غزوه بنى النضير
بنى النضير تيره‏اى از يهود بودند كه در جنوب شرقى مدينه سكونت داشتند و داراى قلعه و مزارع و نخلستانى در آن محل بودند، اينان با پيغمبر اسلام پيمان عدم تعرض و دوستى داشتند و متعهد شده بودند كه بر ضد مسلمانان اقدامى نكنند و كسى را عليه ايشان تحريك ننمايند. دو حادثه شوم"رجيع و بئر معونه"سبب شد كه دوباره زبان يهود به استهزاى مسلمانان باز شود و آنان را مورد شماتت قرار دهند و سخنان ناهنجارى درباره پيغمبر اسلام بر زبان آرند و سبب جرئت دشمنان و منافقين گردند.
پيغمبر اسلام ديگر بار متوجه اين دشمنان داخلى گرديد و در صدد برآمد تا از عقيده قلبى آنان نسبت به مسلمانان مطلع شده و پايدار نبودن ايشان را در پيمانى كه بسته بودند آشكار سازد.
كشته شدن آن دو عامرى به دست عمرو بن اميهـچنانكه در داستان بئر معونه گذشتـسبب شد كه پيغمبر اسلام در صدد تهيه ديه و خونبهاى آن دو نفر بر آيد و آنان را به كسان مقتولان كهـهمپيمان با او بودندـبپردازد.
و چون قبيله بنى عامر همان‏گونه كه با رسول خدا(ص)همپيمان بودند با يهود بنى النضير نيز همپيمان بودند، رسول خدا(ص) در صدد برآمد تا از يهود مزبور كمك بگيرد و به همين منظور با ده نفر از ياران خود كه از آن جمله على بن ابيطالب(ع)بود به سوى محله بنى النضير حركت كرد و چون بدانجا رسيد و منظور خود را اظهار كرد آنان در ظاهر از پيشنهاد آن حضرت استقبال كرده و آمادگى خود را براى كمك و مساعدت در اين باره اظهار داشتند و از آن حضرت دعوت كردند تا در محله آنان فرود آيد، پيغمبر اسلام فرود آمده و به ديوار قلعه آنان تكيه داد و به انتظار كمك آنها در آنجا نشست، در اين موقع چند تن از سركردگان آنها به عنوان آوردن پول يا تهيه غذا به ميان قلعه رفته و با هم گفتند:
ـشما هرگز براى كشتن اين مرد چنين فرصتى مانند امروز به دست نخواهيد آورد خوب است هم اكنون مردى بالاى ديوار برود و سنگى را از بالا بر سر او بيفكند و ما را از دست او راحت و آسوده سازد، همگى اين رأى را پسنديده و با اينكه يكى ازبزرگانشان به نام سلام بن مشكم با اين كار مخالفت كرده گفت:شايد خداى محمد او را از اين كار آگاه سازد، به سخن او گوش نداده و در صدد انجام اين كار بر آمدند.
شخصى از ايشان به نام عمرو بن جحاش انجام اين كار را به عهده گرفت و بى‏درنگ خود را به بالاى ديوار رسانيد تا توطئه آنها را اجرا كند.
ولى قبل از اينكه او كار خود را بكند خداى تعالى به وسيله وحى پيغمبر را از توطئه ايشان آگاه ساخت و رسول خدا(ص)فورا از جاى خود برخاسته و مانند كسى كه دنبال كارى مى‏رود بدون آنكه حتى ياران خود را خبر كند به سوى مدينه به راه افتاد. در برخى از نقل‏ها هم آمده كه رو به اصحاب خود كرده فرمود:شما در جاى خود باشيد و خود تنها راه شهر را در پيش گرفت.
اصحاب كه ديدند مراجعت پيغمبر به طول انجاميد از جاى برخاسته به جستجو پرداختند و از كسى كه از مدينه مى‏آمد سراغ آن حضرت را گرفتند و او گفت: من پيغمبر را در شهر مدينه ديدار كردم.
پيغمبر اسلام مطمئن بود كه با رفتن او،يهود جرئت آنكه به اصحاب او گزندى برسانند ندارند و از عكس العمل و انتقام رهبر مسلمانان بسختى واهمه و بيم دارند.
به هر صورت،ياران رسول خدا(ص)كه اين حرف را شنيدند خود را به مدينه و نزد پيغمبر رساندند و چون علت آمدن او را پرسيدند حضرت توطئه آنها و وحى خداى تعالى را به ايشان اطلاع داد، و به دنبال آن يكى از مسلمانان به نام محمد بن مسلمه را مأمور كرده فرمود: به نزد يهود بنى النضير برو و به آنها بگو:شما پيمان شكنى (9) كرديد و از در مكر و حيله بر آمديد و نقشه قتل مرا طرح نموديد، اينك تا ده روز مهلت داريد كه از اين سرزمين برويد و از آن پس اگر در اينجا مانديد كشته خواهيد شد.
محمد بن مسلمه پيغام رسول خدا(ص) را به آنها رسانيد،يهود مزبور كه تاب مقاومت در برابر مسلمانان را در خود نمى‏ديدند آماده رفتن شدند ولى عبد الله بن ابىـسركرده منافقين مدينهـبراى آنها پيغام فرستاد كه از جاى خود حركت نكنيد و ما دو هزار نفر هستيم كه آماده كمك به شما هستيم و هرگز شما را تسليم محمد نخواهيم كرد و يهود بنى قريظه نيز به پشتيبانى شما برخاسته و شما را يارى مى‏كنند.يهوديان گول وعده او را خورده و ماندند، و به محكم كردن قلعه‏هاى خويش پرداختند و چون مهلت به پايان رسيد پيغمبر اسلام پرچم جنگ را بست و به دست على بن ابيطالب(ع) داد و با سربازان اسلام به سوى قلعه‏هاى بنى النضير حركت كرد و دستور محاصره آنان را صادر فرمود.
محاصره آنان به طول انجاميد كه بعضى مدت محاصره را بيست و يك روز ذكر كرده‏اند، و به گفته برخى رسول خدا(ص)براى اينكه يهود مزبور از آن سرزمين دل بركنند و يا كمال خوارى و ذلت خود را به چشم ببينند دستور داد چند نخله خرما را از باغهاى آنها قطع كردند و همين هم شد و آنها تسليم شده و حاضر به ترك خانه و ديار گشتند و از آن سرزمين رفتند، و مفسران نيز گفته‏اند آيه"ما قطعتم من لينة او تركتموها قائمة على اصولها فباذن الله..." (10) نيز در همين باره نازل شده كه چون يهود بنى النضير آن حضرت را در اين كار سرزنش كردند اين آيه نازل شد، و در كتاب سيرة المصطفى آمده است كه مجموع نخله‏هايى كه مسلمانان قطع كرده و يا سوزاندند شش نخله بود (11) و در نقلى كه فخر رازى در تفسير همين آيه از ابن مسعود كرده وى گفته است:رسول خدا(ص) دستور داد چند نخله خرما را كه سر راه جنگجويان و مزاحم آنان براى جنگ بود قطع كردند. (12) و به هر صورت يهوديان كه ديدند از كمكهايى كه عبد الله بن ابى وعده كرده بود خبرى نشد و يهود بنى قريظه هم براى نجات آنها اقدامى نكردند به ستوه آمده و تدريجا ترس و نااميدى بر آنها مستولى شد و تسليم شدند و از پيغمبر اسلام امان خواستند تا از مدينه كوچ كنند.
