نهر فرات و علقمه
مسعودى متوفاى 345 قمرى در تنبيه الاشراف در ذيل بحار وانهار مى نويسد:
از مشهورترين انهار جهان فرات است كه از اقليم ششم از ناحيه قاليقلا و كانت از سرحد ارمنستان سرچشمه گرفته و از زير كوه هاى آن سامان بلاد روم و مليطه و سمياط و بالى و رقه و رحبه و رهب و غيره را قطع كرده ، مى گذرد و نهر عيسى كه در مدينة السلام است ، و نهر دفيل و صرت و نهر صرصر و ساير نهرهاى كوچك از آن منشعب شده تا به مصب دجله مى رسد. آن گاه فرات منقسم به دو سمت و دو جهت شده ، قسمتى متوجه مغرب و به نهر علقمه ناميده مى شود كه از كوفه مرور مى نمايد و قسمتى ديگر سودا كه از شهر سودا مرور مى كند به طرف نيل و طفوف و بيشتر اعمال سواد از آن سيراب مى شوند و باز همه اين آب ها منتهى مى شود و در بصره (بطيحتة البصرة ) كه به فارسى بهمن شير گويند و آن را دجلة المفتح و الابله و عبادان مى نامند و مسافت ابتدا تا انتهاى آن نهر بين 500 تا 600 فرسخ مى باشد.
و نهر دجله كه مسافت آن قريب 400 فرسخ مى شود از اقليم پنجم از محلى كه معروف به حصن ذى القرنين است سرچشمه مى گيرد تا از شهرهاى مهمى مانند موصل و قبر شاپور بسيارى از شهرهاى مهم زمان ساسانيان عبور كرده به درياى بطيحه البصره مى ريزد.
فريد و جدى در دائرة المعارف (ج 7، ص 145) مى نويسد: از مشهورترين نهرهاى آسياست كه ازجبال ارمنيه سرچشمه گرفته از بعد 2200 الى 2750 متر و متصل به نهر دجله مى شود و طول آن 2860 كيلومتر مى باشد تا مصب شهر عبادان به خليج فارس بريزد.
نهر فرات تا سال 1205 هجرى 1790 ميلادى از شمال كربلا به جنوب جارى بوده و از كنار حله مى گذشته و اخيرا سدى بسته اند كه به سده معروف است و موضعى است كه خط آهن كربلا از كاظمين جدا مى شود و اين سد آب را براى حله مسلط مى نمايد. به اين وسيله حله شهر آبادى گشته و اين خدمت راآصف الدوله مهرجان هندى نموده ، از اين رو به سد هندى معروف است .
او ميل داشت آب را ببرد و جدولى حفر كرد كه آب حله به نجف ببرد و مبلغى مهم در مقابل خرج كرد كه اين صدقه را جارى بنمايد. در سال 1208، ولى متاسفانه از دستبرد حوادث و عوامل طبيعت اين جدول پر شده و از بين رفته است و آثار آن كه درخت و اشجار باشد باقى است . پس ‍ از او دولت تركيه بر اين شد حله را به وسيله مهندسان عالى رتبه تكميل و محكم نموده و در سال 1913 ميلادى طول اين سد 250 متر و عرض آن 4متر و 36 دهنه دارد كه عرض هر يك 5 متر مى باشد و اين عبارت را در سنگ مناره نقل كرده اند:
نهر علقمه
نهر علقمه قسمتى از نهر فرات است كه در موضوع آن بحث بسيار شده ، برخى نهر علقمه را نسبت به علقمى دانسته و چنانچه همه تواريخ و فريد و جدى در دائرة المعارف (صفحه 581) مى نويسد: محمد بن على ابوطالب وزير موالدين بن علقمى بغدادى وزير مستعصم آخرين خليفه عباسى است و تا سال 657 بوده . بنابراين ، قبل از اين وزير علقمى به نهر علقمى معروف بوده است .
