چهره هاى درخشان زيادى از سادات علوى و دانشمندان و دانشوران بسيارى از علماى اسلام در سرزمين سامرّا عمرى را سپرى كرده يا در حول و حوش تربت عسكريين عليهماالسلام دفن گشته اند كه ما تنها فهرستى از آنها را در اين بخش تقديم مى كنيم:
1 - محمد بن حسين، از نوادگان امام حسن عليه السلام.
2 - محمد بن صالح از سادات حسنى و از شاعران شهيد شيعه.
3 - عبيدالله بن عبدالله، از سادات حسنى كه روزگارى نيز در كوفه امير بوده است.
4 - ابوالفضل محمد بن جعفر فرزند حسن مثنّى پسر امام حسن مجتبى عليه السلام كه در زندان عباسيان شهيد شد.
5 - موسى بن محمد، فرزند سليمان بن داوود پسر حسن المثنّى بن الامام الحسن عليه السلام.
6 - محمد بن قاسم، از نوادگان امام سجاد عليه السلام.
7 - قاسم بن عبدالله، فرزند حسين بن على زين العابدين عليه السلام.
8 - على المكفّل از نوادگان زيد شهيد فرزند امام سجاد عليه السلام.
9 - على بن ابراهيم بن على بن عبيدالله فرزند حسين اصغر پسر امام سيدالساجدين عليه السلام كه در جلو خانه جعفر فرزند معتمد خليفه عباسى، او را كشتند و قاتلش شناخته نشد.
10 - زيد بن موسى معروف به زيدالنّار، فرزند امام موسى كاظم عليه السلام.
11- عبدالله بن حسين، از نوادگان جعفر طيّار عليه السلام. (1)
12 - ابومحمد حسن فحّام سامرّائى، فرزند محمد بن يحيى، كسى كه شيخ طوسى در امالى خويش مجلس دهم و بخشى از مجلس يازدهم را از او كفايت مى كند. (2)
13 - عثمان بن سعيد عمرى كه عسكرى نيز خوانده مى شود، بزرگمردى كه اولين نائب خاص از نواب اربعه مولا ولى عصر روحى فداه مى باشد.
14 - ابوالحسن على بن محمد سمرى يا سامرّائى، آخرين نائب خاص از نائبان چهارگانه حضرت بقيّة الله عجل الله تعالى فرجه.
15 - عبدالرحمان بن احمد بن جبرويه، معروف به ابومحمد عسكرى، از متكلمان شيعه كه خوشنويس (حسن التصنيف) و زبان آور (جيدالكلام) بود، از جمله كتابهايش: كتاب الكامل در امانت و كتاب حسن است.
16 - ابوزكريّا يحيى بن عبدالحميد حمّانى، خطيب بغدادى پس از آن كه او را با اوصافى چون: صدوق، ثقه مى ستايد مى گويد كه از او نقل شده كه گفت:مات معاويه على غير ملة الاسلام؛معاويه در حالى از دنيا رفت كه مسلمان نبود.
سپس مى نويسد: حمّانى در سال 228 ق در ماه رمضان، در سامرّا وفات يافت و او نخستين كس از محدثان متقدم بود كه در سامرّا درگذشت. (3)
هنگامى كه متوكّل عباسى از امام هادى عليه السلام مى پرسد: شاعرترين شاعران كيست؟
امام عليه السلام مى فرمايد: حمّانى، چنان كه مى گويد:
لقد فاخرتنا من قريش عصابة

فلما تنازعنا المقال قضى لنا

فاءنّ رسول الله احمد جدّنا

گروهى از قريش با ريش دراز و انگشترى بزرگ با ما مفاخره مى كنند و فخر مى فروشند.
و هنگامى كه با ما نزاع مى كنند و سخن را به درازا مى كشند، صداى اذان است كه از ماءذنه هاى مسجدها بلند مى شود و به بحث خاتمه مى دهد.
چرا كه رسول خدا حضرت احمد صلى الله عليه و آله جد ماست و ما پسر آن حضرتيم كه چون ستارگان مى درخشيم و نور مى دهيم.
متوكّل گفت: منظور از((نداء الصوامع))چيست؟
امام فرمود:اشهد ان لا اله الا الله و اءشهد اءنّ محمدا رسول الله،جدّ من، نه جد تو...)). (4)
17 - ابراهيم بن عباس صولى كاتب (176 - 243 ق) از شاعران بزرگ شيعى و از ستايشگران آل عدالت عليهم السلام، شاعر امام رضا عليه السلام كه حضرت به او بيش از دعبل خزاعى التفات مى فرمود و ابراهيم را بر او مقدم مى داشت و دعبل خزاعى نيز مى گفت: اگر ابراهيم به شعر روى آورد، ما را جا خواهد گذاشت، ديگر براى ما جايى در عرصه شاعرى نخواهد ماند.