رسول خدا(ص)موافقت فرمود كه هر سه نفر از آنها يك شتر با خود ببرند و هر چه مى‏خواهند از اثاثيه خود بر آن بار كنند و بقيه را به جاى بگذارند و بروند.
و بدين ترتيب يهود بنى النضير از مدينه كوچ كرده جمعى از آنها در خيبر اقامت گرفتند و بيشترشان نيز به شام رفتند و با رفتن آنها غنيمت بسيارى براى مسلمانان به جاى ماند كه رسول خدا(ص)با مشورت اصحاب آن را به مهاجرين مكه كه تا آن روز به صورت ميهمان در خانه انصار زندگى مى‏كردند اختصاص داد و ميان آنها تقسيم كرد و از آن پس مهاجرين مكه نيز مانند مردم ديگر مدينه صاحب خانه و زندگى مستقل و جداگانه‏اى شدند، و از كمك انصار بى‏نياز گشتند. تنها دو نفر از انصار بودند كه به خاطر حاجتى كه داشتند آن حضرت سهمى نيز به هر كدام از آن دو داد كه يكى ابو دجانه انصارى و ديگر سهل بن حنيف بود.
و بر طبق نقل كازرونىـبغير از خانه و اثاث و زمين و باغهاـ50 زره و 50 كله خود، و 340 شمشير از ايشان به جاى ماند كه ميان مسلمانان تقسيم شد.
و دو نفر از يهود مزبور نيز به نام يامين بن عمرو و ابو سعد بن وهب مسلمان شدند و در مدينه ماندند.
شيخ مفيد(ره) و نيز ابن شهراشوب در كتابهاى خود داستانى از شجاعت و فداكارى على بن ابيطالب (ع) در ايام محاصره بنى النضير نقل كرده‏اند كه ذيلا از نظرشما مى‏گذرد:
گويند: هنگامى كه رسول خدا(ص)براى محاصره يهود بنى النضير آمد دستور داد خيمه‏اش را در آخرين نقطه از زمينهاى گودى كه در آنجا بودـو به زمين بنى حطمة معروف بودـبزنند، همين كه شب شد مردى از بنى النضير تيرى به سوى خيمه آن حضرت انداخت و آن تير به خيمه اصابت كرد، پيغمبر(ص) دستور داد خيمه‏اش را از آنجا بكنند و در دامنه كوه نصب كنند و مهاجر و انصار اطراف آن،خيمه‏هاى خود را برپا كردند، چون تاريكى شب همه جا را فرا گرفت ناگاه متوجه شدند كه على بن ابيطالب در ميان آنها نيست، به نزد رسول خدا(ص) امده و معروض داشتند: على بن ابيطالب گم شده و در ميان ما نيست؟
فرمود: فكر مى‏كنم به دنبال اصلاح كار شما رفته باشد،طولى نكشيد كه على(ع) در حالى كه سر بريده همان مرد يهودى را كه تير به سوى خيمه رسول خدا(ص) انداخته بود در دست داشت بيامد و آن سر را نزد آن حضرت گذاشت پيغمبر(ص)فرمود:يا على چه كردى؟
عرض كرد: من ديدم اين خبيث مرد بى‏باك و دلاورى است، پس در كمين او نشستم و با خود گفتم:چه چيز در اين تاريكى شب او را چنين بى‏باك كرده جز اينكه مى‏خواهد از اين تاريكى استفاده كرده دستبرد و شبيخونى بزند، ناگاه او را ديدم كه شمشير در دست دارد و با سه تن از يهود مى‏آيد،من كه چنان ديدم برخاسته و بدو حمله كرده و او را كشتم و آن سه نفر كه همراهش بودند گريختند و هنوز چندان دور نشده‏اند و اگر چند نفر همراه من بيايند اميد آن هست كه بدانها دست يابيم.
رسول خدا(ص) ده نفر را كه از آن جمله ابو دجانه و سهل بن حنيف بود همراه على(ع) روانه كرد و آنان بسرعت آمده پيش از آنكه يهوديان به قلعه‏هاى خود برسند بدانها رسيدند و آنها را به قتل رسانده و سرهاى ايشان را به دستور پيغمبر(ص) در چاههاى بنى حطمه افكندند و همين جريان رعب و وحشتى در دل بنى النضير افكند و سبب تسليم و كوچ كردن آنان از مدينه گرديد.
ازدواج با زينب دختر خزيمه و ام سلمه
رسول خدا(ص) در همين سال به منظور سرپرستى از زنان بيوه مسلمان و مهاجرينى كه شوهران مهاجر خود را در جنگها از دست داده و در شهر مدينهـدور از وطن و قوم و خويشان خودـدر وضع اندوهبارى زندگى مى‏كردند دو زن ديگر را به عقد خود درآورد،كه يكى زينب دختر خزيمه (13) و ديگرى ام سلمه دختر أبى امية مخزومى بود و نام ام سلمه هند بود و بدين ترتيب رسول خدا (ص) ان دو را نيز جزء همسران خود قرار داده و ضمن سرپرستى از آنها آن دو را از غم و اندوه و غربت و ندارى و عوارض ديگرى كه شهادت شوهرانشان به دنبال داشت نجات بخشيد.
زينب همسر عبيدة بن حارث بن عبد المطلب بود و شوهرش كه عمو زاده رسول خدا(ص)نيز بود در جنگ بدرـبه شرحى كه مذكور شدـزخم گرانى برداشت و در مراجعت به شهادت رسيد و زينب در مدينه بى سرپرست ماند و از آنجا كه از نظر نسب بزرگ زاده بود و خود نيز در شهر مكه به جود و سخاوت و دستگيرى از بينوايان مشهور و در رديف سخاوتمندان زنان جاهليت به شمار مى‏رفت تا جايى كه او را"ام المساكين"و مادر بينوايان ناميده بودند، از اين رو پس از شهادت عبيده با رنج و اندوه بسيارى در مدينه روزهاى پيرى را پشت سر مى‏گذارد و رسول خدا(ص)كه چنان ديد براى حفظ آبرو و شخصيت آن بزرگ زن و ترميم غصه‏ها و آلامى كه ديده بود او را به عقد خويش در آورد، و تصادفا پس از اين ازدواج نيز چندان عمر نكرد و در همان سال چهارم هجرت يكى دو ماه پس از ازدواج با رسول خدا(ص) از دنيا رفت.
