به دنبال بحث از كلام الهى اين پرسش به ذهن مى رسد كه آيا خداوند در كلام خويش صادق است يا آنكه، دست كم، احتمال كذب در كلام او راه دارد. در پاسخ به اين سوئال، اتفاق مسلمانان بر اين است كه در كلام الهى هيچ شائبه كذب و خلاف وجود ندارد و به ديگر سخن، دروغگويى خداوند امر ممتنعى است. بر اين اساس، در نظر همه فرق اسلامى، صدق، به معناى مطابقت كلام با واقعيت، يكى از اوصاف ثبوت خداوند است .
با اندكى تامّل در صفت صدق و لوازم آن، اهميت فوق العاده آن آشكار مى شود. اين صفت، در واقع، مبناى اصلى اعتماد انسانها بر دعوت پيامبران است، زيرا اگر احتمال كذب و دروغ در كلام الهى داده شود، ديگر به هيچ وجه نمى توان اعتبار و حقانيت ((وحى)) را ثابت كرد و ديگر جايى براى اعتماد بر وعده هاى الهى و گزارشهايى كه در متن وحى از تاريخ گذشته يا آينده بشر داده مى شود، نخواهد بود. به تعبير جامعتر، با ترديد يا انكار صفت صدق، اعتبار تمام معارف و حقايقى كه از وحى الهى و كتب آسمانى به دست مىآيد، مخدوش مى گردد.[20]
صدق; صفتى ذاتى يا فعلى؟
پاسخ به اين سؤال كه ((آيا صدق از اوصاف ذاتى خداوند است يا از اوصاف فعلى او؟)) بستگى به تعريف ما از صفت كلام دارد و به به نظر مى رسد كه اين دو صفت، در ذاتى يا فعلى بودن با هم متناظرند. بنابراين، براساس راى اشاعره كه به كلام نفسى باور دارند و آن را از اوصاف ذاتى مى شمارند، طبيعتاً صفت صدق نيز از اوصاف ذاتى خداوند خواهد بود. البته، همان گونه كه قبلاً گفتيم، تصور روشنى از كلام نفسى، به مثابهئ صفتى كه به علم و اراداه باز نمى گردد، وجود ندارد و در اين صورت، اگر كلام را، به معناى مورد نظر اشاعره، به علم الهى ارجاع دهيم، معناى ((صدق)) چيزى جز تطابق علم الهى با واقعيت خارجى (معلوم) نخواهد بود و اگر آن را به اراده الهى باز گردانيم، ديگر صفت صدق بى معنا خواهد شد، زيرا معناى معقولى براى ((صدق اراده)) وجود ندارد!
اما اگر كلام الهى را از اوصاف فعلى بدانيم، به تبع آن ((صدق)) نيز در زمرهئ اوصاف فعلى جاى خواهد گرفت. البته، در بحث كلام الهى روشن شده است كه قول حق آن است كه كلام از اوصاف فعلى است و در نتيجه، صدق نيز از اوصاف فعلى خداوند است .
استدلال متكلمان بر صادق بودن خداوند
ترديدى نيست كه براى اثبات صفت ((صدق))، تمسك به ادله نقلى نتيجه اى جز ((دورى بودن)) استدلال ندارد، زيرا اعتبار دليل نقلى (آيات و روايات) در گرو صادق بودن خداوند است. از اين رو، اثبات صدق الهى با تمسك به دليل نقلى، مستلزم ((دور)) بوده، اعتبارى نخواهد داشت. بنابراين، تنها راهى كه در اين بحث فراروى ماگشوده است، توسل به ادله عقلى است .
متكلمان در روش استدلال عقلى بر صدق خداوند اختلاف نظر دارند و اين اختلاف از قبول يا رد((حسن و قبح عقلى)) سرچشمه مى گيرد. طرفداران ((حسن و قبح عقلى)) معتقدند كه از يك سو، عقل انسان مستقلاً ((و بدون نياز به وحى و شرع)) مى تواند خوبى و بدى برخى افعال را درك كند و از سوى ديگر، محال است خداوند افعال زشت و فبيحى را، كه عقل قبح آن را تصديق مى كند، انجام دهد.[21] همان گونه كه در آينده خواهيم گفت، متكلمان اماميه و معتزله از ((حسن و قبح عقلى)) دفاع مى كند و در مقابل، اشاعره با آن مخالفت مى ورزند.