ياقوت در معجم البلدان در ذيل لغت علقمه مى نويسد: هر چيز را علقمه گويند كوهى است بدين نام كه علقمه نامند و شهرى است در ساحل جزيره صقيله . (1)
مسعودى كه خود در 345 فوت كرده از نهر علقمه بحث نموده و او را قبل از اسم بدين اسم ناميده و شناخته . بنابراين ، علقمى با اين علقمى وزير حفر كننده نهر علقمه نبوده اند و انتساب نهر علقمه بدانهاغلو محض است . فقط بين اين تواريخ مى توان گفت كه روزى نهر علقمه پر شده بود و جد وزير محمد الدين ابوطالب محمد بن العلقمى نهر را تنقيه نموده ، از اين جهت به علقمى معروف گشته است .
بارى ، نهر علقمه از قسمت منشعبه نهر فرات در كنار مزار و قبر مقدس ‍ حضرت اباالفضل العباس عليه السلام بوده و پس از آن كه بنا و ساختمان شد اين نهر را گردانده اند، ولى آثار آن هم اكنون باقى است كه آقاى سيد حسن كليددار آستان مقدسش به نگارنده نشان داد. و هم چنان كه در اخبار است حضرت عباس عليه السلام در كنار نهر علقمه شهيد شد و اكنون نهر و قبر مقدسش بيش از پنجاه متر نمى باشد كه از زير يعنى سرداب مطهر آب نهر علقمه كاملا آشكار است و بسيار آب گوارا و شيرينى دارد و به وسيله دلو و طناب به عمق سه متر از آب مى توان استفاده نمود.
ابن علقمى شنيد كه چون حضرت صادق عليه السلام جد خود را زيارت فرموده و خطاب به نهر علقمه كرده فرمود: تو جدم امام حسين عليه السلام را از آب منع كردى در روز عاشورا و هنوز جارى هستى . از اين تاريخ ابن علقمى موالدين ابى طالب محمد بن احمد العلقمى مكنا به شرف الدين ابوالقاسم كه مردى شاعر، فاضل و عالم جليل القدر واديب بوده و پدرش ‍ وزير مستعصم و از شيعيان بود و به دست هلاكو در سال 656 فوت كرد و ضمنا او از پدر خزينه گران بهايى به دست آورده كه قريب ده هزار جلد كتاب نفيس در آن بود و از آن جمله كتاب الصنعانى العباب كه در لغت عرب كتاب بسيار مهمى بوده و عز الدين عبدالحميد بن ابى الحديد شارح نهج البلاغه آن را در بيست جلد نوشته و جايزه مهمى گرفته .
بارى ، علقمى از آن تاريخ سعى كرد كه سر نهر علقمه راخراب كند و از اين عمل كوفه از بى آبى رو به خرابى نهاد و از اين سبب به نهر علقمى مشهور گشته . (2)
در ميان قاصدانى كه پيغمبر ((صلى الله عليه و آله و سلم )) به قريش ‍ مى فرستاد و قريش به ملاقات رسول الله صلى الله عليه و آله و سلم مى فرستادند براى اجازه زيارت مسجد الحرام ، حنيس بن علقمه ديده مى شود كه مردى محترم بوده به نزد پيغمبر فرستادند كه پيغمبر را از زيارت كعبه منصرف كند. ولى او پس از ملاقات پيغمبر به مكه رفت و مردم قريش ‍ را برصلح و رضايت آورد كه پيغمبر به زيارت مى آيد و منظورى ندارد.
بارى ، نام علقمه قبل از وزير علقمى بوده و هنوز ريشه آن به دست نيامده است .