ام سلمه را نيز با اينكه زنى بيوه و داراى دو كودك بود، چون شوهرش ابو سلمه ـبه شرحى كه پيش از اين گفته شدـدر اثر زخمى كه در جنگ احد برداشت به شهادت رسيد، رسول خدا(ص) او را به عقد خويش در آورد، و ضمن سرپرستى از آن زن با ايمان و محترم،سرپرستى و تربيت دو كودك يتيم او را نيز كه از ابو سلمه به جاى‏مانده بود به عهده گرفت.
و از رواياتى كه در دست هست معلوم مى‏شود كه ازدواج با ام سلمه پس از مرگ زينب دختر خزيمه صورت گرفت و رسول خدا(ص) او را در اتاق زينب جاى داد.
فضايل ام سلمه
ام سلمه گذشته از سابقه‏اى كه در اسلام داشت و از جمله زنانى است كه با شوهرش ابو سلمه به حبشه هجرت كرد و پس از ورود به مكه نيز آزارها از دست مشركين كشيد از نظر فهم و عقل نيز گوى سبقت را از ديگران ربوده بود، و ابن حجر عسقلانى در ترجمه او گويد:
سخنى را كه او در جنگ حديبيه به رسول خدا(ص)عرض كرد دليل بر وفور عقل و صوابديد رأى و نظر اوستـكه ان شاء الله در جاى خود مذكور خواهد شدـ.
ام سلمه از زنان بزرگى است كه صرفنظر از افتخار همسرى با رسول خدا(ص) در ايمان به خدا و روز جزا و پيروى از دستورهاى پيغمبر بزرگوار اسلام به مرتبه والايى رسيد و پس از خديجه كبرى(س) در ميان همسران پيغمبر از همگان گوى سبقت را در فضل و كمال ربوده و پس از رحلت آن حضرت نيز با اينكه عمرى طولانى كرد و آخرين همسر رسول خدا(ص)بود كه از دنيا رفت تا زنده بود حرمت خود و پيغمبر را نگاه داشته و كارى كه مخالف شأن بانوى بزرگى چون او بود از وى ديده نشد و بحق"ام المؤمنين"بود و شايستگى چنين افتخار و نام بزرگى را داشت و حتى اگر عمل خلافى از ساير همسران آن حضرت مى‏ديد در صدد جلوگيرى و پند و اندرز آنان نيز بر مى‏آمد، چنانكه هنگامى كه عايشه خواست به بصره و جنگ جمل برود او را موعظه كرد و از اين كار نهى نمود و عايشه نيز با اينكه سخنان او را تصديق كرد و قبول نمود اما سرانجام وسوسه شيطانى كار خود را كرد و او را به ميدان جنگ كشانيد. (14)
ام سلمه همان بانوى محترمى است كه به نقل محدثين شيعه و سنى آيه تطهير درخانه او نازل شد و سخن او با رسول خدا(ص) و عايشه مشهور است.
و افتخار ديگر ام سلمه اين است كه چند سال، بزرگترين بانوى اسلام حضرت فاطمه زهرا(س) را سرپرستى و خدمتگزارى كرده و از هيچ گونه فداكارى در راه او و شوهرش امير المؤمنين(ع)خوددارى و دريغ ننموده است تا آنجا كه همه مى‏دانيم در مورد فدكـبا همه خطرى كه براى ام سلمه داشتـبه نزد ابو بكر رفته و به نفع عصمت كبرى حضرت زهرا(س)گواهى داد، و به همين سبب مورد خشم دستگاه خلافت قرار گرفت و به همين جرم!يك سال حقوق او را از بيت المال قطع كردند.
بالاخره ام سلمه يكى از نزديكان خاندان بزرگوار رسول خدا(ص) و امين و دايع و حافظ اسرار ايشان بوده است، چنانكه طبق نقل صفار در كتاب بصائر الدرجات امير المؤمنين(ع)هنگام سفر عراق ودايع امامت را كه نزد وى بود به او سپرد و پس از وى امام حسن و امام حسين(ع)نيز اين كار را كردند.
و داستان مشت خاكى را كه امام حسين(ع)هنگام سفر عراق به وى داد و فرمود: ان را در شيشه‏اى نگهدارى كن تا هر وقتى كه ديدى مبدل به خون شد بدان كه من كشته شده‏ام معروف و مشهور است و مرگ ام سلمه در سال 62 هجرى پس از مراجعت اهل بيت از شام، در مدينه اتفاق افتاد. رضى الله عنها و رحمة الله عليها.
پس از جنگ بنى النضير و قبل از غزوه خندق چند غزوه ديگر نيز مانند غزوه ذات الرقاع و غزوه بدر صغرى و غزوه دومة الجندل اتفاق افتاد اما در ترتيب و تقدم و تأخير آنها در تواريخ اختلاف است، و ما به همين ترتيب بالا كه ظاهرا به صحت نزديكتر است آنها را نقل خواهيم كرد.
غزوه ذات الرقاع (15)
پس از كوچ كردن بنى النضير مدينه آرامشى پيدا كرد و منافقين نيز از نظر سياسى شكست خورده و دست و پاى خود را جمع كردند و رسول خدا(ص) در فكر سر و صورت دادن به وضع مسلمانان و اسلام نوبنيادى بود كه از سوى دشمن ضربه خورده و ترميم آن احتياج به آرامش داشت. در اين حال خبر به آن حضرت دادند كه قبيله غطفان در صدد جنگ با مسلمانان و تهيه لشكر براى اين كار هستند.
رسول خدا(ص) روى وحى الهى با چهارصد تن و يا بيشتر از ياران خود براى مقابله و جنگ با آنها از مدينه حركت كرد، و چون به سرزمين دشمن رسيد مردان قبيله مزبور كه نيروى مقاومت و جنگ با مسلمانان را در خود نمى‏ديدند گريخته و به كوهها پناه بردند و گروهى از زنان و اثاث و اموالشان به دست مسلمانان افتاد، و غنيمت زيادى به دست آوردند پيغمبر اسلام و همراهان براى اينكه از تعقيب و حمله دشمن اطمينان حاصل كنند مقدارى در آن سرزمين ماندند و چون اطمينان پيدا كردند به سوى مدينه بازگشتند.