اين بزرگ مرد را با الفاضى چون: اعجوبه عصر خويش، بهترين نويسنده عباسى و... ستوده اند.
علامه شوشترى پس از آن مى گويد:((صول))مردى بود از نژاد ترك كه ابراهيم صولى به او نسبت مى برد، مى نويسد:
((ابراهيم صولى نويسنده اى حاذق و بليغ و فصيح و مبتكر بود))مرقدش ‍ را نيز در حول و حوش آستان قدس عسكريين عليهم السلام نوشته اند. (5)
18 - على بن محمد بن احمد مصرى، در سال 257 ق در سامرّا متولد گشته و در سال 338 ق از دنيا رفته است، وى را پارسا، زاهد، فقيه، عارف به حديث خوانده اند و بيش از بيست كتاب و رساله اش را نام برده اند.
19 - على بن جعفر مدنى، از اهل علم و راويان و حافظان حديث در سامرّا، پس از 72 سال عمر، در سال 234 درگذشته است.
20 - جعفر بن على الهادى عليه السلام معروف به جعفر كذاب و نواب. (6)
21 - سيد احمد، پسر امام هادى عليه السلام.
22 - زيد بن على، پسر امام هادى عليه السلام.
23 - عبدالله بن على، پسر امام هادى عليه السلام.
24 - سيد على، پسر امام هادى عليه السلام.
25 - موسى بن على، پسر امام هادى عليه السلام.
26 - عليّه دختر امام هادى عليه السلام.
27 - ابوالعباس احمد نجاشى، نويسنده كتاب معروف((رجال نجاشى))كه به اعتقاد بعضى بهترين و معتبرترين كتاب در علم رجال است. اين بزرگ رجالى شيعه - كه رحمت خدا بر او باد - در سال 372 متولد و در سال 450 در مطيرآباد متوفّى گشته است، مطيرآباد يا((مطيره))روستايى است در نواحى سامرّا.
28 - افشين از سرسپردگان و سپاهيان بنى عباس كه به دست آنها نيز زندانى شد تا دارش زدند و جسدش را سوزانيدند.
29 - بابك خرّم دين.
30 - بغاء تركى (درگذشته 248) از سركردگان سپاه بنى عباس كه با آل على عليه السلام ميانه خوبى داشت و به فقراى سادات احسان بسيار مى كرد.
31 - مازيار، فرمانرواى طبرستان، كه پس از زندانى شدن و شكنجه در سامرّا جان باخت. (7)
32 - حافظ حسن فرزند عرفة بن يزيد، ابوعلى عبدى بغدادى، (م 357) وى كه از علماى عامّه و از راويان حديث غدير است پيش علماى سنى موثّق و مورد اعتماد است، او پس از 110 سال عمر، در سامرّا درگذشته است. (8)
شاهد عينى
در تاءييد اين موضوع جا دارد سندى را بياوريم كه يكى از فضلا بالعيان موفق به مشاهده قبور ستارگان ديگر شده است.
حضرت حجة الاسلام و المسلمين سيد جعفر حسينى شاهرودى طى نامه اى اين گونه نگاشته اند:
حضور محترم دانشمند ارجمند جناب حجة الاسلام و المسلمين آقاى ربّانى خلخالى
احتراما به عرض مى رساند در راستاى توفيقات الهى حضرت عالى نسبت به تاءليف كتاب گران بهايى در خصوص امامين عسكريين عليهماالسلام در سامرّا به عرض مى رساند كه در زمان مرجعيت مرحوم آيت الله العظمى شاهرودى از آنجايى كه دولت وقت در رسيدگى و توجه به بقاع متبركه امامان معصوم عليهم السلام مخصوصا مدفون در شهر سامرّا ستم مى كردند، لذا در آن زمان مرحوم والد اين جانب آيت الله حاج سيد على شاهرودى بر اماكنى كه زياد توجه نمى شد، عنايت خاصى را مبذول مى داشتند.