دجله و كرانه هايش
مجراى مهم تمدن عراق تاكنون موجب خوشبختى آن كشور است
دجله از نهرهايى كه زاده درياچه (وان ) و سنگستان هاى زمهرير اساسى كوههاى (تاوروس ) تركيه خاورى مى باشند چشمه گرفته و 2100 ميل مسافت را طى مى كند تا آن كه در نخلستان انبوه نزديك به بصره كه شهرى است قريب به منطقه حاره به خواهر خودنهر فرات ملحق مى گردد. تقريبا 8000 سال پيش دجله با دستيارى فرات در تپه و واديهايى كه اكنون عراق شمالى است باستانى ترين مدنيت هاى گيتى را پرورش داده است . در آن روزگار، خليج فارس از سمت شمال تا به سامره امتداد داشت و جاى شهر مدائن و سلوكيا و حتى بغداد را زير امواج خود گرفته بود.
در خلال هزاران سالى كه سپرى گشته فرات و دجله در دنباله مجارى خود خاك زراعتى هزاران ميل مربع دشت عراق جنوبى را با خود به ارمغان آورد و اراضى حاصلخيز را تشكيل داده اند. خوشبختانه تاكنون فعاليت آن رودها در اين باب ادامه دارد، چنانكه در باتلاق هاى شمال بصره زمين هاى نو بروزى را كه از گل هاى رود آورده به وجود مى آيند مشاهده مى كنيم . زمين هاى زراعتى كه بدين وسيله وجود مى يابد اگر به طور مناسبى آبيارى گردد. بسيار حاصلخيز خواهد بود. از چهار هزار سال است كه آن منطقه سرزمين غله خيزيك سلسله امپراتورى هاى عظيم الشان بوده كه سطح بلند پايه فرهنگشان لقب گهواره تمدن را به نام بين النهرين سكه زده است .
از تعقيب و پى جوبى دجله از منبع تا مصبش داستان شگفت انگيز عروج و زوال و كارنامه هاى آن امپراتورى هاى باستانى را به خوبى مى توان خواند. در بخش خاورى اناتولى رو به جنوب نهرهاى كوچك چندى با هم شده و شعبه باخترى دجله را تشكيل مى دهند و اين پيش از آن است كه مجراى دجله زير ديار بكر كه نخستين شهر مهم كرانه اى اين رود بوده و بر شاهراه اسلامبول و بغداد واقع است بست خاور بر گردد.
شعبه خاورى و شعبه باخترى دجله در تل به يكديگر ملحق مى گردند، هر چند كه تا اينجا هنوز شه رود هراق به شمار نمى رود و لكن همين كه مصب چشمه ها و نهرهاى كوچك كوهستان هاى موصل قرار مى گيرد با سرعت هر چه تمام تر عريض تر و گودتر مى گردد. از موصل به آن طرف تاكنون بقاى نينوا در امتداد دجله پابرجاست . نينوا يكى از شهرهاى آشور بوده كه فرمانروايش تا مدتى برمملكت بابل كه از لحاظ تنظيمات عالى ممدوش ‍ آشور بود و سرچشمه مدنيش را نهر فرات تشكيل مى داد، نظارت داشتند.
در اينجا كه قسمتى از قديم ترين آثار كشاورزان را در استفاده از رود و رساندن آب به كشتزارها مشاهده مى كنيم و نيز در اينجاست ه دو بند سترگى كه در اعصار بسى باستانى بنا شده است نظر ما را به خود جلب مى كند. اين دو بند هر چند كه بر اثر طغيان هاى هزاران سهل انگارى مردمان آسيب ديده و معيوب گشته ، مع ذلك كاملا از رفت و آمد كشتى هاى بخارى جلوگيرى مى نمايند.