در همين جنگ و مدت توقف در آن سرزمين بود كه براى نخستين بار دستور نماز خوف آمد و طبق آن دستور،مسلمانان در وقت خواندن نماز پشت سر رسول خدا(ص)به دو دسته تقسيم شدند، دسته‏اى براى پاسدارى لباس جنگ پوشيده و در برابر دشمن ايستادند، و دسته ديگر براى نماز آماده شدند و ركعت اول را با آن حضرت خوانده و ركعت دوم را فرادى و بسرعت تمام كرده به جاى دسته اول آمدند و آن دسته ديگر خود را به ركعت دوم نماز رسول خدا(ص) رسانده و ركعت دوم رانيز به صورت فرادى خوانده و خود را به سلام امام رساندند، به شرحى كه در كتابهاى فقهى ذكر شده.
نمونه‏اى از علاقه مسلمانان به نماز
در اين جنگ زنى از قبيله دشمن به دست مسلمانان اسير شد و چون شوهر آن زن از اسارت همسرش مطلع گرديد به تعقيب لشكر مسلمانان حركت كرد تا تلافى كرده دستبردى به مسلمانان بزند،يا احيانا و اگر بتواند انتقام گرفته يكى از آنها را به اسارت برده يا به قتل برساند. لشكر مسلمانان به دره‏اى رسيدند و چون شب فرارسيد فرود آمدند. پيغمبر فرمود:كيست كه امشب ما را نگهبانى و حراست كند؟
عمار بن ياسر از مهاجرين، و عباد بن بشر يكى از انصار مدينه اين كار را به عهده گرفتند و هر دو به دنبال مأموريت به دهانه دره رفتند.
و چون بدانجا رسيدند با يكديگر قرار گذاردند تا شب را دو قسمت كنند و هر كدام قسمتى بخوابند و آن ديگرى نگهبانى كند، نيمه اول سهم عباد بن بشر شد كه نگهبانى كند و عمار بن ياسر بخوابد عمار خوابيد و عباد بن بشر به نماز ايستاد،طولى نكشيد كه همان مرد مشركـكه به تعقيب همسرش آمده بودـسر رسيد و از دور كه نگاه كرد شخصى را ديد كه همانند ستونى سرپا ايستاده براى اينكه مطمئن شود او انسان است يا نه، تيرى به طرف او انداخت. تير آمد و بر بدن عباد خورد ولى نمازش را قطع نكرد و تير را از بدنش كشيد و به نماز ادامه داد آن مرد تير دوم را رها كرد آن تير هم به بدن عباد خورد ولى نمازش را قطع نكرده و آن را از بدن خود كشيد و ادامه به نماز داد و چون تير سوم به بدنش خورد به ركوع و سجده رفت و نمازش را تمام كرده عمار را از خواب بيدار نمود و بدو گفت:
برخيز كه من ديگر قدرت اينكه روى پا بايستم ندارم،عمار از جا برخاست و مرد مشرك كه دانست آنها دو نفر هستند فرار كرد.
عمار نگاهش به بدن عباد افتاد و او را غرق خون ديد و چون جريان را پرسيد به عباد گفت:چرا تير اول را كه خوردى مرا بيدار نكردى؟عباد گفت: سوره‏اى از قرآن مى‏خواندم كه دلم نيامد آن را قطع كنم (16) ولى وقتى ديدم تيرها پى در پى مى‏آيد به ركوع رفتم و نماز را تمام كردم. و به خدا سوگند اگر ترس اين نبود كه در انجام دستور رسول خدا(ص)كوتاهى كرده باشم و دشمن دستبردى بزند به هيچ قيمتى حاضر نبودم نمازم را قطع كنم اگر چه نفسم قطع شود و جان بر سر اين كار بگذارم.
ولادت امام حسين(ع)
و در ماه شعبان سال چهارم مطابق قول مشهور خداى تعالى مولود جديدى از فاطمه زهرا(س)به رسول خدا(ص) و على بن ابيطالب(ع)عنايت فرمود و نام او را حسين گذاردند و چون روز هفتم ولادت آن حضرت شد گوسفندى براى او عقيقه كردند و سر او را تراشيده و به وزن موى آن حضرت، نقره صدقه دادند.
وفات فاطمه بنت اسد
در همين سال فاطمه بنت اسد مادر امير المؤمنين على(ع) از دنيا رفت، و گذشته از امير المؤمنين، رسول خدا(ص)نيز در مرگ او بسيار متأثر و غمگين شد، زيرا فاطمه در تربيت و كفالت رسول خدا(ص)با ابو طالب شريك بود تا آنجا كه پيغمبر خدا او را مادر خطاب مى‏كرد. صرفنظر از كمال ايمان و استقامتى كه در دين داشت و براى اثبات آن همين فضيلت براى فاطمه كافى است كه بيشتر اهل حديث و تاريخ در داستان ولادت امير المؤمنين(ع) از يزيد بن قعنب روايت كرده‏اند كه گويد:
روزى با عباس بن عبد المطلب و جمعى ديگر در كنار خانه كعبه نشسته بوديم فاطمه بنت اسد كه به على حامله بود و آثار درد زاييدن در او ظاهر شده بود بدانجا آمد و گفت:
"رب انى مؤمنة بك و بما جاء من عندك من رسل و كتب، و انى مصدقة بكلام جدى ابراهيم الخليل و انه بنى البيت العتيق فبحق الذى بنى هذا البيت و بحق‏المولود الذى فى بطنى لما يسرت على ولادتى"
[خدايا من به تو ايمان دارم و به همه پيغمبران و كتابهايى كه از نزد تو آورده‏اند مؤمن هستم و سخن جدم ابراهيم خليل را كه پايه و بناى اين خانه كهن را پى‏ريزى كرد تصديق و گواهى دارم، پس به حق همان بزرگوار كه اين خانه را بنا كرد و به حق اين مولودى كه در رحم دارم كار ولادت او را بر من آسان گردان.]
گويد:در اين وقت ديدم ديوار خانه شكافته شد و فاطمه به درون آن رفت و سپس ديوار به هم آمد مانند آنكه اصلا شكافته نشده و پس از سه روز فاطمه در حالى كه مولود جديدى در دست داشت بيرون آمد... تا به آخر حديث.
و روايات ديگرى كه در اين باره در كتابهاى حديث و تاريخ آمده و ان شاء الله تعالى در تاريخ زندگانى امير المؤمنين(ع)مذكور خواهد شد.