از آن جمله به دستور مرحوم آيت الله العظمى حاج سيد محمود شاهرودى و تحت اشراف و توجه فرزند برومندشان مرحوم آيت الله حاج سيد على شاهرودى به كمك جمعى از شيعيان و بازارى هاى بازار آن روز بغداد كمك هاى فراوانى جهت تعميرات روشنايى و غبارروبى آن بقاع متبركه انجام مى شد كه سالانه يك بار توسط اين جانب حاج سيدجعفر شاهرودى و تعدادى از طلاب و فضلاى حوزه نجف و بعضى از برادرانم (9) به دستور مرحوم والد به سامرّا رفته و در بعضى وقت ها كليدهاى حرم زيرزمين غيبت را شبانه روز در اختيار ما قرار مى دادند تا اين كه به وضع روشنايى آنجا و همچنين غبارروبى و بعضى وقت ها تعميراتى جزئى انجام بدهيم و اميدواريم ان شاء الله ذخيره آخرت قرار بگيرد.
در راستاى تعظيم از شعائر مذهبى و توفيقات ربّانى اين جانب را بر آن داشت كه در جوار آستان قدس علوى اميرالمؤ منين عليه السلام و اشتغال به دروس حوزوى در نجف اشرف بعضى از ايام تعطيل حوزه علميه نجف اشرف را مشرف به شهر مقدس سامرّا بشوم و سر به آستان مقدس امامان غريب امام هادى و امام حسن عسكرى عليهماالسلام بگذارم و در سال هاى طولانى عتبه بوسى باشم و نواقص موجود در حرم مقدس به امر آيت الله العظمى آقاى سيد محمود رحمة الله ترميم به همراه جمعى ديگر از فضلا و علما اصلاح نماييم.
در اين رابطه اطلاع يافتم كه در سرداب مطهر زير ضريح عسكريين عليهماالسلام حدود 22 صورت قبر از خاندان امام هادى عليه السلام وجود دارد. بنا شده بود كه سرداب عميق و تعمير گردد، ولى متعصبينى از اهل تسنن به بغداد تلگراف زدند كه شيعه ها مى خواهند قبر جعفر را باز كنند و جسمش را بيرون از حرم ببرند، بر اين اساس از بغداد ماءمور آمد و راه هاى منتهى به سرداب را بستند.
مردم سامرّا عموما اهل تسنن مى باشند. يكى از مراجع بزرگ شيعه حفظه الله مى فرمودند: اهل سامرّا اكثرا از اولاد امام هادى عليه السلام مى باشند، چون جعفر كثيرالاولاد بوده و بيش از صد نفر فرزند داشته است.
سه ستاره ديگر
در ميان خلفاى عباسى، متوكّل بيش از همه به خاندان رسالت عليهم السلام و شيعيان سخت مى گرفت، چنان كه 17 بار به دستور او آستان قدس  حسينى را در كربلا خراب كردند. (10) و فدك را كه در زمان ماءمون دوباره به فرزندان فاطمه عليه السلام برگردانده شده بود به زور از آنها گرفت، وى نه تنها خود، زندانها و سياه چال هاى سامرّا و اطراف را پر از سادات علوى و شيعيان كرد، بلكه هر يك از دشمنان آل على را حاكم شهرهاى شيعه نشين ساخت تا در آن شهرها كسى جراءت ارتباط با آل عدالت را نداشته باشد.
ابوالفرج اصفهانى مى نويسد:
و ديگر از كارهاى متوكّل آن بود كه عمر بن فرج را بر مكه و مدينه حاكم ساخت و او از فرزندان ابوطالب جلوگيرى مى كرد تا با مردم تماس نگيرند و مانع از اين مى شد كه مردم نيز به آنها كمك و احسانى كنند و اگر مى شنيد كسى به آنها كمكى كرده است هر اندازه هم آن كمك اندك بود آن شخص را تحت شكنجه و آزار قرار مى داد و جريمه سنگينى برايش تعيين مى كرد، همين سبب شد كه كار تنگدستى زن هاى علويه مدينه به جايى رسيد كه چند تن از آنها يك پيراهن بيشتر نداشتند و ناچار بودند هنگام نماز آن پيراهن را روى نوبتى بپوشند و نماز بخوانند.... (11)
وى پس از آن، براى پنج بزرگمرد از آل على فصلى از كتابش ‍((مقاتل الطالبيين))را باز كرده و به تفصيل به ذكر قيام و شهادتشان مى پردازد و از آنجايى كه اين دليرمردان بيشتر در زندان هاى شهر سامرّا به شهادت رسيده اند، ما نيز به طور خيلى خلاصه از ايشان نام مى بريم:
1 - محمد بن صالح بن عبدالله كه با پنج واسطه نسبت به امام حسن مجتبى عليه السلام مى رساند، او يكى از دليرمردان علوى و از شاعران شيعى بود، پس از آن يارانى دورش گرد آمدند خروج كرد ولى با دسيسه مزدوران متوكّل دستگير و روانه زندان شد، بعد از سه سال و اندى كه در زندان بود، در سامرّا از دنيا رفت. (12)
2 - محمد بن جعفر، از نوادگان امام سجاد عليه السلام كه در رى خروج كرد و پس از دستگيرى در نيشابور زندانى شد و در زندان بود، تا اين كه وفات يافت.
