند و از آنان تمجید مى کردند و به ایشان احترام مى گذاشتند. امام صادق علیه السلام نیز به ابوهارون مکفوف که در حضور آن حضرت، اشعارى در مرثیه امام حسین علیه السلام سروده بود، فرمود: اى اباهارون! هر کس در مرثیه حسین علیه السلام شعرى بخواند و خود بگرید و ده تن را بگریاند، بهشت براى او نوشته مى شود و هر کس در مرثیه حسین علیه السلام شعرى بخواند و خود بگرید و یک نفر را بگریاند؛ بهشت براى آن دو نفر نوشته مى شود و هر کس نزد او از حسین یادى شود و از چشمانش به اندازه بال مگس اشک بیرون آید، پاداش او بر خداوند عزوجل است و خداوند براى او جز به بهشت راضى نمى شود. امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام ابوعلى دعبل خزاعى، شاعر توانا و علاقه مند به خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام در دوران امامت امام رضا علیه السلام مى زیست. وى در سال 198 هجرى قمرى، در مرو به دیدار حضرت رسید و با استقبال ایشان روبه رو شد. او مى گوید: «در شهر مرو، مولایم على بن موسى علیه السلام را دیدم که با حالتى محزون میان یاران خود نشسته بود. با دیدن من خوشحال شد و فرمود: «خوشا به سعادتت اى دعبل که ما را با دست و زبانت یارى مى کنى!» سپس مرا احترام کرد، نزد خود نشانید و فرمود: «دوست دارم براى من، شعرى بخوانى. این روزها، روز حزن و اندوه ماست و روز شادى دشمنانمان.» من نیز شعرى را که تازه سروده بودم، خواندم و حضرت و خانواده و یاران ایشان به شدت گریستند». سیر تاریخى عزادارى براى امام حسین علیه السلام عزادارى سالار شهیدان در طول تاریخ، صورت هاى مختلفى داشته و دست خوش تغییرهاى زیادى شده است. در این بخش، نگاهى کوتاه داریم به سیر تاریخى عزادارى بر امام حسین علیه السلام و یارانش. سابقه عزادارى براى شهیدان عزادارى براى شهیدان در اسلام سابقه دیرینه دارد. پیامبراعظم صلى الله علیه و آله در شهادت حمزه بسیار گریست و از گروهى که براى حمزه سیدالشهداء لباس عزا پوشیده و عزادارى کرده بودند، سپاس گزارى کرد. اولین عزادارى براى سید الشهدا حسین بن على علیه السلام نخستین کسانى که مراسم سوگوارى و عزادارى را براى حضرت حسین علیه السلام برپا کردند، بانوان خاندان عترت بودند که پس از واقعه کربلا به اسارت درآمدند. آنان از همان صحراى کربلا، نوحه سرایى خود را آغاز کردند. عزادارى در کوفه، شام و مدینه پس از واقعه عاشورا، کاروان اسیران در کوفه و شام به عزادارى پرداختند و مردم را به گریه درآوردند. مردم شام نیز پس از خطبه آتشین امام سجاد علیه السلام تحت تاثیر قرار گرفتتند و به عزادارى پرداختند. در مدینه نیز براى نخستین بار، ام سلمه، همسر گرامى پیامبراعظم صلى الله علیه و آله ، مراسم عزادارى امام حسین علیه السلام را برپا کرد. عزادارى از عصر امام محمد باقر علیه السلام تا آغاز غیبت - در این دوره، عزادارى با حفظ قالب شعرى، از نظر شکلى به تدریج توسعه یافت و اندک اندک جنبه مراسم و حالت تجمع و یادبود پیدا کرد. - در عصر امام صادق علیه السلام ، عزادارى امام حسین علیه السلام ، بیش از هر زمانى رونق گرفت. - از نظر مکانى، در عصر امام صادق علیه السلام ، تنها در روز نیمه شعبان، عزادارى در کنار مرقد آن حضرت در کربلا به صورت علنى برگزار مى شد. بر اساس راهنمایى ائمه اطهار علیهم السلام براى حفظ جان شیعیان، این مراسم در خانه ها انجام مى شد. - در عصر ائمه اطهار علیهم السلام عزادارى امام حسین علیه السلام از نظر شکلى، به مرثیه سرایى، گریستن و گریاندن محدود بود. مرثیه بیشتر در قالب شعر بود و شاعران شیعه آن را خواندند. البته برخى نیز که خود شاعر نبودند، اشعار شاعران بزرگ را در مرثیه امام حسین علیه السلام مى خواندند. - در کنار شاعران، مى توان از قصه گویان نیز نام برد که در کنار شعرسرایى، به بیان واقعه کربلا مى پرداختند. عزادارى در دوره غیبت در عصر آل بویه - عزادارى امام حسین علیه السلام براى نخستین بار، در قرن چهارم هجرى، در قلمرو حکومت آل بویه و با حمایت آنان به صورت علنى و عمومى در کوچه و بازار برگزار شد. - در عصر آل بویه، هرگاه عاشورا با عیدنوروز یا مهرگان هم زمان