تمدن ، محصول اوقات فراغت ملت هاست.
مردمانی كه خورو خواب وشكار وغارت همه شب روز آنها را پركرده بود هيچ تمدنی نيافريدند ، ظروف مقاوم تر ، جامه های ظريف تر ، معماری ما ناتر ، شعر زيباتر ، ماشين ها ، كتاب ها ، ارتباطات ، اختراعات، اكتشافات و...... همه وسايل رفاهی‌بشر زاييده اوقات فراغت اويند. ويل دورانت
وقت فراغت چه وقتی است ؟
اوقات فراغت ، ساعاتی است كه بايد يدون اجبار صرف اموری شود كه شخص به آنها تمايل دارد وتا حد ممكن نبايد با نفع اقتصادی همراه باشد يا منبع در آمد‍ی برای شخص محسوب گردد ؛ بلكه بايد به كسب تنوع ، ايجاد سرگرمی فراهم آوردن امكانات رشد فكری‌و جسمی‌در راستای تعالی و رسيدن به ارزش معنوی در ارائه يك تعريف علمی از اوقات فراغت دكتر « جی ،بی ، نيش» در كتاب «فلسفه فراغت و تفريحات سالم» اين گونه تظهار نظر می نمايد : «فراغت ، مربوط به اوقاتی از زندگی انسان می شود كه از كار كردن ، آزاد است ودر خواب هم نيست».
گروه بين المللی جامعه شناسی، تعريف زير را از اوقات فراغت ارائه كرده است وقت صرف شده برای‌مجموعه از اشتغالات ، كه فرد با رضايت خاطر به قصد استراحت ، يا يرای تفريح ويا به منظور توسعه آگاهی ها يا فراگيری غير انتفاعی و مشاركت اجتماعی داوطلبانه وبعد از رهايی از الزمات شغلی ، خانوادگی و اجتماعی به آنها می پردازد.
دومازيه جامعه شناس فرانسوی و مولف كتاب به سوی تمدن فراغت معتقد است : فعاليت های است كه شخص ، پس از رهايی از تعهدات وتكاليف شغلی ، خانوادگی و اجتماعی با ميل و اشتياق به آن می پردازد وغرضش استراحت ، تفريح ، توسعه دانش ، به كمال رساندن آزادانه در اجتماع است.
ودر تعاريف ذكر شده علاوه بر ويژگی اوقاعت فراغت به كاركردها و نتايج آن نيز اشاره شده است .
بهره وری چيست؟ بهرور كيست ؟
تعريف بهره وری :در مورد بهره وری تعريف پذيرفته شده ای كه مورد توافق همگان باشد تقريبا وجود ندارد ؛ اما در اين جا به تعدادی از تعاريف معتبر اشاره می شود .
استنيز می گويد: بهره وری ، ميزان ومعيار عملكرد ويا قدرت و توان موجود در توليد كالا و خدمات است. ما ندل، اشاره می كند كه بهروری به مفهوم نسبت بين « بازده توليد و در واحد منابع مصرف شده » است كه بايك نسبت مشابه در دوره ديگر مقايسه می شود.
با توجه به تعاريفی كه گذشت يك سوال اساسی مطرح می شود كه چه انسانی با چه ويژگی های می تواند يك فرد بهره ور باشد ؟
ويژگی اساسی فرد بهره ور
1- نارضايتی خلاق
رضايت از وضع موجود وپديده ها امور باعث می شود كه فرد نسبت به تغيير دادن وضعيت آنها اقدامی نكند . نارضايتی خلاق ؛ يعنی همواره از او به نقد وضع موجود پديدها به آنها نگريستن ودر جستجوی شكل برتر وبهتر آنها بر آمدن نارضايتی خلاق نسبت به دستاوردهای‌زندگی باعث می شود كه ما همواره با خود شعار زير را زمزمه كنيم وبر اساس آن عمل كنيم : « امروز بهتر از ديروز فردا بهتر از امروز!».
2- نگرش مثبت
نگرش مثبت به معنای‌نديدن « زشتی ها و نقص ها» وخوش بينی بسيار و دور از واقع بينی نيست ؛ بلكه به معنای درست ديدن « نقص ها » برای دستيابی‌به راه هايی « دفع» آنها ست.
آدمی آن گاه به رفع نقص و بهبود امور يا اصلاح ديگر افراد می انديشيد كه بتواند به آن پديده ( شخص، چيز، روند ) با نگرشی مثبت نگاه كند.
هر گاه فردی با تنفر وانزجار وبدبينی با امور روبه رو شود جريان انديشه سازنده را نسبت به آن موضوع از دست می دهد و فرآيند بهره وری دچار ركود خواهد شد.
