2 - توصيف على و زمانش
328. سرور اهل فجور
اءنا يعسوب المؤ منين، و المال يعسوب الفجار
من رئيس و رهبر مومنانم و مال دنيا رئيس و سرور اهل فجور و بدكاران است. (27)
329. رد ستايش ستايشگران
قد كرهت اءن يكون جال فى ظنكم اءنى اءحب الاطراء و استماع الثناء و لست - بحمد الله كذلك
خوش ندارم كه حتى در ذهن شما خطور كند كه من مدح و ستايش را دوست دارم و از شنيدن آن لذت مى برم، و بحمد الله چنين نيستم. (28)
330. من اينگونه ام!
اءنى لمن قوم لا تاءخذهم فى الله لومة لائم، سيماهم سيما الصديقين، و كلامهم كلام الابرار.... لا يستكبرون و لا يعلون، و لا يغلون و لا يفسدون
من از آن مردمى هستم كه سرزنش هيچ سرزنش گرى آنان را از راه خدا باز نمى دارد. سيمايشان سيماى راستان است و گفتارشان گفتار نيكان... نه گردن فرازى مى كنند، نه برترى مى جويند، نه كينه در دل مى پرورند و نه فساد مى انگيزند. (29)
331. رفتار با حاكم حقيقى
لا تكلمونى بما تكلم به الجبابرة، و لا تتحفظوا منى بما يتحفظ به عند اءهل البادرة و لا تخالطونى بالمصانعةُ
با من آن گونه كه با جباران سخن گفته مى شود سخن مگوييد و چنان كه از حاكمان بد خشم پرهيز مى شود از من نپرهيزيد و با ظاهر سازى و ريا كارانه با من رفتار نكنيد. (30)
332. روزگار بس دشوار
ياءتى على الناس زمان غضوض، يعض الموسر فيه على ما فى يديه و لم يؤ مر بذلك، قال الله سبحانه: (و لا تنسوا الفضل بينكم). تنهد فيه الاشرار و تستذل الاخيار، و يبايع المضطرون، و قد نهى رسول الله صلى الله عليه و آله عن بيع المضطرين
روزگار بس دشوارى بر مردم بيايد، در آن زمان توانگر آن چه را در دست دارد، حال آن كه به چنين كارى فرمان داده نشده است. خداى سبحان فرموده است: (بخشش ميان خود را فراموش مكنيد!) در آن روزگار بدان ارجمندند و نيكان بى مقدار شمرده شوند، درماندگان خريد و فروش ‍ مى شوند، در حالى كه پيامبر خدا صلى الله عليه و آله از خريد و فروش با مردمان مضطر و درمانده نهى فرموده است. (31)
333. مداواى مردم
اءريد اءن اءداوى بكم اءنتم دائى، كناقش الشو كة بالشوكة، و هو يعلم اءن ضلعها معها! اللهم قد ملت اءطباء هذا (الداء) الدوى، و كلت النزعة باءشطان الركى!
شگفتا مى خواهم با شما كه درد من هستيد جامعه را مداوا كنم، كار من مانند كار كسى است كه مى خواهد خار را با خار بيرون آورد، با اين كه مى داند كجى خار همراه خار است. بار خدايا! پزشكان اين درد عميق و جانسوز خسته شده اند و بازوى تواناى مردانى كه آب همت از چاه وجود اين مرد كشيده اند، ناتوان گرديده است. (32)
334. راسخ در عمل
و الله لو تظاهرت العرب على قتالى لما وليت عنها
سوگند به خدا، اگر تمم عرب بر قتال با من پشت يكديگر دهند، من به آن ها
پشت نكنم. (يعنى از جنگيدن با آن ها بيمى ندارم ) (33)
335. روزگار حضرت على عليه السلام
مالى اءراكم اءشباحا بلا اءرواح؟و اءرواحا بلا اءشباج، و نسا كا بلا صلاح، و تجارا بلا اءرباح، و اءيقاظا نوما، و شهودا غيبا، و ناظرة عمياء
چه شده است كه شما را همچون بدن هاى بى جان و جان هاى بى بدن و عابدان ناپرهيزگار و بازرگان بى سود و بى بهره و بيداران خفته و حاضران غايب و چشمداران نابينا، مى بينم. (34)
336. تنهايى على عليه السلام
و طفقت اءرتئى بين اءن اءصول بيد جذاء اءو اءصبر على طخية عمياء يهرم فيها الكبير و يشيب فيها الصغير، و يكدح فيها مؤ من حتى يلقى ربه
با خود انديشيدم كه آيا با دستى بريده (بى يار و ياور) حمله كنم، يا آن كه در برابر اين تيرگى كور (و گمراه كنند0) شكيبا بمانم، تيرگى كه بزرگسال در آن پير مى شود و خردسال مويش سپيد مى گردد و مومن در آن چندان رنج مى برد تا به ديدار پروردگارش بشتابد. (35)
337. نگرش على عليه السلام به روزگار
اعلموا! رحمكم الله! اءنكم فى زمان القائل فيه بالحق قليل... قتاهم عارم، و شائبهم آثم، و عالمهم منافق