و از ابن عباس روايت شده كه گويد:چون فاطمه بنت اسد از دنيا رفت على(ع) گريان شد و به نزد رسول خدا(ص) امده جريان را به عرض رسانيد، پيغمبر نيز گريست و پيراهن خود را از تن بيرون آورده به على داد و فرمود:
اين جامه را بگير و به زنان بگو او را به خوبى غسل دهند و در اين جامه كفن كنند تا من بيايم، و پس از ساعتى آن حضرت بيامد و بر جنازه فاطمه نماز گزارد،سپس داخل قبر شد و در قبر او خوابيد آن گاه بيرون آمد و دستور داد او را دفن كنند و با دست خود خاك روى قبر او ريخت و در حق او دعا كرده گفت:
"اللهم ثبت فاطمة بالقول الثابت، رب اغفر لامى فاطمة بنت اسد و وسع عليها مدخلها بحق نبيك و الانبياء الذين من قبلى لانك ارحم الراحمين".
[خدايا فاطمه را به گفتار ثابت و محكم پايدار بدار، پروردگارا مادرم فاطمه بنت اسد را بيامرز، و جايگاهش را بر وى وسيع و فراخ گردان به حق پيامبرت و پيامبران گذشته‏ات كه پيش از من بوده‏اند كه براستى تو مهربانترين مهربانانى.]
و در روايت كافى آمده است كه رسول خدا(ص) در مرگ آن زن فرمود:
"اليوم فقدت بر أبى طالب، ان كانت لتكون عندها الشى‏ء فتؤثرنى به على نفسها و ولدها"[امروز ديگر نيكيهاى ابو طالب را از دست دادم، و براستى شيوه فاطمه چنان بود كه اگر چيزى نزد او پيدا مى‏شد مرا بر خود و فرزندانش مقدم مى‏داشت.]
غزوه بدر صغرى
پيش از اين در دنباله داستان جنگ احد ذكر شد كه چون ابو سفيان مى‏خواست از مدينه به مكه بازگردد فرياد زد:وعده ما و شما سال ديگر در بدر!
و پيغمبر(ص)نيز دستور داد پاسخ او را بدهند و آمادگى خود و مسلمانان را براى اين جنگ به او اعلام كنند.
و چون موعد مزبور فرا رسيد ابو سفيان با مشكلات زيادى كه در پيش داشت آماده حركت به سوى بدر شد و به گفته برخى از مورخين براى آنكه رسول خدا(ص) را از آمدن بدان سو بترساند و به وسيله‏اى اين جنگ را به تأخير اندازد به نعيم بن مسعود اشجعى كه از مكه عازم مدينه بود گفت:
نعيم!مى‏توانى پيغامى از من براى محمد ببرى و كارى را كه مى‏گويم انجام دهى و من در عوض فلان مبلغ به تو بدهم!نعيم پرسيد:چه پيغامى و چه كارى است؟ابو سفيان گفت: من با محمد و يارانش قرار جنگ در اين وقت گذارده‏ام و امسال خشكسالى است و اين كار براى ما زيانبار است، اما از آن سو مى‏ترسم محمد و يارانش روى وعده‏اى كه داريم به بدر بيايد و چون ببيند ما نيامده‏ايم بر ما دلير شوند و از نظر ساير قبايل و عربهاى ديگر نيز آمدن آنها و نرفتن ما صورت خوبى ندارد، از اين رو مى‏خواهم تو به يثرب بروى و به هر زبانى كه مى‏توانى و به هر ترتيبى كه مى‏دانى اين جنگ را به تأخير اندازى!
نعيم به مدينه آمد و خدمت پيغمبر اسلام رسيد و آنچه توانست درباره اهميت لشكر قريش و اسلحه و افراد سپاه فراوان آنها براى آن حضرت نقل كرد و مى‏خواست با اين سخنان دروغ، ان حضرت را به نحوى از حركت به سوى بدر منصرف سازد، اما رسول خدا(ص)فرمود: قسم به آن خدايى كه جانم در دست اوست من به جنگ او خواهم رفت اگر چه هيچكس با من نيايد و سپس پرچم جنگ را بسته و به دست على(ع) داد و با يك هزار و پانصد نفر از مسلمانان از مدينه خارج شد و ده‏اسب نيز همراه داشتند.
و چون در بدر صغرى (17) گروههاى زيادى از قبايل عرب براى داد و ستد و تجارت و ساير امور اجتماعى جمع مى‏شدند مسلمانان اموال تجارتى و كالاهاى زيادى نيز همراه خود برداشتند تا در صورت امكان آنها را به فروش رسانده و به وسيله آن تجارتى نيز بكنند.
ابو سفيان نيز با دو هزار نفر سرباز و پانصد اسب از مكه خارج شد و تا"مر الظهران" (18) پيش رفت اما در آنجا سران لشكر را جمع كرده گفت:
باز گرديد كه امسال به واسطه خشكسالى مصلحت نيست ما جنگ كنيم، و جنگ در سالى بايد باشد كه حيوانات بتوانند از سبزى صحرا و برگ درختان بخورند و شما نيز از شير آنها استفاده كنيد.
به همين بهانه پس از چند روز گردش و خوشگذرانى و نوشيدن شراب آنها را به مكه بازگرداند و قريش كه چنان ديدند به عنوان سرزنش آنها را"جيش السويق"يعنى لشكر سويق (19) ـناميدند و گفتند:شما فقط براى خوردن سويق به اين سفر رفتيد.
رسول خدا(ص)نيز با مسلمانان روز اول ذى قعده به بدر رسيدند و به انتظار آمدن ابو سفيان هشت روز آنجا ماندند و مسلمانان هر روز در بازار بدر حاضر مى‏شدند و كالاهاى تجارتى خود را به قيمت زيادى فروخته و از اين راه سود مالى فراوانى به دست آوردند و پس از هشت روز با تمام شدن بازار بدر آنها نيز به سوى مدينه بازگشتند و از نظر سياسى هم مانند لشكريان فاتح در جنگ، به مدينه آمدند زيرا دشمن از ترس آنها در وعده‏گاه حاضر نشده بود. از اين رو عظمت تازه‏اى در نظر عربها و قبايل اطراف پيدا كردند و آثار شكست احد را محو ساختند، و در برخى از تواريخ آمده كه صفوان بن امية پيش ابو سفيان رفت و زبان به ملامت و سرزنش اوگشوده گفت:
اين چه كارى بود كردى؟با اينان وعده جنگ گذاردى و تخلف كردى و همين سبب دليرى و نيروى آنها مى‏گردد، و از اين رو مشركان قريش در صدد جنگ تازه‏اى بر آمده و به تهيه لشكر و اسلحه براى جنگ احزاب پرداختند، و به گفته برخى از مورخين پس از مراجعت رسول خدا(ص) از بدر صغرى شخصى به نام معبد بن أبى معبد خزاعى كه در بدر حاضر بود و لشكر اسلام را مشاهده كرده بود به سرعت خود را به مكه رسانده و كثرت سپاه مسلمانان را كه در بدر بودند به اطلاع قريش رساند، و آنها را به فكر انداخت تا از قبايل اطراف و همدستان خود كمك بگيرند و از سران قريش و ثروتمندان و بلكه افراد معمولى نيز درخواست كمك مالى كنند و تا جايى كه مقدور بود اسلحه و سرباز تهيه كرده و جنگ احزاب را با آن سپاه مجهز به راه اندازند كه تفصيل آن را در حوادث سال پنجم خواهيد خواند، ان شاء الله تعالى.