3- خلاقيت ( توانايی ، تجسم ، پيش بينی و ايجاد ايده )
بهره وری در گرو انديشه های نو برای بهبود در آنچه هست و طراحی برای آينده است راه كارهای متعددی برای پرورش استعداد وخلاقيت وجود دارد ؛ اما در اين جا تنها به يكی از آنها اشاره می كنيم كه می‌گويد:
خلاقيت نتيجه پاسخگويی به پرسش های زير، در مواجهه با هر پديده
شخص، چيز ، روند ) برای تبديل آن به پديده بهتر و مطلوب تر است :
1- چه چيزی را می توان جايگزينی كرد؟
2- چه چيزی را می توان با آن تركيب كرد ؟
3- چه چيزی ديگری مثل اين است ؟
4- چه چيزی را حذف كنيم ؟ چه چيزی را كم يا كوچك كنيم ؟
5- جابجا كردن اجزاء و آرايش دوباره ؟ الگوهايی ديگر ؟
ويژگی اساسی « فراغت »
دومازيه در توضيح واژه « فراغت » در دايرة المعارف علوم اجتماعی كوپر چهار ويژگی اساسی برای فراغت توصيف می كند:
1- رها بودن از وظايف
فراغت نتيجه احساسات آزاد است. البته فراغت ، همان آزادی نيست واشتباه است اگر بگوييم وظايف ابدا در هيچ بخشی از فراغت وجود ندارد با اين حال فراغت آزاد بودن از دسته خاصی از وظايف را دربرمی گيرد.
در درجه اول ، فراغت ، رهايی از كار مزد گيرانه در محل كار است. فراغت همچنين آزادی از مطالعه ای است كه جزء برنامه هايی مدرسه است . همچنين فراغت ، آزادی از وظايف اساسی ای است كه توسط ديگر سازمان های‌اجتماعی ( مانند: خانواده ، اجتماع ومذهب ) تعيين شده اند.
2- هدف و جهت مادی نداشتن
بر خلاف وظايف شغلی و خانوادگی و سياسی ، فراغت هدف سودمندانه و مادی ندارد.
اگر فراغت به وسيله اهداف تجاری سودگرايانه يا ايدئولوژيكی كنترل شود آن ديگر فراغت نيست اين چنين فراغتی تنها بخشی از ماهيت خود را حفظ می كند.
3- احساس خشنودی
آنچه فعاليتی را به عنوان « فراغت» شخص می سازد جستجوی حالتی از رضايت است كه دارای ماهيت لذت جويی است البته شادی‌صرفا موضوع فراغت نيست ؛ چون فرد می تواند در حال انجام وظايف اساسی فراغت نيست؛ چون فرد می تواند در حال انجام وظايف اساسی نيز شاد باشد ؛ اما جستجو برای رضايت ، خوشی و شادی ، يكی از ويژگی های اساسی فراغت در جامعه جديد است وشرط اوليه فراغت حالتی از رضايت است.
كركرد های اصلی فراغت
1- رشد و تعالی شخصيت
فراغت ، فرد را قادر می سازد تا از كارهای روز مره كليشه ای كه او را مجبور به پذيرش الزامات سازمان اصلی اجتماعی می كنند. رهايی يابد به كشف و اختراع و ابتكار دست بزند و انديشه محيط و افراد مرتبط با خود را متحول كند
2- رسيدن به آرامش
فعاليت های كه انسان در اوقات فراغت انجام می دهد چون از روی ميل و با اشتياق است و شخص در اين راه انگيزه لازم و آزادی‌كامل برای انتخاب نوع فعاليت دارد. به همين خاطر نوعی احساس رضايت وآرامش اعصاب را درپی دارد.
معمولا در افرادی كه در كار و اشتعال روزانه خود انگيزه و رغبت لازم را ندارد به مرور زمان نوعی‌ناراحتی‌روانی‌و عصبی‌ونيز عدم رضايت و دلزدگی‌ناشی‌از كار مداوم و يكنواخت بوجود می آيد كه شايسته است جهت رفع اين معضل – كه در خارج از محيط كار و اشتغال و بر روی‌انسان نيز اثرات سوء و گاه مخرب بر جای می گذارد – اقدام لازم و مقتض‍ی انجام دهند.
بهترين اقدام در اين زمينه روی آوردن به فعاليت های متنوع اوقات فراغت ، مطابق ذوق و سليقه شخصی است تا بعد از يك تمدد اعصاب و راحتی روان مجددا تمركز اعصاب يافته و به كار و فعاليت بپردازد.
