39   « وَقاتِلُوهُمْ حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ للّه‏ِِ فَإِنِ انْتَهَوْا فَإِنَّ اللّه‏َ بِما يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ»
ترجمه :
39. و مقاتله كنيد آن‏ها را تا اينكه فسادى در عالم نباشد و بوده باشد دين به تمامه مختص به دين الهى، پس اگر منتهى شدند و دست از فساد برداشتند پس خداوند به آنچه عمل مى‏كنند بيناست.
تنبيه:
[ هدايت بشر ، غرض اصلى بعثت انبيا و تحقق كامل آن با ظهور حضرت حجت  عليه‏السلام ]
غرض اصلى الهى از بعث رسل بالاخص حضرت ختمى صلى‏الله‏عليه‏و‏آلههدايت بشر به دين مقدس الهى است كه دين اسلام مطابق مذهب شيعه اثنى عشرى باشد و عبادت و بندگى و رفع ظلم و فساد از روى زمين است، چنانچه مى‏فرمايد: «ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالاْءِنْسَ إِلاّ لِيَعْبُدُونِ»[1]، و نيز مى‏فرمايد در چند موضع قرآن: در سوره توبه: «هُوَ الَّذِى أَرْسَلَ رَسُولَهُ بِالْهُدى وَدِينِ الْحَقِّ لِيُظْهِرَهُ عَلَى الدِّينِ كُلِّهِ وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ»[2] و در سوره فتح عين اين عبارت و به جاى «وَلَوْ كَرِهَ الْمُشْرِكُونَ»مى‏فرمايد: «وَكَفى بِاللّه‏ِ شَهِيداً»[3]، و در سوره صف عين عبارت سوره برائت است در آيه9، و تا كنون اين غرض تحقق نيافته از اول دنيا الى زماننا هذا و نقض غرض هم بر خداوند محال است و اين غرض به ضرورت مذهب شيعه و اخبار متواتره بين الفريقين پس از ظهور حضرت بقيه اللّه‏ (عجل اللّه‏ تعالى فرجه) و به عقيده ديگران تعبير به مصلح كل مى‏كنند و البته كسانى كه در ظهور آن حضرت به شرف دين حق مشرف مى‏شوند نسل همين كفار و معاندين هستند و براى به وجود آمدن اين نسل تكليف جهاد در دوره غيبت برداشته شده، زيرا اين معنى علمش مختص به خدا و رسول و امام است و كسانى كه در بليات از امم سابقه هلاك مى‏شدند يا در جهاد كشته مى‏شدند كسانى بودند كه در نسل آن‏ها مؤنى به وجود نمى‏آمد و شواهد بر اين دعوى در آيات و اخبار بسيار داريم و قبلاً متعرض شديم، مثلاً كلام نوح عليه‏السلام در سوره نوح عرض مى‏كند: «وَقالَ نُوحٌ رَبِّ لا تَذَرْ عَلَى الأَرْضِ مِنَ الْكافِرِينَ دَيّاراً * إِنَّكَ إِنْ تَذَرْهُمْ يُضِلُّوا عِبادَكَ وَلا يَلِدُوا إِلاّ فاجِراً كَفّاراً»[4] و در حرب حضرت امير عليه‏السلام با معاويه در ليلة الهرير و فرمايش حضرت به مالك اشتر[5]، و در حرب حضرت ابى عبداللّه‏ با لشكر كربلا كه قبلاً اشاره شد[6] . بناءً على هذا مى‏گوييم:
«وَقاتِلُوهُمْ»؛ اگر چه به ظهور بَدْوى مرجع ضمير «هُمْ» كفار قريش است لكن به قرينه «حَتّى لا تَكُونَ فِتْنَةٌ» كه مراد از فتنه فساد است كه شامل كفر و شرك و ضلالت و ظلم و فسق و فجور مى‏شود و بايد تمام اين‏ها از روى زمين كنده و ريشه‏كن شود و اين خصيصه حضرت بقية اللّه‏ (عجل اللّه‏ تعالى فرجه) است ، پس امر «وَقاتِلُوهُمْ» متوجه به اصحاب آن حضرت است و مرجع ضمير «هُمْ» تمام كفار و ارباب ضلال و ظلمه و فساق و فجار است.
«وَيَكُونَ الدِّينُ كُلُّهُ للّه‏ِِ» كه در اخبار متواتره دارد: «يملأ الأرض قسطاً و عدلاً بعد ما ملئت ظلماً و جوراً»[7].