غزوه دومة الجندل
دومة الجندل نام جايى بوده در سر راه عراق و شام و نزديكى مرزهاى روم شرقى در آن زمان،كه گروهى از اعراب باديه نشين در آنجا سكونت داشتند و فاصله‏اش تا مدينه پانزده روز بوده.
به رسول خدا(ص)خبر رسيد كه اعراب مزبور در صدد حمله به مدينه و جنگ با مسلمانان هستند و بدين منظور لشكرى تهيه كرده‏اند، پيغمبر اسلام گروهى از مسلمانان را برداشته و به عزم جنگ و سركوبى آنها، اين راه طولانى و خشك و سوزان را پيمود ولى با دشمن برخورد نكرد، زيرا وقتى از آمدن لشكر اسلام با خبر شدند رعب و وحشتى در دلشان افتاد و اموال زيادى را به جاى گذاشته و فرار كردند و مسلمانان وقتى رسيدند كه از دشمن اثرى نبود و از اين رو اموال ايشان به عنوان غنيمت نصيب مسلمانان گشته و پيروزمندانه به مدينه بازگشتند و ضمنا با پيمودن اين راه طولانى و بى آب و گرماى سخت،طاقت و تحمل آنان را در اين گونه مسافرتهاى جنگى نيز نشان داد و نفوذ اسلام را تا مرزهاى روم شرقى بسط و توسعه داد.
بحث درباره حرمت خمر
جمعى از اهل تاريخ و بسيارى از مفسرين در خلال حوادث سال چهارم هجرت، داستان تحريم شراب و حرمت خمر را نوشته‏اند و معتقدند كه شراب در اين سال حرام شد و پيش از آن حرمتى نداشته و آياتى هم كه درباره آن نازل شده بود حمل بر كراهت كرده‏اند. اما با توجه به تمامى آيات و احاديثى كه درباره شراب و گناه آن در قرآن كريم و روايات وارد شده اين مطلب بخوبى استفاده مى‏شود كه خداى تعالى در ضمن همان آياتى كه در مكه بر پيغمبر نازل شد و پيش از هجرت،شراب را بر مسلمانان حرام كرده و اساسا حرمت شراب مانند حرمت زنا و عادات زشت ديگرى كه در مردم آن زمان مرسوم بوده از همان آغاز دعوت رسول خدا ميان مردم مكه و قريش معروف بوده و آن را جزء قوانين و دستورهاى دين اسلام و آيين تازه‏اى كه محمد(ص) اورده بود مى‏دانستند تا آنجا كه ابن هشام در سيره خود مى‏نويسد:
تنها چيزى كه مانع اسلام اعشى شاعر معروف عرب گرديد همين موضوع حرمت شراب بود و شرح آن را چنين نگاشته است كه گويد:
پس از بعثت رسول خدا(ص)هنگامى كه آن حضرت در مكه بود اعشى به قصد تشرف به دين اسلام و ايمان به پيغمبر از ميان قبيله خود حركت كرده به سوى مكه آمد و قصيده‏اى طولانى نيز در مدح آن حضرت سروده بود و چون به پشت دروازه مكه رسيد به يكى از قرشيان برخورد كرد و آن مرد قرشى از او پرسيد: به كجا مى‏روى؟
گفت: به مكه مى‏روم تا به محمد ايمان بياورم.
مرد قرشى(كه ديد اگر اعشى مسلمان شود با معروفيتى كه دارد اشعار و زبان او كمك شايانى به پيشرفت اسلام خواهد كرد براى آنكه او را از اين كار منصرف سازد) بدو گفت:
محمد زنا را حرام كرده!
اعشى گفت: به خدا سوگند مرا به آن عمل نيازى نيست.
مرد قرشى گفت: او شراب را نيز حرام كرده؟! اعشى فكرى كرد و گفت: اما اين يكى چيزى است كه به خدا سوگند من هنوز به طور كامل بهره خود را از آن نگرفته‏ام و با اين ترتيب پس امسال را من باز مى‏گردم و تا سال ديگر بهره خود را از شراب مى‏گيرم و چون سال ديگر شد به نزد محمد مى‏آيم و مسلمان مى‏شوم.
اين سخن را گفت و به خانه خود بازگشت و تصادفا همان سال مرگش فرا رسيد و توفيق آن را نيافت كه سال ديگر به نزد آن حضرت بيايد و مسلمان شود و علاقه به شراب مانع اسلام او گرديد.
و با توجه به اين داستان معلوم مى‏شود موضوع حرمت شراب در اسلام پيش از هجرت نيز زبانزد مردم بود تا جايى كه دشمنان اسلام نيز آن را مى‏دانسته‏اند،منتهى اگر بعضى از مسلمانان در اثر علاقه زياد و يا عادت شديدى كه نسبت به شراب داشته‏اند، ان را مى‏نوشيدند و براى سر و صورت دادن به اين عمل خود اجتهادى هم درباره لفظ"اثم"كرده و آن را حمل بر كراهت كرده‏اند تا اينكه دستور اكيد و صريحى در حرمت و نهى از شرب آن آمد مانند آيه 90 سوره مائده، اين عمل مسلمانان و اجتهاد آنان را نمى‏توان به حساب قرآن و اسلام گذارد، چنانكه در موضوع روزه نيز در آغاز،مجامعت با زنان در شب حرام بود ولى گروهى از جوانان و افراد ديگرى كه غريزه جنسى در آنها قوى بود نتوانستند خوددارى كنند و به تعبير قرآن كريم به خود خيانت كردند تا آنكه آن حكم منسوخ گرديد.