مى شد، انجام مراسم عید را به تأخیر مى انداختند. - دسته هاى سینه زنى، شکل جدید عزادارى بود که در عصر آل بویه به مراسم سوگوارى امام حسین علیه السلام افزوده شد. عزادارى امام حسین علیه السلام در عصر صفوى - در عصر صفوى، مراسم عزادارى امام حسین علیه السلام ، وارد مرحله جدیدى شد. شاهان صفوى، شاعران را تشویق مى کردند به جاى مدح و تعریف آنان، درباره مناقب ائمه علیهم السلام و مظلومیت امام حسین علیه السلام شعر بسرایند. اشعار جاودانه محتشم کاشانى، یادگارى از آن دوره است. - واژه روضه و روضه خوانى در اوایل عصر صفوى پدید آمد. عزادارى پس از عصر صفوى پس از دوران صفویه، عزادارى امام حسین علیه السلام دو بار از سوى پادشاهان مورد تهدید قرار گرفت. بار نخست، نادرشاه کوشید از برگزارى آن جلوگیرى کند که موفق نشد. بار دوم، رضاخان پهلوى پس از رسیدن به سلطنت، عزادارى را ممنوع کرد، ولى این ممانعت زیاد دوام نیاورد. عزادارى در دوره قاجاریه در عصر قاجار، عزادارى براى امام حسین علیه السلام ، کاملاً نهادینه شد و به صورت امر کاملاً عمومى و مردمى در آمد. در دوران قاجار، مردم در تهران و شهرهاى بزرگ، در تمام ماه هاى محرم و صفر در بیشتر محله ها با برپاکردن چادر و گستردن فرش و نصب علم و کُتَل، به عزادارى مى پرداختند. سیره و سلوک علما در زیارت و عزادارى مرحوم آقا محمد باقر، معروف به وحید معروف است که ایشان زمانى که براى زیارت حرم سید الشهدا علیه السلام مشرف مى شد، اول آستان کفش کَن آن جناب را مى بوسید و روى مبارک و محاسن شریف خود را بدان مى مالید. پس از آن با خضوع و خشوع و رقت قلب به اندرون حرم مشرف مى شد و زیارت مى کرد و در مصیبت امام حسین علیه السلام کمال احترام را مراعات مى کرد. مرحوم آخوند ملا آقاى دربندى در حالات این عالم جلیل القدر که از شاگردان شریف استاد شیخ انصارى است، نوشته اند: «در اقامه مصیبت حضرت سید الشهدا علیه السلام اهتمامى فراوان داشت و بر آن مواظبت مى کرد. در این امر به گونه اى بود که در بالاى منبر، از شدت گریه غش مى کرد. در روز عاشورا لباس هاى خود را از بدن در مى آورد و پارچه اى بر خود مى بست و خاک به سر مى ریخت و گِل به بدن مى مالید و با همان شکل و صورت، بر منبر مى رفت و روضه خوانى مى کرد». مرحوم شیخ مرتضى انصارى در شرح احوال شیخ مرتضى انصارى آورده اند: «از جمله عادتش خواندن زیارت عاشورا بود. هر روز دو بار صبح و عصر آن را مى خواند و بر آن بسیار مواظبت مى کرد. بعد از وفاتش، کسى او را در خواب دید و از احوالش جویا شد. در جواب سه مرتبه فرمود: عاشورا». آیت الله مرعشى نجفى آیت الله مرعشى نجفى، از نظر عاطفى، محبت فوق العاده اى به اهل بیت علیهم السلام داشت و این علاقه در مجالس عزاى این خاندان به خوبى آشکار بود. عشق سرشار وى به سید الشهدا علیه السلام و شهیدان واقعه کربلا چنان شورى در او ایجاد مى کرد که در مجلس آن حضرت سر از پا نمى شناخت و در عزاى آن سید مظلومان با صداى بلند مى گریست. در ماه محرم و صفر و دیگر ایام سوگوارى، کاملاً سیاه مى پوشید. همه ساله، دهه عاشورا و دیگر ایام عزا و اعیاد اسلامى و شیعى، در خانه خویش یا در مدرسه و حسینیه خود، مجالس سوگوارى یا جشن برقرار مى کرد و خود، به خدمت کردن به عزاداران مى پرداخت. آیت الله شیخ عبد الکریم حائرى ایشان دستور مى داد پیش از تدریس، کسى قدرى مصیبت حضرت سید الشهداء علیه السلام را بخواند. سپس درس را شروع مى کرد.
یکى از جلوه هاى بزرگ واقعه عاشورا، پاس داشت آن از سوى پیام رسان و قهرمان سترگ واقعه عاشورا؛ یعنى حضرت زینب علیهاالسلام است.