3 - قاسم بن عبدالله بن حسين بن على؛ امام سجاد عليهماالسلام ايشان را عمر بن فرج والى مدينه دستگير كرده و به سامرّا فرستاد، پس از مدتى كه در آنجا زير نظر ماءمورين حكومتى بود مريض شد، خليفه به بهانه عيادت او، پزشكى را به پيش قاسم بن عبدالله فرستاد و آن پزشك با طرز مرموزى او را مسموم كرد، چنان كه پس از چند روز شهيد شد.
4 - احمد بن عيسى بن زيد، فرزند امام زين العابدين عليه السلام، مردى دانشمند و شجاع و فاضل و راوى بود كه پدرانش يكى پس از ديگرى قيام كرده و هر يك عاشورايى به پا كرده بودند، او نيز پس از عمرى زندانى شدن و شكنجه ديدن و سال ها دربه درى و مخفيانه زيستن، بالاخره در زمان متوكّل وفات يافت.
5 - عبدالله به موسى كه با سه واسطه نسب شريفش به امام حسن مجتبى عليه السلام مى رسد، اين بزرگوار در زمان ماءمون متوارى گشت و تا عصر متوكّل نيز پنهانى زندگى مى كرد و ماءموران خلافت شب و روز در تعقيبش ‍ بودند.
پس از شهادت امام رضا عليه السلام ماءمون نامه اى به عبدالله نوشت و از او خواست كه خود را آشكار سازد و گفت كه در نظر دارم تو را به جاى امام رضا عليه السلام ولى عهد خويش كنم، اما عبدالله در نامه اى كه به ماءمون نوشت، تمام رشته هاى او را پنبه كرد. (13)
------------------------------------------------------------------------
1-از اين بزرگان در كتاب مشاهد العترة الطاهره، فصل سامرّا نام برده شده است، ر.ك، همان، از ص 109 به بعد.
2-علاوه بر امالى شيخ، قاموس الرجال: ج 3، ص 379.
3-مآثر الكبراء فى تاريخ سامرّا: ج 2، ص 304 به نقل از تاريخ بغداد.
4-مآثرالكبراء: ج 2، ص 304.
5-مآثرالكبراء: ج 2، ص 314 و ص 205. قاموس الرجال: ج 1، ص 218.
6-از اين سه تن به ترتيب در تاريخ سامرّا، ج 2، ص 227، 242، 248 سخن رفته است.
7-در خصوص اين 11 نفر نيز در تاريخچه سامرّا، ص 68 به بعد به تفصيل سخن رفته است كه ما تنها فهرستى را ذكر كرديم همچنان كه از ذكر خيلى چشم پوشيديم.
8-الغدير: ج 1، ص 93. پوشيده نيست كه افرادى چون بابك خرم دين قاتل صدها مسلمان بى گناه و شورشگر قسىّالقلب و افشين و مازيار را نمى شود از ستارگان سامرّا ناميد ولى از آنجايى كه در سامرّا كشته شده اند و در آن سرزمين سر به تير خاك كشيده اند، ما نيز به نقل از تاريخچه سامرّا نام آنها را نيز آورديم. (برگرفته از سيماى سامرّا: ص 143 - 147).
9-اين افراد عبارتند از:
1 - شيخ محمود رحمانى
2 - شيخ عبدالجواد اشرفى
3 - سيد محسن شاهرودى
4 - سيد حسن شاهرودى
10-تاريخچه سامرّا: ص 53 به نقل از منتهى الآمال: ص 241.
11-ترجمه مقاتل الطالبيين: ص 552.
12-همان مدرك پيشين، ص 553 به بعد.
13-قسمت هايى از اين نامه را نويسنده مقاتل الطالبيين آورده است كه بسيار خواندنى است، ر. ك: همان، ص 587.
------------------------------------------------------------------
حجة الاسلام و المسلمين حاج شيخ علي رباني خلخالي

نوشتن دیدگاه