بدانيد، خدايتان رحمت كناد! كه شما در روزگارى به سر مى بريد كه حقگويان اندكند... جواناشان بدخورى و ناسازگارند و پيرانشان گنهكار و عالمانشان منافق (36)
338. دعاى على عليه السلام
اللهم اجعل نفسى اول كريمة تنتزعها من كرائمى، و اءول وديعة ترتجعها من ودائع نعمك عندى
خدايا! نخستين چيز گرامى كه از من مى گيرى و نخستين امانت از نعمت هاى امانت داده است به من كه باز مى ستانى جان من باشد. (37)
339. توصيف روزگار
اءيها الناس! انا قد اصبحنا فى دهر عنود، و زمن كنود يعد فيه المحسن مسئا و يزداد الظالم فيه عتوا، لا ننتفع بما علمنا، و لا نسال عما جهلنا
در توصيف روزگار خود مى فرمايد: اى مردم! ما در روزگارى منحرف و زمانه اى ناسپاس به سر مى بريم. نيكوكار، بدكار به شمار مى آيد و ستمكار بيش از پيش بر طغيانش مى افزايد. از آن چه مى دانيم بهره مند نمى شويم و آن چه را نمى دانيم نمى پرسيم. (38)
340. علم غيب در روزگار بعدى
سياءتى عليكم من بعى زمان ليس فيه شى ء اءخفى من الحق، و لا اءظهر من الباطل.. و لا فى البلاد شى ء اءنكر من المعروف، و لا اءعرف من المنكر!پس از من روزگارى بر شما فرا خواهد رسيد كه در آن زمان چيزى پنهان تر از حق و چيزى آشكارتر از باطل نيست... و در شهرها چيزى ناپسندتر از كار نيك و پسنديده تر از كار زشت وجود ندارد. (39)
341. عظمت محبت على عليه السلام
لو اءحبنى جبل لتهافت..
اگر كوهى مرا دوست بدارد درهم فرو ريزد. (40)
342. آسانى مرگ دنيا در قياس با آخرت
موتات الدنيا اءهون على من موتات الاخره
مرگ هاى دنيا، براى من از مرگ هاى آخرت آسان تر است. (41)
343. نظر امام عليه السلام نسبت به دنيا
اءنا كاب الدنيا لوجهها، و قادرها بقدرها، و ناظرها بعينها
من اين جهان را به دور انداخته ام و چهره اش را به خاك ماليده ام و آن را درست اندازه گيرى كرده ام و به حقيقت آن بينا هستم. (42)
344. توصيف آخر زمان از زبان امام على عليه السلام
و ذلك زمان لا ينجو فيه الا كل مؤ من نومة، اءن شهدا لم يعرف، و اءن غاب لم يفتقد، اءولئك مصابيح الهدى، و اعلام السرى، ليسوا بالمساييح، و لا المذاييع البذر، اءولئك يفتح الله لهم اءبواب رحمته، و يكشف عنهم ضراء نقمته
در آن زمان (آخر الزمان) هيچ كس نجات پيدا نمى كند مگر مؤ من گمنام، در ميان مردم است ولى او را نشناسند، و در ميان جمعيت كه نباشد كسى سراغ او را نگيرد، آنها چراغ هاى هدايت و نشانه هاى رستگارى اند، نه فتنه انگيزند و اهل فساد، و نه سخن چين اند،نه عيب جويى و آبروريزى مى كنند و نه بيهوده گويند. خدا درهاى رحمت خود را به روى آنان گشوده و از گزند خشم خود نگاهشان داشته است. (43)
345. مرد نمايان نامرد
من خطبته و هو يستنهض بها الناس حين ورد خبر غزو الانبار من قبل جيش معاوية فلم ينهضوا: يا اءشباه الرجال و لا رجال! حلوم الاطفال، و عقول ربات الحجال، لوددت اءنى لم اءركم و لم اءعرفكم معرفُة - و الله جرت ندما، و اءعقبت سدما. قاتلكم الله! لقد ملاتم قلبى قيحا، و شحنتم صدرى غيظا، و جرعتمونى نغب التهمام اءنفاسا، و اءفسد تم على راءيى بالعصيان و الخذلان
خطبه اى است از آن حضرت عليه السلام هنگامى كه خبر هجوم لشكريان معاويه به انبار به او رسيد و مردم از اين خبر تحريك نشده بودند: اى نامردان مرد نما! روياهاى كودكان در دلتان عقول زنان حجله نشين در مغزتان اى كاش شما را نمى ديدم و نمى شناختم! سوگند به خدا، اين شناخت پشيمانى بر من آورد و اندوه ها به دنبال داشت. خدا نابودتان كناد! قلبم را با خونابه پر كرديد و سينه ام را از خشم مالامال نموديد و غم هاى متوالى را جرعه پس از جرعه به من خورانديد و راءى و نظرم را با نافرمانى و تنها گذاشتن من مختل ساختيد. (44)
346. شگفتا از سخن دشمن
عجبا لا بن النابغة! يزعم لاهل الشام اءن فى دعابة و اءنى امروء تلعبابةُ: اءعافس و اءمارس! لقد قال باطلا، و نطق آثما...