امروز بزرگداشت و برپایى مراسم عزادارى سرور و سالار شهیدان کربلا و یاران باوفایش یکى از بزرگ ترین و رایج ترین مراسم دینى و مذهبى شیعیان به شمار مى آید. در ابتدا نگاهى کوتاه داریم به کلام معصومین علیهم السلام درباره عزادارى امام حسین علیه السلام و یارانش. گزیده اى از احادیث معصومین درباره عزادارى 1. اثر اشک براى حسین علیه السلام امام رضا علیه السلام فرمود: «گریه کنندکان باید بر کسى همچون حسین علیه السلام گریه کنند؛ زیرا گریستن براى او، گناهان بزرگ را فرو مى ریزد». 2. خندان در قیامت پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرمود: «فاطمه جان! روز قیامت، هر چشمى گریان است، مگر چشمى که در مصیبت و عزاى حسین علیه السلام گریسته باشد که آن چشم، در قیامت خندان است و به نعمت هاى بهشتى مژده داده مى شود». 3. پاداش حسین بن على علیه السلام فرمود: «چشمان هر کس که در مصیبت هاى ما قطره اى اشک بریزد، خداوند او را در بهشت جاى مى دهد». 4. چشمان اشک بار امام سجاد علیه السلام فرمود: «من هرگز شهادت فرزندان حضرت فاطمه علیهاالسلام را به یاد نیاوردم مگر آنکه به خاطر آن، چشمانم اشک بار گشت». 5. بیست سال اشک امام صادق علیه السلام فرمود: «امام زین العابدین علیه السلام بیست سال (به یاد عاشورا) گریست و هرگز پیش روى او طعامى نمى گذاشتند، مگر اینکه گریه مى کرد». 6. اندوه و سرور امام رضا علیه السلام فرمود: «هر کس که عاشورا، روز مصیبت و اندوه و گریه اش باشد، خداوند، روز قیامت را براى او روز شادى و سرور قرار مى دهد». 7. نالیدن امام صادق علیه السلام فرمود: «هر نالیدن و گریه اى مکروه است، مگر ناله و گریه بر امام حسین علیه السلام ». 8. مزد اشک امام صادق علیه السلام فرمود: «هر چیزى پاداش و مزدى دارد، مگر اشکى که براى ما ریخته شود (که چیزى با آن برابرى نمى کند و مزد بى اندازه دارد». 9. عزاداران آسمانى امام صادق علیه السلام فرمود: «چهار هزار فرشته نزد قبر سیدالشهداء علیه السلام ، ژولیده و غبارآلود، تا روز قیامت بر آن حضرت مى گریند». 10. برخوردارى از کوثر امام صادق علیه السلام فرمود: «هیچ چشمى نیست که براى ما بگرید، مگر اینکه از نعمت نگاه به «کوثر» برخوردار مى شود و از آن سیرابش مى کنند». 11. چهل روز اشک امام صادق علیه السلام فرمود: «اى زراره! آسمان چهل روز در سوگ حسین بن على علیه السلام گریه کرد». 12. شعر براى امام حسین علیه السلام امام صادق علیه السلام (به جعفر بن عفان) فرمود: «هیچ کس نیست که درباره حسین علیه السلام شعرى بسراید و بگرید و با آن بگریاند مگر آنکه خداوند، بهشت را بر او واجب مى کند و او را مى آمرزد». 13. مرثیه سرایان امام صادق علیه السلام فرمود: «خدا را سپاس که در میان مردم، کسانى را قرار داد که به سوى ما مى آیند و بر ما وارد مى شوند و ما را مدح و مرثیه مى گویند».
سیره ائمه اطهار علیهم السلام درباره عزادارى براى امام حسین علیه السلام ائمه اطهار علیهم السلام ، شاعرانى را که در مرثیه امام حسین علیه السلام شعر مى سرودند، تشویق مى کردند و سرودن شعر در مصیبت امام حسین علیه السلام را ثواب مى شمردند. ایشان به کسانى که مرثیه مى گفتند و شعر مى سرودند، صله هاى فراوان مى دادند و از آنان تمجید مى کردند و به ایشان احترام مى گذاشتند. امام صادق علیه السلام نیز به ابوهارون مکفوف که در حضور آن حضرت، اشعارى در مرثیه امام حسین علیه السلام سروده بود، فرمود: اى اباهارون! هر کس در مرثیه حسین علیه السلام شعرى بخواند و خود بگرید و ده تن را بگریاند، بهشت براى او نوشته مى شود و هر کس در مرثیه حسین علیه السلام شعرى بخواند و خود بگرید و یک نفر را بگریاند؛ بهشت براى آن دو نفر نوشته مى شود و هر کس نزد او از حسین یادى شود و از چشمانش به اندازه بال مگس اشک بیرون آید، پاداش او بر خداوند عزوجل است و خداوند براى او جز به بهشت راضى نمى شود. امام کاظم و امام رضا علیهماالسلام ابوعلى دعبل خزاعى، شاعر توانا و علاقه مند به خاندان عصمت و طهارت علیهم السلام در دوران امامت امام رضا علیه السلام مى زیست. وى در سال 198 هجرى قمرى، در مرو به دیدار حضرت رسید و با استقبال ایشان روبه رو شد. او مى گوید: «در شهر مرو، مولایم على بن موسى علیه السلام را دیدم که با حالتى محزون میان یاران خود نشسته بود. با دیدن من خوشحال شد و فرمود: «خوشا به سعادتت اى دعبل که ما را با دست و زبانت یارى مى کنى!» سپس مرا احترام کرد، نزد خود نشانید و فرمود: «دوست دارم براى من، شعرى بخوانى. این روزها، روز حزن و اندوه ماست و روز شادى دشمنانمان.» من نیز شعرى را که تازه سروده بودم، خواندم و حضرت و خانواده و یاران ایشان به شدت گریستند». سیر