بين موصل و رود زاب الكبير كه در سمت جنوب به فاصله چهل ميل در دجله مى ريزد، يك قطعه زمين مثلث حاصل خيزى است كه رودخانه ها و تپه هاى شمالى ، حد بنديش مى نمايند در چنين فضا و محوطه اى بود كه كاخ عظمت آشوريان شالود زيرى گرديد. بخش جنوبى اين زمين را بيابان لم يزرعى فرا گرفته كه از بالاى محل اتصال رود زاب الكبير به تكريت همان محلى كه تاكنون مى توان به آثار فعاليت هاى عصر باستان در آبيارى اراضى پى برد امتداد مى يابد. در اين ناحيه ، تنها شهر مهمى كه وجود دارد قلعه شرقاط كه در محل آشور باستان همان سرزمينى كه مدت ها پايتخت امپراتورى آشوريان بود برپا مى باشد. پايتخت بودن اين محل برهان روشنى است بر اين كه در اعصار باستان شهرها و دهات اطراف آن به مراتب از امروز معمورتر و اراضى اش پر زراعت بوده است . در سال هاى اخير تا وقتى كه اتصال راه آهن به ((بيجى )) كه نقطه نهايى بصره مى باشد، تكميل نيافته بود قلعه شرقاط به واسطه آن كه منتهى اليه خط آهن شمالى بغداد بود، شهرت بسزايى داشت .
سى ميل پايين تر از شرقاط يك فرع ديگر كه عبارت است از زاب الصغير به دجله فرو مى ريزد و لكن لم يزرعى مسير دجله پايان نمى يابد تا آنكه تكريت به مسافت 70 ميل فرا مى رسد. تكريت شهرى است كه به طرز تازه بنا گشته است . در دوره امپراتورى باستان ايران در همين محل شهر معمورى برپا بوده است . بارش اين ناحيه به اندازه اى كم است كه درعرض ‍ سال به شكلى وافى به رويانيدن يك فصل مى باشد. مع ذلك ساكنان باستانى اش با كندن جدول ها و سوار كردن آب بر اراضى ، اين حقيقت را ثابت كردند كه به وسيله آبيارى مى توان زمين عراق را يكى از حاصلخيزترين اراضى جهان قرار داد.
اگر از اين نقطه دنباله رود را گرفته و مسافت 60 ميل بپيماييم به شهر سامره مى رسيم . سامره در اعصار پيشين ، يعنى قبل از آن كه دجله و فرات جلگه هاى عراق جنوبى را تشكيل دهند در صدارس امواج خليج فارس ‍ واقع بود. پس از آنكه اراضى اطراف آن سخت و خشك گرديد، مردان باستان رنج ها بردند تا آن زمين پر مايه و رسوبى را آباد ساختند. آنان بودند كه از سامره تا كوت الاماره كه مسافتش دويست ميل است جدول كنده و مجراى دجله را مستقيم نمودند و در عين حال رود ادهم و باله را نيز كه در اين ناحيه دو فرع عمده دجله مى باشند تبديل به كانال كردند.
طبيعت حقيقتا ساختن جدول هاى آب رسانى را سهل و آسان نموده است چون كه دجله به سمت جنوب پيچ و خم زيادى خورده و نزديكتر برود فرات مى گردد، چنان كه از نقطه اى كه بغداد كنونى برپاست تا فرات فقط 36 ميل بوده و نظر به اين كه مجراى فرات قدرى مرتفع تر از مجراى دجله مى باشد براى رساندن آب به زمين هايى كه اين دو رود را از يكديگر منفصل داشته است جدول هاى زيادترى از فرات جدا ساخته اند.
اينجاست كه عظمت و شوكت دورهااى باستان عصر كنونى نظر ما را به خود جلب مى كند. زيرا بغداد كه قبلا پايتخت خلفاى عباسيان بود امروزه پايتخت مجلل عراق است و لوله كشى به طرز امروزى اش خيابان سنگ فرش ، چراغ هاى برقش و پارك هاى ملى نشاط بخشش آن را يكى از تازه ترين شهرهاى خاور ميانه قرار داده است .
در سمت جنوب بغداد به مسافت كمى محل مدائن و سلوكياى باستان است و ما را از آبادى و عمرانى كه حتى در روزگار باستان دجله براى ساكنان آن ديار موجب بوده ياد آورى مى نمايد.