3- خود سازی معنوی
نماز،تفكر در آسمان و زمين و آفاق و انفس تدبر در كلام خدا و پيشوايان معصوم حضور در جماعات مسلمانان ، عمل به سفارش های‌دين درباره انجام دادن مستحبات و ترك مكروهات، دعا ذكر محاسبه اعمال ، مراقبت از نفس ، آموختن معارف دين و اخلاق ، كسب نشاط برای عمل به واجبات و....... همه وهمه در اوقات فراغت ممكن اند.
3- باز شناسی و بازسازی شخصيت
اوقات فراغت ازدو جهت در تعالی بخشيدن به شخصيت نقش دارند :
اولا اوقات فراغت به عنوان مناسب ترين فرصت به انسان اين امكان را می دهند تا در رفتار فردی‌و اجتماعی خود را مورد ارزياب‍ی و ارزشسيابی قرار داده ، با آرامش خاطر ، نسبت به خصوصيات اخلاقی ، رفتاری و...... ی خود به تفكر بپردازد و نقاط قوت و ضعف خود را دريابد.
ثانيا اوقات فراغت « از آن جهت كه فرصت مناسبی برای ظهور و رشد و شكوفايی در تعالی‌بخشيدن به شخصيت فرد موثر و مفيد باشند.
فراغت از ديدگاه اسلام
اوقات فراغت يكی‌از سرمايه های‌ارزشمند و گنج های پنهان است به شرط آن كه توانايی استخراج و بهره گيری از اين گنج را داشته باشيم.
اين كه گفته اند : « فرصت به دست آمدنی‌نيست بلكه به دست آوردنی است »
كلامی است وكار كسانی است و كار كسانی‌كه خلاقيت آنان در مديريت زمان واستفاده ازفرصت هايی موجود سبب می‌شود كه زمان ،گسترش يابد واز هيچ ، خيلی‌چيزها پديد آيد
مثلا اگر تعطيلات نوعی‌فرصت ومهلت است بدون برنامه ريزی برای استفاده از آن ، اين منبع سود به راحتی تبديل به كانون زيان می شود واين سرمايه از كف می رود.
پيشوايا‍ی پاكان و اسوه پاكی ها علی (عليه السلام ) فرمود: ان يكن الشغل مجهدة والفراغ مفسدة ؛ اگر كار و اشتغال زحمت دارد و بيكاری هم فساد انگيز است.
واين جايی است كه فراغت را به معنای بيكاری‌بگيريم واين سرمايه را تباه سازيم ولی اگر از اين امكان موجود ، برای آينده بهره بگيريم چه ؟ نه تنها مفسده نيست بلكه سود آور ومايه مسرت خواهد بود .
باز هم از كلام مولا علی( عليه السلام ) ، بياموزيم كه بر قله رفيع آگاهی و موعظت وحكمت نشسته و به ما نوآموزان و تازه پايان چنين پند می‌دهد :
« بدانيد كه دنيا سرای گرفتاری است و اهل دنيا ، هرگز ساعت‍ی به فراغت و بيكاری و
بي خيالی در آن نمی گذرانند مگر آن كه همين يك ساعت ، مايه حسرتشان در روز
قيامت خواهد شد».
فراغت بيكاری نيست
ايام فراغت را نبايد به معنای‌ايام بيكاری و تعطيلی كار و وانهادن خويش واز ياد بردن هدف و فرونشستن از طی طريق و ادمه مسير دانست . اين « آفت عمر » است كدام جوان با همت و هوشياری اين گونه عمل می كند.
باری چه كنيم كه فراغتمان به حسرت تبديل نشود؟
هوشياری لازم است كه با سرمايه ای به نام فراغت بازی نكنيم از وصيت های حضرت رسول (صلی الله عليه وآله ) به ابوذر غفاری‌اين است كه پنچ چيز را قبل از پنچ چيز غنيمت بشمار ، يكی هم آسودگی‌و فراغت را پيش از گرفتاری و مشغوليت ».
يك بارديگر هم جام روح را زير بارش حكمتی نغز از مولای متقيان قرار دهيم كه می فرمايد:
« روزگار آسوده خاطری خويش را سرمايه و ره توشه ای برای روزهای‌گرفتاری ات قرار بده»
ونيز از سخنان حكيمانه اوست:
«هركوشنده وتلاشگری از شما پيش از آن كه اجلش فرارسد عمل كند وپيش از آن كه دوران گرفتاری فرا رسد دردورۀ فراغت بكوشد ».
ودر نهايت كسی كه اوقات فراغت خويش را به كارهای بيهوده يا كم اهميت سپری كند از كار های مهم تر باز می ماند واين خسارتی است بس بزرگ!
برگرفته از مجله حديث زندگی شماره 4
