مسجد بالا سر
مسجد بالاسر از وسيعترين بيوتات آستانه و محل تشكيل مجالس عمومي و نماز جماعت است كه در دوران صفويه با فضايي به عرض 6 و طول 35 متر به عنوان ميهمانسراي آستانه شمرده مي شد و در عهد قاجاريه از ناحيه " تقي خان حسام الملك " پسر فتحعلي شاه ساختمان آن تجديد بنا شد و به صورت مسجدي داراي دو گنبد ساخته شد و به عنوان بزرگترين مكان از اماكن متبرّكه آستانه به شمار آمد. در سال 1338 هـ . ق " با ضميمه شدن زميني كه در جهت غربي مسجد بود " فضاي آن به 14 در 48 متر افزايش يا فت كه بر سه ستون قطور آجري 3 در 2 متر استوار بود. اين بنا ي مقدّس بر پا بود تا زماني كه مسجد اعظم با آن وسعت و زيبايي خاص ساخته شد . از آن جايي كه ديگر ، بناي قديمي مسجد بالاسر ، " بين ساختمان عظيم حرم مطهّر و مسجد اعظم نو بنياد " نماي خوبي نداشت ، متولي و قت ، " آقاي سيد ابوالفضل توليت" به تجديد بناي آن ا قدام نمود ، ساختمان قديمي را از سطح زمين برداشت و به جاي آن عمارتي رفيع به عرض 14 در 48 متر " فا قد ستون " و با خصوصيات فراوان معماري بنا نمود كه امروز يكي از با شكوهترين اماكن متبركه حرم مطهّر محسوب مي شود. (1) يادآوري مي شود كه در جنوب اين مسجد قبور فقهاء و استوانه هاي علم و حكمت واقع شده است : قبور علماي فرزانه اي همچون " مرحوم آية الله حاج شيخ عبدالكريم حائري ( مؤسس حوزه علميه قم ) و مرحوم آية الله حاج سيّد محمّد تقي خوانساري و مرحوم آية الله حاج سيدحسن صدر و آية الله حاج سيد احمد خوانساري " و اخيراً دانشمندان و فقهاء بزرگي همچون " مرحوم علّامه طباطبايي و آية الله العظمي گلپايگاني و آية الله العظمي اراكي و آية الله العظمي بهاء الديني و آية الله العظمي آميرزا ها شم آملي " و از علماء شهيد انقلاب اسلامي همچون " استاد شهيد آية الله مطهّري و شهيد محراب آية الله مدني " در اين تربت پاك آرميده اند و همچون ستارگاني فروزان در كنار ماه منير فاطمي فضاي ملكوتي اين مكان مقدّس را نور باران نموده اند .
مسجد طباطبايي
مسجد طباطبايي ، گنبدي پنجاه ستوني است كه جاي صحن زنانه " قديم " در جنوب روضه مطهّر " ساخته شده است. اين گنبد در وسط به دهانه 17 و ارتفاع 17 متر است كه با اضافه شدن فضاي اطراف آن به 80/24 ، در 20/24 متر افزايش مي يابد و داراي رواقي است مثلث شكل كه قاعده و ساق آن 15 متر است. اين گنبد را بر فراز ده پايه آجري به قطر 2 ، در ، 2 متر و ارتفاع 30/3 متر بنا كردند و بعداً چهار نبش تمام پايه ها را تراش داده و در چهار گوشه هر يك ، ستوني استوانه اي ـ با بتن مسلّح ـ بالا آوردند سپس درون چهار ستون را بر چيدند و در نتيجه آن گنبد عظيم بر فراز سي و دو ، تا چهل ستون بر قرار شد. روي ستونهاي سيماني را با قطعاتي از مرمر ماشين تراش به عرض ده و ارتفاع پنجاه سانتيمتر زينت دادند ، به طوري كه تمام ستونها مرمر پوش گرديدند و در ساق آنها به جاي ته ستون صفحه مدرّجي از بُرُنْز " صيقلي زيبا ، اضافه نمودند كه زيبايي آنها را دو چندان نمود. تعداد ستونهاي اين گنبد رفيع به اضا فه ستونهاي جانبي و ستون هاي رواق كنار آن به پنجاه ستون مي رسد. باني اين گنبد مرتفع و مسجد با عظمت مرحوم " حجة السلام حاج آقا محمّد طباطبايي " فرزند مرحوم آية الله حاج آقا حسين قمي است كه از سال 1360 هـ . ق ، تا 1370 هـ . ق بناي آن طول كشيد . (2) در زاويه شمال غربي اين مكان مقدّس قبور شهداء بزرگي از علماء و فضلاي حوزه علميه واقع است : " قبر مرحوم شهيد آية الله ربّا ني شيرازي و شهيد ربّاني املشي و شهيد محمّد منتظري و شهيد آية الله قدّوسي و شهيد محلّاتي " كه اين خود بر صفا و معنويت اين مكان افزوده است.