تاریخى عزادارى براى امام حسین علیه السلام عزادارى سالار شهیدان در طول تاریخ، صورت هاى مختلفى داشته و دست خوش تغییرهاى زیادى شده است. در این بخش، نگاهى کوتاه داریم به سیر تاریخى عزادارى بر امام حسین علیه السلام و یارانش. سابقه عزادارى براى شهیدان عزادارى براى شهیدان در اسلام سابقه دیرینه دارد. پیامبراعظم صلى الله علیه و آله در شهادت حمزه بسیار گریست و از گروهى که براى حمزه سیدالشهداء لباس عزا پوشیده و عزادارى کرده بودند، سپاس گزارى کرد. اولین عزادارى براى سید الشهدا حسین بن على علیه السلام نخستین کسانى که مراسم سوگوارى و عزادارى را براى حضرت حسین علیه السلام برپا کردند، بانوان خاندان عترت بودند که پس از واقعه کربلا به اسارت درآمدند. آنان از همان صحراى کربلا، نوحه سرایى خود را آغاز کردند. عزادارى در کوفه، شام و مدینه پس از واقعه عاشورا، کاروان اسیران در کوفه و شام به عزادارى پرداختند و مردم را به گریه درآوردند. مردم شام نیز پس از خطبه آتشین امام سجاد علیه السلام تحت تاثیر قرار گرفتتند و به عزادارى پرداختند. در مدینه نیز براى نخستین بار، ام سلمه، همسر گرامى پیامبراعظم صلى الله علیه و آله ، مراسم عزادارى امام حسین علیه السلام را برپا کرد. عزادارى از عصر امام محمد باقر علیه السلام تا آغاز غیبت - در این دوره، عزادارى با حفظ قالب شعرى، از نظر شکلى به تدریج توسعه یافت و اندک اندک جنبه مراسم و حالت تجمع و یادبود پیدا کرد. - در عصر امام صادق علیه السلام ، عزادارى امام حسین علیه السلام ، بیش از هر زمانى رونق گرفت. - از نظر مکانى، در عصر امام صادق علیه السلام ، تنها در روز نیمه شعبان، عزادارى در کنار مرقد آن حضرت در کربلا به صورت علنى برگزار مى شد. بر اساس راهنمایى ائمه اطهار علیهم السلام براى حفظ جان شیعیان، این مراسم در خانه ها انجام مى شد. - در عصر ائمه اطهار علیهم السلام عزادارى امام حسین علیه السلام از نظر شکلى، به مرثیه سرایى، گریستن و گریاندن محدود بود. مرثیه بیشتر در قالب شعر بود و شاعران شیعه آن را خواندند. البته برخى نیز که خود شاعر نبودند، اشعار شاعران بزرگ را در مرثیه امام حسین علیه السلام مى خواندند. - در کنار شاعران، مى توان از قصه گویان نیز نام برد که در کنار شعرسرایى، به بیان واقعه کربلا مى پرداختند. عزادارى در دوره غیبت در عصر آل بویه - عزادارى امام حسین علیه السلام براى نخستین بار، در قرن چهارم هجرى، در قلمرو حکومت آل بویه و با حمایت آنان به صورت علنى و عمومى در کوچه و بازار برگزار شد. - در عصر آل بویه، هرگاه عاشورا با عیدنوروز یا مهرگان هم زمان مى شد، انجام مراسم عید را به تأخیر مى انداختند. - دسته هاى سینه زنى، شکل جدید عزادارى بود که در عصر آل بویه به مراسم سوگوارى امام حسین علیه السلام افزوده شد. عزادارى امام حسین علیه السلام در عصر صفوى - در عصر صفوى، مراسم عزادارى امام حسین علیه السلام ، وارد مرحله جدیدى شد. شاهان صفوى، شاعران را تشویق مى کردند به جاى مدح و تعریف آنان، درباره مناقب ائمه علیهم السلام و مظلومیت امام حسین علیه السلام شعر بسرایند. اشعار جاودانه محتشم کاشانى، یادگارى از آن دوره است. - واژه روضه و روضه خوانى در اوایل عصر صفوى پدید آمد. عزادارى پس از عصر صفوى پس از دوران صفویه، عزادارى امام حسین علیه السلام دو بار از سوى پادشاهان مورد تهدید قرار گرفت. بار نخست، نادرشاه کوشید از برگزارى آن جلوگیرى کند که موفق نشد. بار دوم، رضاخان پهلوى پس از رسیدن به سلطنت، عزادارى را ممنوع کرد، ولى این ممانعت زیاد دوام نیاورد. عزادارى در دوره قاجاریه در عصر قاجار، عزادارى براى امام حسین علیه السلام ، کاملاً نهادینه شد و به صورت امر کاملاً عمومى و مردمى در آمد. در دوران قاجار، مردم در تهران و شهرهاى بزرگ، در تمام ماه هاى محرم و صفر در بیشتر محله ها با برپاکردن چادر و گستردن فرش و نصب علم و کُتَل، به عزادارى مى پرداختند. سیره و سلوک علما در زیارت و عزادارى مرحوم آقا محمد باقر، معروف به وحید معروف است که ایشان زمانى که براى زیارت حرم سید الشهدا علیه السلام مشرف مى شد، اول آستان کفش کَن آن