و اخبارى كه در تفسير اين آيه به اين معنى شده بسيار است:
1. طبرسى مى‏گويد:
«روى زرارة و غيره عن أبي عبد اللّه‏ عليه‏السلام قال: لم يجيء تأويل هذه الآية و لو قام قائمنا بعد، سيري من يدركه ما يكون من تأويل هذه الآية و ليبلغنّ دين محمد صلى‏الله‏عليه‏و‏آله ما بلغ الليل حتى لا يكون مشرك على ظهر الأرض كما قال اللّه‏ تعالى: «يَعْبُدُونَنِى لايُشْرِكُونَ بِى شَيْئاً»»[8].
و در برهان قريب به همين مفاد اخبارى نقل مى‏كند از كلبى[9] و عياشى[10] و عبد الاعلى الحلبى[11] از حضرت باقر و حضرت صادق عليهماالسلام و چون بسيار مفصل است اين مختصر گنجايش نقل آن‏ها را ندارد مراجعه كنيد[12].
«فَإِنِ انْتَهَوْا»، اين جمله دلالت مى‏كند كه در زمان ظهور توبه قبول مى‏شود لكن اگر از روى حقيقت باشد نه از روى نفاق، زيرا حضرت مأمور به باطن است نه ظاهر، مثل آباى طيّبين او عليه‏السلامكه مأمور به ظاهر بودند ، لذا
مى‏فرمايد: «فَإِنَّ اللّه‏َ بِما يَعْمَلُونَ بَصِيرٌ» اگر حقيقت است قبول و اگر نفاق است مردود.
-----------------------------------------------------
[1] .  و من خلق نكردم جن و انس را مگر براى اينكه مرا عبادت كند. سوره ذاريات: آيه 56 .
[2] .  اوست خداوندى كه فرستاد رسول خود را به راهنمايى و هدايت جنّ و انس و به دين حق ثابت مطابق با واقع تا اينكه اين دين حق را ظاهر فرمايد بر تمام اديان عالم ولو كراهت داشته باشند مشركين و نخواهند. سوره توبه: آيه 33 .
[3] .  و كفايت مى‏كند به خداوند كه شاهد باشد. سوره فتح: آيه 28 .
[4] .  و نوح گفت : پروردگارا ! هيچ كس از كافران را بر روى زمين مگذار ، چرا كه اگر تو آنان را باقى گذارى ، بندگانت را گمراه مى‏كنند و جز پليدكارِ ناسپاس نزايند . سوره نوح: آيات 26 ـ 27.
[5] .  مختصرى از زندگى نامه وى در همين تفسير ، ج6 ، ص373 گذشت .
[6] .  ر . ك : همين تفسير ، ج5 ، ص82 .
[7] .  بعد از آنى كه زمين از ظلم و ستم و بيداد پر شده باشد، امام زمان  عجّل اللّه‏ تعالى فرجه  آن را از عدل و داد پر مى‏كند. امالى صدوق: ص78 ذيل ح45؛ كفاية الأثر: ص282 و مستدرك الوسائل: ج12، ص283، ح7 .
[8] .  زراره و ديگران از امام صادق عليه‏السلام روايت كرده‏اند كه ايشان فرمود: تأويل اين آيه وقتى ظاهر مى‏شود كه امام زمان عليه‏السلام ظهور كند و كسى كه در زمان ايشان باشد، تأويل اين آيه را نيز مشاهده مى‏كند و دين پيامبر را در سرتاسر زمين ابلاغ مى‏كند تا جايى كه هيچ مشركى بر روى زمين نمى‏ماند، همچنان كه خداوند فرموده: مرا عبادت مى‏كنند و چيزى را شريك من قرار نمى‏دهند. مجمع البيان: ج4، ص834، و تفسير عياشى: ج2، ص60، ح48.
[9] .  مختصرى از زندگى نامه وى در همين تفسير ، ج2 ، ص322 گذشت .
[10] .  مختصرى از زندگى نامه وى در همين تفسير ، ج1 ، ص389 گذشت .
[11] .  عبدالاعلى بن على بن ابى شعبه حلبى از ياران امام باقر وصادق  عليهماالسلام و از راويان مورد اعتمادى است كه هيچ ايرادى بر او و برادرانش : محمد و عبيداللّه‏ و عمران نيست . رجال نجاشى : ص325 ، شماره 885 .
[12] .  تفسير البرهان: ج3، ص317، ح2 و ص318، ح3، و تفسير عياشى: ج2، ص60، ح49.