مسجد اعظم
لمسجد اسس علي التّقوي من اوّل يوم احقّ أن تقوم فيه
از آثار ديني با عظمتي كه به همت والاي مرجع تقليد عالم تشيع آية الله العظمي بروجردي قدس سرّه تأسيس گرديد ، مسجد اعظم قم بود كه در كنار حرم مطهر حضرت فاطمه معصومه (ع) جهت رفاه حال زائرين ساخته شد. اين بناي رفيع با شرائط خاص و خصوصيات ممتازي كه دارد مسجد منحصر به فردي است كه در مجاورت آستان رفيع فاطمي بنا گرديده است .
انگيزه تأسيس مسجد
ا سا سي ترين انگيزه آن فقيه فرزانه براي بناي چنين مسجد عظيمي اين بود ، كه آن بزرگوار بارگاه كريمه اهل بيت (ع) را فاقد مسجد مناسبي مي ديد كه زائران بتوانند درآنجا از فضاي روحاني بيشتري بهره ببرند ، لذا مشاهده اين خلاء مكاني بود كه ايشان را بر چنين تصميم والايي واداشت . چنانچه خود ايشان بنا به نقل بعضي از بزرگان (3) دراين رابطه فرموده اند به اين كه : " بنا دارم درجوار حرم مطهر حضرت معصومه (ع) مسجدي چون مسجد گوهر شاد در كنار حرم حضرت علي بن موسي الرضا (ع) بنا نمايم ". از سوي ديگر پيش بيني آن بزرگوار اين بود كه ، حوزه مقدسه قم در دراز مدت به فضايي وسيع و مناسب جهت برگزاري دروس حوزويان در سطوح مختلف بويژه دروس خارج مراجع عظام نياز دارد و چه بهتر كه اين مركز در جوار حرم مطهر و با نام مسجد با شد. چنانچه قرار گرفتن مدفن آن عبد صالح خدا دركنار درب ورودي اين مسجد گواهي صادق ، بر اخلاص و پاكي نيت اوست ، و بحق مي توان آن را يكي از مصاديق رو شن ( لمسجد اسس علي التّقوي من اوّ ل يوم ) (4) : " مسجدي كه از بدو تأسيس بر اساس تقوا و پاكي بنا شده است" ؛ به شمار آورد.
تاريخ تأسيس
كلنگ بناي اين مسجد در روز يازدهم ذيقعده 1373 هـ . ق . سالروز ولادت با سعادت حضرت علي بن موسي الرضا (ع) برابر با بيست و يك تيرماه 1333 هـ . ش. طي تشريفات خاصي به زمين زده شد .
مشكلات
يكي از مشكلات مهم احداث مسجد در اين نقطه محدوديت مكاني زمين و ناموزون بودن آن بود . چون بطوري كه مشاهده مي شود ، مسجد از يك طرف به آستانه مقدسه و از طرف ديگر به ساحل رودخانه محدود است . و در نتيجه محوطه مسجد به شكل مثلث ناموزوني است كه ضلع غربي آن حدود 120 متر و قاعده آن حدود 15 متر مي باشد . مشكل ديگر وجود خانه هايي بود كه درمحدوده زمين مسجد قرار داشت كه خريد آنها هزينه زيادي را مي طلبيد ، اما به دستور آن بزرگوار با مشكلات زيادي همه آن خانه ها خريداري و رضايت صاحبان آنها جلب شد. همچنين بيش از 3000 متر از كنار مسجد بالاسر از بيوتات و متعلقات آستانه مقدسه بود كه با درايت خاص ايشان در حريم مسجد قرار گرفت . سرانجام با عنايات الهي و رفع مشكلات ياد شده نقشه ساختماني مسجد زير نظر مهند سان و معماران كار آزموده اي چون مرحوم لرزاده به طور دقيق و جامع طراحي شد و بر اساس آن ساخت مسجد آغاز گرديد و پس از شش سال كار متمادي عمده كارهاي ساختماني آن به پايان رسيد و درنيمه اول 1339 هـ . ش با اقامه نماز جماعت توسط حضرت آية الله العظمي بروجردي رحمه الله ا فتتاح و مورد بهره برداري قرار گرفت .