شهر مهم ديگرى كه در كنار دجله برپاست ، كوت العماره مى باشد. موقعيت دجله در پايين اين شهر طورى بوده كه به آسانى مجراى خود را تغيير مى داده است . و لذا، مانع تاسيس و ترقى مراكز با نفوس گشته است . مع الوصف ، يك سلسله شهرهاى امروزى كه آخرين آنها قرنه مى باشد، در اين ناحيه بنا شده است زير قرنه دجله و فرات به يكديگر و بى واسطه و شط العرب را كه در كرانه آن بصره برپاست تشكيل مى دهند.
پيمودن 1100 ميل مسافت مسافرتى است بس شگفت آور. آرى ، دجله از وسط كشتزارهاى حاصلخيز بيابان هاى قفر و لم يزرع و از آغوش يكى از بزرگ ترين شهرهاى خاور ميانه عبور كرده و بالاخره در منطقه اى كه گويا جهان نوين است در باتلاق ها فرود مى ريزد ساكنان اين منطقه در كلبه بوريايى زندگى مى نمايند و به وسيله كرجى ها كشاورزى خود را انجام مى دهند.
شايد اين امر به نظر مستغرب و شگرف جلوه نمايد كه با وصف آن كه دجله در طول سه هزار سال مجراى مهم تمدن بوده ، مع ذلك تسهيلات قايق رانى را به طورى كه بايست فراهم نساخته است ، چنان كه وسيله متداول باربرى از موصل تا بغداد يك نوع كلك هايى بود كه به سمت مصب رود شناور گشته و مسافت 275 ميل بين اين دو شهر را در ظرف سه يا چهار روز طى مركردند به واسطه كثرت و واردات و صادرات بار اندازهاى كرانه بغداد هميشه منظره فعاليت هاى بسى هنگفت بوده است . امروزه يك گونه قايق هاى مخصوصى كه سفينه ناميده مى شود، كالاهاى بازرگانى را از پايتخت به ساير بخش هاى عراق حمل مى نمايند. اين قايق ها بسيارى از فرآورده هاى تمدن كنونى و اخبار دنياى خارج را به دهات دور دست آن كشور مى رسانند. رود پهناور دجله خدمت سودمند و با بركت خود را نسبت به عراق جديد انجام مى دهد هم چنان كه نسبت به آشور باستان انجام داد.
و بدين سان مردم كربلا بهره مند شدند
علامه سيد محمد بن سيد مهدى قزوينى در كتاب (طروس الانشاء) كه نسخه اى خطى است مى گويد:
در سال 1306 هجرى قمرى نهر حسينيه قطع شد و مردم كربلا از كم آبى دچار مشكل شدند حكومت عثمانى براى از ميان بردن اين مشكل فرمان داد در اراضى و املاك نقيب سيد سلمان ، نهرى ايجاد كنند. نقيب از اين كار جلوگيرى كرد.
در همين زمان بر حسب اتفاق به زيارت كربلا رفتم آن جا مردم از من خواستند در اين باره به نقيب نامه اى بنويسم من نيز براى او مطلبى نوشتم كه دلش را بسوزاند و او را به گريه افكند، نوشتم :
تو را در كربلا جماعتى است كه از تشنگى و بى آبى نالانند و سيرابى خويش ‍ را در دست تو مى بيند، اى ساقى تشنگان كربلا آيا مى توان بر تو چنين گمان داشت و مى توان پذيرفت كه پدرت ساقى حوض از در اختيار نهادن آبى كه در اختيار دارد خود دارى مى كند؟
اين سخن كه به نقيب رسيد اجازه كندن آن نهر را در اراضى خويش داد و بدين سان مردم كربلا بهره مند شدند. (3)
----------------------------------------
1-فريد و جدى مى نويسد: صقيله همان سيسيل است كه جزيره اى است در ايتاليا كنار درياى سياه از فاصله 3100 متر و جنوبى و 25838 كيلومتر مساحت دارد و 55260 نفر جمعيت دارد - معجم البلدان ، ص 130، ج 5.
2-تحفة العالم به نقل از تحفه الرضويه ، ج 1 ص 193.
3-كربلا و حرمهاى مطهر، ص 273.
--------------------------------
على ربانى خلخالى

نوشتن دیدگاه