جناب را مى بوسید و روى مبارک و محاسن شریف خود را بدان مى مالید. پس از آن با خضوع و خشوع و رقت قلب به اندرون حرم مشرف مى شد و زیارت مى کرد و در مصیبت امام حسین علیه السلام کمال احترام را مراعات مى کرد. مرحوم آخوند ملا آقاى دربندى در حالات این عالم جلیل القدر که از شاگردان شریف استاد شیخ انصارى است، نوشته اند: «در اقامه مصیبت حضرت سید الشهدا علیه السلام اهتمامى فراوان داشت و بر آن مواظبت مى کرد. در این امر به گونه اى بود که در بالاى منبر، از شدت گریه غش مى کرد. در روز عاشورا لباس هاى خود را از بدن در مى آورد و پارچه اى بر خود مى بست و خاک به سر مى ریخت و گِل به بدن مى مالید و با همان شکل و صورت، بر منبر مى رفت و روضه خوانى مى کرد». مرحوم شیخ مرتضى انصارى در شرح احوال شیخ مرتضى انصارى آورده اند: «از جمله عادتش خواندن زیارت عاشورا بود. هر روز دو بار صبح و عصر آن را مى خواند و بر آن بسیار مواظبت مى کرد. بعد از وفاتش، کسى او را در خواب دید و از احوالش جویا شد. در جواب سه مرتبه فرمود: عاشورا». آیت الله مرعشى نجفى آیت الله مرعشى نجفى، از نظر عاطفى، محبت فوق العاده اى به اهل بیت علیهم السلام داشت و این علاقه در مجالس عزاى این خاندان به خوبى آشکار بود. عشق سرشار وى به سید الشهدا علیه السلام و شهیدان واقعه کربلا چنان شورى در او ایجاد مى کرد که در مجلس آن حضرت سر از پا نمى شناخت و در عزاى آن سید مظلومان با صداى بلند مى گریست. در ماه محرم و صفر و دیگر ایام سوگوارى، کاملاً سیاه مى پوشید. همه ساله، دهه عاشورا و دیگر ایام عزا و اعیاد اسلامى و شیعى، در خانه خویش یا در مدرسه و حسینیه خود، مجالس سوگوارى یا جشن برقرار مى کرد و خود، به خدمت کردن به عزاداران مى پرداخت. آیت الله شیخ عبد الکریم حائرى ایشان دستور مى داد پیش از تدریس، کسى قدرى مصیبت حضرت سید الشهداء علیه السلام را بخواند. سپس درس را شروع مى کرد.
در اواخر حکومت زندیه و اوایل قاجاریه بود که تعزیه خوانى با مضمون و اصطلاح امروزى پدیدار شد و روبه گسترش نهاد. در دوران ناصر الدین شاه، بیش از دویست تکیه، حسینیه و میدان بزرگ براى تعزیه وجود داشت و به دستور ناصر الدین شاه، تکیه دولت در زاویه جنوب غربى کاخ گلستان به گنجایش دویست هزار نفر و صرف مبلغ یک صد و پنجاه هزار تومان ساخته شد و به نمایش هاى مذهبى اختصاص یافت. در این دوره، تعزیه هم از نظر مضمون و نوع پرداخت و هم از نظر شیوه اجرا، راهى به سوى کمال پیمود، ولى با مرگ ناصر الدین شاه، تعزیه از نظر اجرا افول کرد. سفرنامه نویسان و جهان گردانى که در ایران حضور داشته و این مراسم را از نزدیک دیده اند، به فراخور برداشت و تلقى خود به توصیف آن پرداخته اند. کمتر سفرنامه اى از دوره صفویه به بعد درباره ایران نوشته شده است که نامى از مراسم عزادارى مردم در ماه محرم نبرده باشد. شاردن، میدان تعزیه خوانى تبریز را بزرگترین میدان بِلاد عالم مى داند. همچنین در میان جهان گردان خارجى، کمتر کسى همانند گوبینو، تعزیه را تعریف کرده است. او در کتاب دین ها و فلسفه ها در آسیاى مرکزى حدود یک صد صفحه را به این امر اختصاص مى دهد و صحنه هاى پر شکوه تعزیه هایى را که دیده است؛ با شیرینى خاصى وصف مى کند. در کتاب دیگر خود به نام سه سال در آسیا نیز سه صفحه را به این موضوع اختصاص داده است. با بررسى سفرنامه هاى عصر صفوى مشخص مى شود که در این دوران، تعزیه، مراحل مقدماتى خود را گذرانده و هنوز شبیه خوانى به مثابه هنرى مستقل، مطرح نبوده است. کورنى بل لابرون، جهان گرد هلندى که در سال 1704م. به ایران آمده و نظاره گر مراسم عزادارى در عهد صفویه بوده است، از عزادارانى سخن مى گوید که با حرکات نمایشى صامت، صحنه هاى حزن انگیز کربلا را به تصویر کشیده اند. این صحنه ها به دو شکل سیار و ثابت اجرا مى شد و برخى از این افراد براى آنکه ضربه ها و جراحت هاى وارد شده بر بدن را نشان دهند، بدن خود را به رنگ هاى سرخ و سیاه آغشته مى کرده اند. سالامون انگلیسى و وان گوگ هلندى که در سال هاى 1743 و 1736م. (آخرین سال هاى حکومت صفویان) در ایران به سر مى بردند، از اجراى نوعى تعزیه خوانى