و شاهد بر اينكه شراب از آغاز بعثت رسول خدا(ص)حرام بوده و هيچ گاه در اسلام عنوان مباح و حلال نداشته است، روايات زيادى است كه در كتاب شريف كافى و تهذيب و كتابهاى ديگر حديثى از ائمه بزرگوار دين(ع) رسيده كه از آن جمله حديثى است كه كلينى(ره) و شيخ طوسى از امام باقر(ع) روايت كرده‏اند كه آن حضرت فرمود:
"خداى تعالى هيچ پيغمبرى را به نبوت مبعوث نفرمود جز آنكه در علم خدا چنين بود كه چون دين او را كامل نمود حرمت خمر و شراب در آن دين بود و شراب هميشه حرام بوده است..."و در حديث ديگرى كه كلينى(ره) از على بن يقطين روايت كرده اين گونه است كه مهدى عباسى از حضرت موسى بن جعفر(ع)حكم شراب را پرسيد:كه آيا شراب در كتاب خدا حرام شده است؟با اينكه مردم از آيات شراب نهى مى‏فهمند نه حرمت؟امام(ع)با قاطعيت فرمود: ارى در كتاب خدا حرام شده. پرسيد:در كجاى كتاب خدا حرام شده؟حضرت فرمود:در آنجا كه خدا فرمود:
"قل انما حرم ربى الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الاثم و البغى بغير الحق..." (20) و به دنبال آن امام(ع)فرمود: منظور از"اثم"در اين آيه كه خدا آن را صريحا حرام فرموده شراب است به دليل آنكه در جاى ديگر فرمود: "يسئلونك عن الخمر و الميسر قل فيهما اثم كبير و منافع للناس و اثمهما اكبر من نفعهما" (21) تا به آخر حديث.
و با توجه به اينكه آيه اول در سوره اعراف آمده و آن سوره در مكه نازل شده بخوبى تفسير آيه دوم را كه در سوره بقره و در مدينه نازل شده است مى‏كند، و به هر صورت از مجموع آيات و روايات بخوبى فهميده مى‏شود كه حرمت شراب از احكام معروف اسلام بوده و در همان آغاز بعثت، رسول خدا(ص)به دستور خداى تعالى آن را حرام كرده،منتهى برخى از مسلمانان كه نمى‏توانستند از آن دست بردارند بر خلاف دستور اسلام و با اجتهادى كه پيش خود در معناى كلام خدا مى‏كردند آن را مى‏نوشيدند تا وقتى كه با شدت و تهديد بيشترى آيه سوره مائده آمد و ديگر نتوانستند به كار خلاف خود ادامه بدهند و به قول معروف در مقابل نص اجتهاد كنند.
و اين اجتهاد كردنها و محمل تراشيدنها براى عمل خلافى چون نوشيدن شراب و شرب خمر اختصاصى به آن دسته از مسلمانان صدر اسلام كه ذكر شد نداشته بلكه همان طور كه در بالا شنيدند خلفاى عباسى و ديگران نيز كه از ترس مردم نمى‏خواستند علنا با دستورهاى اسلام مخالفت كنند و از آن سو نمى‏توانستند از هواهاى نفسانى و لذايذ نامشروع خود نيز دست بردارند براى سر و صورت دادن به گناه خود دست به تأويل آيات و روايات مى‏زدند و به ميل خود آنها را تأويل و يا به عبارت واضحترتحريف مى‏كردند و گاهى همـهمان گونه كه در روايات آمدهـنام"خمر"را به"نبيذ"تبديل كرده و بى‏باكانه مى‏نوشيدند. و البته اگر بخواهيم در اين مقوله از قرآن و حديث و تاريخ شواهد زيادترى بياوريم از نگارش تاريخ و وضع تأليف كتاب خارج خواهيم شد و از اين رو اين گفتار را به همين جا خاتمه مى‏دهيم و خواننده محترم را به كتابهاى مفصل ديگرى كه در اين باره تأليف و تدوين شده حواله مى‏دهيم. (22)
------------------------------------------
1-و برخى به جاى"قاره""ديش"گفته‏اند.
2-به عقيده نگارنده در اين دو نقل گويا ميان سفيان بن خالد و خالد بن سفيان اشتباهى رخ داده باشد و با مراجعه به كتابهايى كه در دسترس بود رفع اشتباه نشد و مجال مراجعه به ساير كتابهاى مفصل ديگر هم نبود.
3-مرثد بن أبى مرثد از مسلمانان شجاع و فداكارى بود كه در اوايل هجرت مأمور نجات اسيران و زندانيانى بود كه به جرم پذيرش اسلام در مكه در اسارت مشركين به سر مى‏بردند، و در انجام اين مأموريت با مشكلات و خطرهايى نيز مواجه شد ولى توانست جمعى از اسيران مزبور را نجات داده و به مدينه بياورد.
4-گويند: سلافه همسر طلحهـكه نامش در صفحات بالا گذشت چون شنيده بود كه دو تن از فرزندانش در جنگ احد با تير عاصم بن ثابت به هلاكت رسيده و كشته شدند با خود نذر كرده بود كه اگر روزى دستش رسيد در كاسه سر عاصم شراب بنوشد،عاصم بن ثابت نيز كه اين نذر را شنيد از خدا خواست كه هرگز بدنش با بدن مشركى تماس پيدا نكند و هنگامى كه عاصم به شهادت رسيد افراد قبيله هذيل خواستند سر عاصم را بريده براى سلافه ببرند تا به نذر خود عمل كرده و بدين وسيله مالى از او بگيرند، اما ديدند زنبورهاى زيادى اطراف جنازه عاصم را گرفته‏اند كه كسى نمى‏تواند بدان نزديك شود، با خود گفتند: صبر كنيد تا چون شب شد و زنبوران رفتند اين كار را انجام دهيم، و چون شب شد سيل عظيمى آمد و جنازه عاصم را با خود برد و بدين ترتيب خداى تعالى دعاى عاصم را مستجاب فرمود.
5-تنعيم نام جايى است در دو فرسخى مكه و يكى از ميقاتهايى بوده كه در عمره مفرده از آنجا محرم مى‏شوند و معمولا حاجيان پس از اعمال حج براى انجام عمره مفرده و پوشيدن لباس احرام بدانجا مى‏روند زيرا نزديكترين ميقاتهاست به شهر مكه و البته اكنون در امر توسعه شهر متصل به مكه است.
6-از معاوية بن أبى سفيان نقل كنند كه گفته: من در آن روز همراه پدرم ابو سفيان براى تماشاى اعدام خبيب به تنعيم آمده بودم و چون خبيب به مردم مكه نفرين كرد پدرم مرا به پهلو روى زمين خوابانيد كه نفرين او به من نرسد، چون معتقد بودند كه هرگاه به كسى نفرين كنند اگر او در همان حال به پهلو روى زمين بخوابد نفرين در او اثر نخواهد كرد.
و در سيره ابن هشام است كه عمر بن خطاب مردى را به نام سعد بن عامر بر قسمتى از شام حكومت داد و پس از چندى مردم آن سامان به نزد عمر آمده گفتند: اين مردى را كه تو بر ما حاكم كرده‏اى مبتلا به غشوه است،گاهى همچنان كه در مجلس عمومى نشسته غش مى‏كند و بر زمين مى‏افتد.