در نظر طرفداران نظريه ((حسن و قبح عقلى)) بهترين استدلال عقلى بر صدق خداوند به شكل زير تقرير مى شود:
كذب و دروغگويى عقلاً كار قبيح و زشتى است (مقدمهئ اول); و انجام هر كار قبيحى از سوى خداوند محال است (مقدمهئ دوم). بنابراين، كذب و دروغگويى از جانب خداوند محال است (نتيجه) ((ضرورت صادق بودن خداوند)) در كلام خويش است. با توجه به تقابل((صدق)) و ((كذب))، نتيجهئ اين استدلال تعبير ديگرى از اين مطلب است كه ضرورتاً خداوند در كلام خويش صادق است .
خواجه طوسى نيز در اثبات صدق خداوند به دليل فوق تمسك جسته، مى گويد: ((و انتفا القبح عنه تعالى يدل على صدقه))[22] (متنفى بودن انجام كار قبيح از خداوند بر صدق او دلالت مى كند).
بديهى است كه در نظر اشاعره، اين استدلال معتبر نيست; زيرا آنان به اصل ((حسن و قبح عقلى)) معتقد نيستند. از اين رو، برخى از متكلمان اشعرى كوشيده اند تا دلايل ديگرى را فراهم آورند كه به حسن و قبح عقلى متكى نباشد. براى نمونه، گفته اند: كذب و دروغگويى نقص است و هرگونه نقصى در مورد خداوند محال است. پس، كذب در مورد خداوند محال است .[23]
صدق الهى در قرآن
قرآن كريم، در آيات متعددى بر صادق بودن خداوند تاكيد مى كند:
و اتيناك بالحق و انا الصادقون (حجر: 64)
و حق را براى تو آورده ايم و قطعاً ما راستگو يانيم.
برخى آيات نيز، كلام الهى صادقترين سخنان دانسته شده است:
و من اصدق من الله حديثاً (نسا: 87).
و چه كسى در كلام، از خدا راستگوتر است .
و من اصدق من الله قيلاً (نسا: 122)
و چه كسى در سخن، از خدا راستگوتر است .
شايد مقصود از ((صادقتر)) بودن خداوند آن باشد كه سخن او، در مقايسه با سخنان راست ديگران، به نحو جامعترى حقايق را آشكار مى سازد و ابعاد گوناگون يك واقعيت را به صورت كاملترى بيان مى دارد.
در برخى آيات نيز بر اين مساله تاكيد شده است كه خداوند در وعده هاى خود صادق است. براى نمونه، در مورد تحقق وعده الهى در نصرت مسلمانان در جنگ احد، مى فرمايد:
و لقد صدقكم الله وعده (آل عمران: 152)
و هر آينه خداوند وعدهئ خود را با شما راست گردانيد.
و دربارهئ صدق مطلق همهئ وعده هاى الهى مى خوانيم:
ان الله لا يخلف الميعاد (آل عمران: 9 و رعد: 31).
قطعاً خداوند در وعدهئ (خود) خلاف نمى كند.
سعيدى مهر، كلام اسلامى، ج 1
[20] - نهج البلاغه, خطبه 89.
[21] - همان, خطبهئ 191.
[22] - گاه از اين معنا چنين تعبير مى شود: الحكيم من لا يفعل القبيح و لا يخل بواجب)) ; يعنى, حكيم كسى است كه كار زشت را انجام ندهد و در انجام آنچه كه بر او لازم است, كوتاهى نكند.
[23] - البته اگر تمام افعال زشت را مصداقى از مصاديق ((ظلم)) (به معناى وسيع آن) بدانيم, معناى چهارم حكمت با معناى عدل يكى خواهد شد, زيرا در اين صورت, معناى ((دورى از فعل قبيح)) همان ((دورى از ظلم)) مى گردد.