که روى ارابه ها صورت مى گرفت، خبر مى دهند که اگر این ادعا درست باشد، در مى یابیم تعزیه خوانى در آخرین سال هاى دوره صفویه وجود داشته است. ویلیام فرانکلین که در دوران صفویه به ایران سفر کرده است، در سفرنامه خود به اجراى نوعى از مراسم تعزیه خوانى در این عهد اشاره مى کند و به قولى، این اولین سندى است که از تعزیه سخن مى گوید. یکى دیگر از جهان گردان خارجى به نام ویلیام. ا. بیمن در مورد نوحه خوانى، تعزیه و سینه زنى مى نویسد: شاید بارزترین نمونه براى شناخت نمایش بى مانند تعزیه، علامت نمادین سینه زنى باشد. در اکثر تعزیه هایى که من شاهد آنها بوده ام، تعزیه گردان با زدن برسینه خود، به شبیه خوانان علامت سینه زنى مى دهد. پس از آنکه سینه زنى از حالت دستور صحنه اى به علامت نمایش تبدیل مى شود، رفته رفته سراسر حسینه را دربرمى گیرد تا اینکه به صورت عملى نمادین، همه تماشاگران را یک پارچه و آنها را به شرکت کنندگان در تعزیه تبدیل مى سازد. نواى سینه زنى گسترده حسینیه بر صحنه حاکم مى شود. سون آندرسون فون هیدن که از سال 1886م. براى مطالعه نقاط کویرى ایران به کشورمان آمده بود درباره مراسم عزادارى در طبس چنین نوشته است: من دو روز جلوتر از بزرگ ترین روز مذهبى شیعه ها، در ماه محرم که اولین ماه اسلامى است، وارد طبس شدم. دهه اول این ماه که در ماه مارس 1906م. اتفاق افتاده، به امام حسین علیه السلام ـ شهید کربلا ـ اختصاص دارد. سالگرد این حادثه، عاشورا نامیده مى شود و هیچ روزى از سال، احساسات مذهبى شیعه را به اندازه این روز تحریک نمى کند. یاد حسین، در تمام شهرهاى ایران با نوحه و ناله و اشک هاى گرم زنده مى شود. دلاورى هاى حسین مورد تمجید قرار مى گیرد و از دشمنش، یزید با سخنان بدى یاد مى شود. تمام جریان این قسمت از تاریخ مذهبى شیعیان با شبیه خوانى هایى که نسبتاً خوب اجرا مى شود، روى صحنه مى آید.... ادوارد براون نیز مى نویسد: چند نفر از اروپاییان که از نظر روان شناسى، تعزیه ها را مورد مطالعه قرار داده اند، معتقدند اینها در کمال مهارت تدوین شده و تعزیه خوان ها از روى اخلاص و اطلاع از فن خود، نمایش مى دهند. سرلویس پلى در یکى از کتاب هایش، 37 مجلس تعزیه را ترجمه کرده است و در مقدمه آن مى نویسد: اگر مقیاس هنرمندىِ نویسنده تاتر را در تأثیرى بدانید که در خوانندگان و شنوندگان ایجاد مى کنند، هیچ تراژدى از اینها بالاتر نیست... . گى بن که نویسنده اى دقیق است، مى گوید: «برخى از این نمایش ها در دل سخت ترین مردم هم تأثیر دارد». گوبنیو تعزیه را از تراژدى هاى یونانى نیز عالى تر معرفى کرده است و مى نویسد: تعزیه براى ایرانیان در حکم یک تأتر و تماشاى معمولى نیست، بلکه در نظر آنها از هر تظاهر دیگرى، مقدس تر و مهم تر است و با اجر جمیل و ثواب و پاداش بسیار توأم است. ایرانیان در مقابل تعزیه نمى توانند سرد و بى اعتنا بمانند. از نیمه سده نوزدهم، کوشش هاى براى مطالعه پدیده تعزیه، (تنها نمایش بومى جهان اسلام) انجام شد، ولى باوجود علاقه کسانى چون دوگوبنیو یا مسیو آرلند، تعزیه در مجموع براى کارشناسان نمایش و تأثر تقریباً ناشناخته مانده است. نگاه دروویل نیز به تعزیه و مراسم عزادارى چنین است: فاجعه قتل امام حسین علیه السلام ، سوژه مراسم عزادارى خاصى است و اشک از دیدگان پیروان على روان مى سازد. در دهه محرم، صبح ها، صحنه هاى مختلف این فاجعه و روز دهم، شهادت جان گذار حسین نمایش داده مى شود. در ایام محرم در ایران جز شیون و زارى و فریاد و تکرار نام حسین چیزى به گوش نمى رسد.» من از دیدن این صحنه هاى جان دار که چیزى از واقعیت کم نداشت، به حیرت افتادم. حیرت من وقتى فزون تر شد که دیدم پس از پایان نمایش از چهار هزار تن سوار که بدون رعایت نظم و احتیاط، به جان هم افتاده بودند، حتى یک تن نیز زخمى نشده است. مراسم تعزیه در میان قبایل و طوایف مختلف با تغییرهاى کم و بیش زیادى انجام مى گیرد، ولى در هر حال، اساس آن یکى است. آشنایى با چند واژه مرسوم در عزادارى 2. تکیه تکیه در لغت به معنى پشت به چیزى گذاشتن است و در مجاز به پشت و پناه گفته مى شود و در اصطلاح به حسینیه که در آن