مشخصات ساختماني مسجد
مجموع مساحت مسجد تقريباً 12000 متر مربع است و كليه ساختمان آن با بتون مسلح بنا گرديده و لذا اين مسجد از نظر استحكام از بناهاي كم نظير اسلامي به شمار مي آيد . مسجد داراي چهار شبستان است كه مساحت شبستان زير گنبد 400 متر مربع و شبستانهاي جانبي آن هر كدام 900 متر مربع مي باشد و در طرف شمال مسجد نيز شبستان زير ساعت با مساحتي حدود 300 متر مربع قرار دارد. ارتفاع سقف هر يك از شبستا نها با سطح آن حدوداً 10 متر مربع است. درضلع غربي مسجد سرويس بهداشتي و وضوخانه مسجد و يك سالن آسايشگاه براي خادمين احداث شده است. همچنين كتابخانه اي با دو سالن مطالعه و يك سالن مخزن در ضلع غربي صحن مسجد بنا گرديده كه درب ورودي آن از طرف راهرو ورودي مسجد اعظم قرار دارد. اين مسجد با عظمت داراي صحن بزرگي است با درهاي ورودي متعدد ، كه وجود حوضي بسيار زيبا در فضاي مياني آن ، نماي آن مكان مقدّس را ديدني نموده است . مسجد به سبك معماري اسلامي بنا شده است . كه داراي گنبد بسيار بزرگي به قطر 30متر مربع و به ارتفاع 15 متر مربع از سطح پشت بام و به ارتفاع 35 متر مربع از كف شبستان مي باشد . و داراي گلدسته هايي بلند به ارتفاع 25 متر مربع از سطح پشت بام و به ارتفاع 45 متر مربع از سطح زمين است . و داراي دو مأذنه به ارتفاع 5 متر مربع مي باشد (5) . و همچنين يك برج با ساعت زنگي بزرگ و زيبا در شمال مسجد قرار دارد كه از چهار جهت ديده مي شود. اين مسجد از نظر تزئينات و كا شيكاري و جلوه هاي هنر اسلامي از نمونه هاي بديع كا شيكاري در قرن اخير به شمار مي رود (6).
استفاده بهينه از مسجد اعظم توسط آستانه مقدّسه
پس از پيروزي انقلاب با توجه به اقبال زياد زائرين محترم ، به حرم مطهر حضرت معصومه (ع) و احساس نياز به فضاهاي عبادي ، معنوي بيشتر در جوار بارگاه منور حضرت و عدم امكان بهره برداري شايسته از فضا و امكانات وسيع مسجد اعظم و در نتيجه معطل ماندن آن همه امكانات وسيع كه با هدف اصلي بنيانگذار عظيم الشأن آن موافقت نداشت . سرانجام در دهه آخر ماه مبارك رمضان سال 1371 هـ . ش با رعايت موازين شرعي و قانوني حائل بين مسجد اعظم و مسجد بالاسر برداشته شد و به دنبال آن امور اداري و خدماتي مسجد بر عهده آستانه مقدسه قرار گرفت. و طبق فرمان مقام معظم رهبري به توليت محترم آستانه مقدسه ، مسئولين مربوطه موظف شدند بدون بهره برداري و دخالتي در موقوفات مسجد ، اقدام به نگهداري و حفاظت از مسجد و متعلقات آن و تأمين حقوق كارمندان آن نمايند . و هم اكنون اين مكان مقدس محيط بسيار مناسبي براي تحصيل دانش پژوهان علوم ديني شده ، به گونه اي كه در ايام تحصيلي حوزه اكثر مراجع معظم تقليد در اين مكان مقدس تدريس مي نمايند و تعداد كثيري از طلاب و فضلاي محترم از فيوضات علمي ايشان بهره مند مي شوند . همچنين مراسم مذهبي مختلفي كه از شئونات مسجد است با شكوه خاصي درآن برگزار مي شود. 
---------------------------------------------
(1) گنجينه آثار قم , ج 1 , ص 621 .
(2) گنجينه آثار قم , ج 1 , ص 62 626 .
(3) حضرت آيت الله فاضل لنكراني ( دام ظلّه).
(4) توبه , 108 .
(5) خاطرات زندگي حضرت آيت الله بروجردي , سيد محمد حسين علوي طباطبايي , ص 101و 102
(6) همان , ص 104 .
-----------------------------
الياس محمد بيگي

نوشتن دیدگاه