عمر صبر كرد تا در يكى از سفرها كه سعد بن عامر به مدينه آمد جريان را از او سؤال كرد و او گفت: جريان اين گونه است كه گفته‏اند، اما من بيمارى و كسالتى ندارم كه اين حالت اثر آن بيمارى باشد ولى من جزء تماشاگران اعدام جريان خبيب بودم و نفرين او را شنيدم، و هرگاه آن منظره و سخنان خبيب را به ياد مى‏آورم ناگهان دچار غشوه مى‏شوم.
7-در تاريخ ابن اثير جريان پايين آوردن جنازه خبيب را به عمرو بن اميه ضمرى و مردى از انصار مدينه نسبت داده با اختلاف زيادتر و شرح بيشترى از آمدن آن دو به مكه و بازگشتشان كه هر كه خواهد بدانجا مراجعه كند.
8-در مجمع الامثال پس از نقل داستان گويد: از خانه زن سلولى بيرون آمد و همچنان كه بر پشت اسب خود سوار شد بر روى اسب جان بداد.
9-همانطورى كه قبلا بيان شد پيامبر در روزهاى نخستين ورود به مدينه پيمانى با طوائف يهود منعقد كرد كه از طرف قبيله بنى نضير اين پيمان را حيى بن اخطب امضاء كرده بود.
قسمتى از سه گروه (بنى نضير بنى قينقاء قريظه)پيمان مى بندد كه هرگز بر ضرر رسول خدا و ياران وى قدمى بر ندارند و بوسيله زبان و دست و دست ضررى به او نرسانند...
هر گاه يكى از اين سه قبيله بر خلاف متن پيمان رفتار كنند پيامبر در ريختن خون وضبط اموال و اسير كردن زنان و فرزندان آنها دستش باز باشد.
10-سوره حشر، ايه.5
11-سيرة المصطفى،ص.447
12-به عقيده نگارنده بايد مطلب همين گونه باشد كه از ابن مسعود نقل شده، زيرا به نظر بعيد مى‏آيد كه پيغمبر اسلام بى جهت و صرفا براى تسليم شدن دشمن چنين دستورى داده باشد، در صورتى كه بر طبق روايات زيادى خود آن حضرت سربازانى را كه به جنگ مى‏فرستاد از اين عمل نهى مى‏فرمود مگر آنكه از نظر نظامى ناچار به اين كار شوند كه از آن جمله حديث زير است كه شيخ كلينى(ره) در كتاب شريف كافى نقل كرده و متن حديث با اسقاط سند اين است:
عن أبى عبد الله(ع)قال:كان رسول الله(ص) اذا أراد أن يبعث سرية دعاهم فاجلسهم بين يديه ثم يقول: سيروا بسم الله و بالله و فى سبيل الله و على ملة رسول الله،لا تغلوا و لا تمثلوا، و لا تقتلوا شيخا فانيا و لا امرأة و لا تقطعوا شجرا الا أن تضطروا اليها و أيما رجل من ادنى المسلمين أو افضلهم نظر الى رجل من المشركين فهو جار حتى يسمع كلام الله فان تبعكم فاخوكم فى الدين و ان أبى فابلغوه مأمنه و استعينوا بالله عليه".
امام صادق(ع)فرمود: هرگاه رسول خدا(ص)ـمى‏خواست لشكرى را به سويى بفرستد آنها را مى‏خواند و پيش روى خود مى‏نشانيد و سپس به آنها مى‏گفت:
به نام خدا و براى خدا و در راه خدا و بر آيين رسول او حركت كنيد،خيانت نكنيد،كسى را گوش و بينى نبريد،فريبكار و خدعه‏گر نباشيد، پيرمرد از كار افتاده را به قتل نرسانيد، زنان و كودكان را نكشيد، درختى را قطع نكنيد مگر آنكه ناچار به قطع آن گرديد و هر كدام از مسلمانان چه پست‏ترين آنها و چه برترينشان كه به مردى از مشركين مهلت داد آن شخص مشرك در پناه آن مسلمانان است تا كلام خدا را بشنود پس اگر(در اثر شنيدن و استماع)به پيروى شما(و دين خدا) در آمد او برادر شما در دين محسوب مى‏شود، و اگر حاضر به پذيرفتن دين حق نشد او را به امانگاهش(و خانه و كاشانه‏اش)برسانيد و از خدا بر او كمك گيريد.
13-و كازرونى ازدواج با زينب را در سال سوم هجرت و فوت او را در سال چهارمـهشت ماه پس از ازدواجـذكر كرده است.
14-براى تحقيق بيشتر مى‏توانيد به شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد در ذيل سخن امير المؤمنين (ع)كه فرمود:"ان النساء نواقص الايمان..."مراجعه فرماييد.
15-رقاع جمع رقعه به معناى قطعه و تكه است، و در اينكه چرا اين غزوه به اين نام موسوم گرديد وجوهى گفته‏اند.
(1. گويند:چون هوا بسيار گرم بود مسلمانان به پاهاى خود تكه‏هايى از پارچه بسته بودند تا از گرما صدمه نبينند.
2. گفته‏اند:در اين سفر پاهاى سربازان اسلام زخم شد و هر كس به زخم پاى خود پارچه‏اى بست.3. برخى گويند: مسيرى كه مسلمانان عبور كردند داراى سنگهاى الوان بود و هر قسمتى از اين سنگها به رنگى بود.
4. برخى گفته‏اند:رقاع اسم درختى و يا نام كوهى نزديك مدينه بوده كه مسلمانان در اين سفر از كنار آن عبور كردند.5. ذات الرقاع نام جايى است كه در آن نقطه با دشمن يعنى قبيله غطفان برخورد كردند.6. نام درختى بوده كه مورد پرستش اعراب آن زمان بود و هر كس براى قضاى حاجتش كهنه‏اى به آن بسته بود و به همين جهت آن را ذات الرقاع مى‏گفتند و جنگ در نزديكى آن اتفاق افتاده.)
16-در برخى از تواريخ است كه گفت: سوره كهف را مى‏خواندم.
پى‏نوشتها:
17-بدر صغرى نام بازارى بوده كه از آغاز ذى قعده تا هشتم آن ماه بازار مزبور در بدر تشكيل مى‏شد و مانند بازارهاى ديگر عرب در آن چند روز مركز داد و ستد و سرودن اشعار و خطبه‏ها و اظهار فضل قبايل و افراد بوده است.
18-نام جايى است در نزديكى مكه.
19-سويق به معناى آرد و شراب هر دو آمده است و شايد معناى دوم مناسبتر باشد.
20-سوره اعراف، ايه.23
21-سوره بقره، ايه.219
22-در اين باره مى‏توانيد به كتاب تفسير شريف الميزان تأليف علامه طباطبائى، ج 2،صص 200 به بعد و ج 6،صص 124 به بعد مراجعه كنيد.
------------------------------------
سيد هاشم رسولى محلاتى