روضه مى خوانند یا به محلى که در آن تعزیه خوانى و روضه خوانى مى کنند، گفته مى شود و جمع آن تکایا است. هرچند تاریخ دقیق شکل گیرى تکیه معلوم نیست، ولى درباره کیفیت شکل گیرى آن گفته اند: «تکیه ابتدا محل اجتماع دراویش و فقرا بود که رایگان در آنجا اقامت داشته اند و محافظان و نگهبانان آن از جوان مردان بودند. رفته رفته تکیه به محلى براى عزادارى تبدیل شد و از زمان ناصر الدین شاه به بعد، تکیه ها به طور رسمى محل اجراى برنامه هاى عزادارى و نمایش هاى مذهبى شد». نقش تکیه در عزادارى محرم تکیه ها در نهادینه کردن عزادارى در دوره قاجاریه نقش مهمى داشتند، به گونه اى که از فقیرترین مردم تا شخص شاه و صدر اعظم، در آن مشارکت مى کردند. به طور کلى، عزادارى براى امام حسین علیه السلام ، جلوه برجسته همکارى نزدیک دربار قاجار با مردم عادى بود. در دوره فتح على شاه و محمد شاه نیز ساخت تکایا گسترش یافت. این تکیه ها را جماعتى از افراد نیکوکار مى ساختند و معمولاً چندین دکان را براى نگه دارى و مرمت تکیه ها و برقرارى تعزیه وقف مى کردند، ولى بیشتر تکیه ها به همت اهل هر محل به راه مى افتاد. اوج گسترش تکیه ها را در دوره ناصر الدین شاه مى توان دانست. از این زمان به بعد، رفته رفته، تکیه به طور رسمى، محلى براى عزادارى و اجراى نمایش هاى مذهبى شد. 3. تعزیه در دوره قاجاریه، از بعضى رویدادهاى تاریخى و مذهبى، از جمله واقعه کربلا، نمایش مى ساختند و در گذر یا میدان ها، به تماشا مى گذاشتند. به عبارت دیگر، از دوره قاجاریه، نمایش به عنوان یکى از اقسام عزادارى بر دیگر عزادارى ها افزوده شد. معمولاً یک روضه خوان پیش از آغاز تعزیه، از روى کتاب روضة الشهدا روضه مى خواند و پس از آن، تعزیه و شبیه به نمایش در مى آمد. به تدریج که تعزیه به صورت یک نمایش مذهبى مشخص و مستقل و جا افتاده در آمد، روضه خوانى هاى مقدماتى نیز از آن حذف شد. پژوهشگران، تاریخچه تعزیه خوانى را مربوط به ابتداى دوره صفویه مى دانند. تعزیه خوانى در دوران حکومت صفویه، مسیر تکاملى خود را پیمود، در دوره زندیه تکامل شد و در دوره قاجاریه به اوج شکوفایى و بلوغ خود رسید. تعزیه در دوره قاجاریه از نظر هنرى در سه زمینه ادبى موسیقایى و نمایش، شکوفایى خاصى یافت؛ به این معنا که در تعزیه هاى قدیم، اشقیا و مخالف خوانان نقش تأثیر زیادى در تعزیه داشتند، ولى از دوره ناصرى به بعد، مکالمه ها در تعزیه ها کوتاه تر و حرکت و عمل بیشتر شد. اشقیا و مخالف خوان ها، مقام و موقعیت نمایشى بیشتر و بهترى یافتند. این امر؛ یعنى تقابل و توازى نسبى نقش متضاد یا خوب و بد در تعزیه، سبب شد که جنبه هاى درامى و نمایشى تعزیه افزوده شود و تعزیه تا اندازه اى از حالت ساده و تراژدیک محض بیرون آید. 1. اربعین در قرآن کریم، کلمه اربعین در چهار جا به کار رفته است: آیه 51 سوره بقره؛ آیه 142 سوره اعراف؛ آیه 29 سوره مائده و آیه 15 سوره احقاف. در سوره بقره و سوره اعراف، مدت میقات حضرت موسى با خداوند و گرفتن الواح مقدس، چهل روز معرفى شده است. در سوره مائده نیز آمده است که بنى اسراییل پس از نافرمانى از حضرت موسى، چهل سال در بیابان سرگردان شدند. همچنین خداوند، در سوره احقاف چهل سالگى را دوران کمال عقل مى داند. شاید سرّ این مطلب که بعثت بسیارى از پیامبران در چهل سالگى بوده است، همین باشد. در روایات معصومین علیهم السلام نیز عدد چهل بسیار مورد توجه بوده است. براى مثال، امام صادق علیه السلام فرمود: «کسى که از چهل سالگى بگذرد و توبه نکند، شیطان به صورت او دست مى کشد و مى گوید: پدر و مادرم فداى صورتى که رستگار نمى شود». نیز فرمود: «چون مؤمن بمیرد و چهل تن از مؤمنان بر جنازه او حاضر شوند و بگویند بار الها! ما از او جز نیکى نمى دانیم و تو به او از ما داناترى، خداى تبارک و تعالى مى فرماید: من گواهى شما را پذیرفتم و از آنچه من از او مى دانم و شما نمى دانید، گذشتم». همچنین پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله فرموده است: «هر کس از امت من، چهل حدیث از سنت نگه دارى کند، روز قیامت من از او شفاعت خواهم کرد». در اعتقاد مسلمانان نیز اربعین به صورت سنت در آمده است. تشکیل مجلس یادبود براى گذشتگان در ایام خاصى پس از درگذشت آنها، یکى از آداب مسلمانان است. البته این سنت نیکو، اختصاص به مسلمانان ندارد، بلکه در میان دیگر ادیان از جمله مسیحیت هم از اهمیت خاصى برخوردار است. مسیحیان در روز چهلم درگذشت متوفى، در کلیسا جمع مى شوند و نماز مخصوصى براى او مى خوانند که به «نماز میت» معروف است». اربعین در سیره بزرگان نیز جایگاه خاصى داشته است. علما و بزرگان ما براى رسیدن به قرب الهى با تحمل ریاضت هاى شرعى، روح و جان خود را تزکیه مى کنند و به این وسیله ملکات پسندیده را در روح خود پرورش مى دهند که به این روش، چله نشینى گفته مى شود. در تاریخ انقلاب اسلامى نیز سنت احیاى اربعین، تأثیر مهمى در گسترش شور انقلابى در شهرها داشت. در چهلم شهداى حادثه قم (19/10/1356)، مردم مسلمان تبریز قیام کردند و شهید دادند. در چهلم شهداى تبریز، شهرهاى دیگر، مجلس یادبود گرفتند و تظاهرات کردند و همین گونه اربعین ها به هم وصل شد و سراسر ایران به نهضت پیوست تا آنکه انقلاب اسلامى در 22 بهمن سال 1357 به پیروزى رسید. اربعین، تداوم عاشورا بود و ذکر رسالت بازماندگان پس از خون و شهادت. فلسفه عزادارى - احیا و زنده داشتن نهضت عاشورا - ایجاد پیوند محکم عاطفى با مظلوم انقلاب گر و اعتراض به ستمگر - حفظ نهضت اسلام از اثرگذارى انحرافى دشمنان اثرات عزادارى - الهام روح انقلابى، آزادگى، شهادت طلبى، ایثار و حقیقت جویى - آشنایى توده هاى مردم با معارف دینى - پالایش روح و تزکیه نفس - الگودهى - اعلام بى زارى از ستمگر ضرورت برگزارى عزادارى - هدایت مردم - شناساندن انسان کامل - ایجاد معنویت در جامعه - ایجاد وحدت - عبرت گیرى محورهاى مهم درباره فلسفه عزادارى فلسفه سیاه پوشى - بررسى خواص و آثار رنگ سیاه از نظر روان شناسى - اهمیت و ضرورت سیاه پوشى در سیره اهل بیت و ائمه علیهم السلام - سابقه سیاه پوشى در فرهنگ ها و ملل آسیب هاى عزادارى - موضوعیت یافتن آن و خالى شدن از محتوا - برداشت هاى منفى از عزادارى - افراط و تفریط در جنبه هاى گوناگون - ورود خرافات و رویدادهاى دروغین - ورود سبک هاى مبتذل در خواندن اشعار بایسته هاى پخش عزادارى ها از رسانه - بیان اهداف ائمه علیهم السلام در لابه لاى مداحى - معرفى الگوهاى عملى مانند معرفى یاران امام حسین علیه السلام - بیان فلسفه قیام عاشورا و فلسفه عزادارى ها - وارد کردن شعارهاى نظام در نوحه خوانى و سینه زنى ها - استفاده از اشعار عالى، محکم و گویا با محتواى مناسب - انتخاب اشعار آموزنده با توجه به نیاز جامعه - انتخاب و استفاده از شعر و شعارهاى حسینى - مستند بودن و مطابقت سخن با شأن ائمه علیهم السلام - با تجربه بودن مداحان - برانگیختن احساسات حق طلبى مردم و انزجار از باطل - زنده نگه داشتن عشق به امام زمان(عج) - تقویت نظام، رهبرى و مرجعیت - خالى نبودن مداحى از معارف، نصایح اخلاقى و دستورهاى عملى ائمه علیهم السلام - استفاده نکردن از شعرهاى کم مایه، زشت و دور از شأن ائمه علیهم السلام - اجتناب از مطالب دروغ، خلاف و موهن مذهب - مداحى نکردن به سبک آهنگ هاى لهو و لعب - غلو نکردن - فدا نکردن استوارى محتوا براى زیبایى بیان - روخوانى از مقاتل معتبر - روضه خوانى به شکل سنتى - افزایش ایمان و معرفت دینى مردم منابع پیشنهادى در زمینه عزادارى 1. فلسفه عزادارى محدثى، جواد، قم، وثوق، چاپ اول، 1378، 40صفحه. 2. کلمه طیبه نجابت شیرازى، حسین على، به کوشش حسین قمطیرى، شیراز، حوزه علمیه، شهید محمد حسین نجابت، چاپ دوم، 1378، 64 صفحه. 3. احکام عزادارى (احکام مبتلابه بخش اول) دلیر، محسن، تهران، پیام معلم، چاپ اول، 1379، 14 صفحه. 4. احیاى خاطره عاشورا استاد ولى، حسین، تهران، شبر، چاپ اول، 1380، 96صفحه. 5. مردم نگارى مراسم عزادارى ماه محرم در شهرستان بیرجند بردآبادى، احمد، شعیبى، غلام حسین، تهران، قلم آشنا، چاپ اول، 1381، 192صفحه. 6. هودج خون (گذرى بر عزادارى و نام گذارى شب هاى محرم) هادى منش، ابوالفضل، قم، مرکز پژوهش هاى اسلامى صدا و سیما، 1380، 246صفحه.
دیدگاهها
خوراکخوان (آراساس) دیدگاههای این محتوا