شگفتا از پسر نابغه (عمر بن عاص)! براى اهل شام ادعا مى كند كه من داراى روحيه شوخ و مردى لهوگرا هستم! كشتى گيرى هستم كوشا كه كار من به زمين زدن مردان و تلاش بر آن است. اين نابكار باطل گفته و سخن معصيت كارانه به زبان آورده است. (45)
347. مقام اهل بيت عليه السلام
نظرت فاذا ليس لى رافد، و لا ذاب و لا مساعد، الا اءهل بيتى فضنت بهم عن المنية فاءعضيت على القذى
نگريستم و ديدم (براى گرفتن حق خويش) يار و ياورى و مدافع و همكارى جز اهل بيت خويش ندارم كه راضى به مرگ آنان نبودم و به ناچار چشمى را كه خس و خاشاك در آن رفته بر هم نهادم. (46)
348. شناخت مقام على عليه السلام
ءاءقنع من نفسى باءن يقال: هذا اءمير المومنين، و لا اءشار كهم فى مكاره الدهر، اءو اءكون اءسوة لهم فى جشوبة العيش! فما خلقت ليشغلنى اءكل الطيبات، كالبهيمة المربوطة؛ همها علفها، اءو المرسلُة شغلها تقممها تكترش ‍ من اءعلافها، و تلهو عما يراد بها، اءو اءترك سدى اءو اءهمل عابثا
آيا من درباره خود به اين امر قانع باشم كه مردم به من اميرالمومنين بگويند، اما در سختى هاى روزگار با آنان شريك نباشم، يا در زندگى خشن و دشوار اسوه و مقتداى ايشان نگردم؟من براى اين آفريده نشده ام كه خوردن غذاهاى پاكيزه مرا سرگرم سازد و در اين باره همچون چارپايى باشم كه افسار او را در كنارى بسته باشند و همه توجه و علاقه او به علوفه و خوراك خود باشد، يا همانند حيوانى رها و آزاد باشم كه كار او به هم زدن زباله ها و يافتن چيزى از ميان آن ها و پر كردن شكم خود از آن است و از قصدى كه براى او دارند (كه سرش را ببرند و گوشتش را بخورند) غافل است و نيز آفريده نشده ام كه بيهوده رها شوم و مهمل و بيكار بمانم. (47)
349. احوال آدمى در دنيا
قيل له: كيف نجدك يا اءميرالمومنين؟فقال عليه السلام: كيف يكون حال من يفنى ببقائه، و يسقم بصحته، و يؤ تى من ماءمنه!
به اميرالمؤ منين عليه السلام گفته شد: حال تو را چگونه مى يابيم؟
آن حضرت عليه السلام پاسخ داد: چگونه است حال كسى كه هر چه در دنيا باقى بماند و عمل كند، به فنا و نيستى نزديك مى گردد و با سلامتى خود به سوى بيمارى مى رود و در پناهگاه امن خود مرگ به او مى رسد. (48)
350. اطاعت با شناخت
عليكم بطاعة من لا تعذرون بجهالته
بر شما باد اطاعت كسى كه از شناختن او معذور نيستيد. (49)
351. سرزنش على عليه السلام
ما كنت لا عتذر من اءنى كنت اءنقم عليه اءحداثا؛ فان كان الذنب اءليه ارشادى و هدايتى له؛ فرب ملوم لا ذنب له
من چنين نبودم كه بابت عيب هايى كه بر عثمان به خاطر بدعت هايى كه در دين وارد كرده بود مى گرفتم عذر بخواهم، پس اگر راهنمايى و هدايت من براى او، گناهى براى من به حساب مى آيد (پاسخ من اين است كه ) چه بسا سرزنش شده اى كه مرتكب گناه و خطايى نگرديده است. (50)
352. رستگارى در دورى از دنيا
اءليك عنى يا دنيا، فحبكك على غاربك... هيهات! من وطى ء دحضك زلق، و من ركب لججك غرق، و من ازور عن حبائلك وفق، والسالم منك لا يبالى اءن ضاق به مناخه، و الدنيا عنده كيوم حان انسلاخه. اعزبى عنى! فوالله لا اءذل لك فتستذ لينى، و لا اءسلس لك فتقود دينى
اى دنيا! از من دور شود كه ريسمانت را برپشتت افكندم (رهايت كردم ). من از چنگال هاى تو رهيده ام و از دام هاى تو گريخته ام و از افتادن در لغزشگاه هاى تو دورى كرده ام... افسوس! هر كس به لغزشگاه تو قدم گذاشت لغزيد هر كس در ژرفگاه هاى تو وارد شد غرق گشت، آن كه از دام هاى تو رهيد رستگار شد و كسى كه از دست تو به سلامت ماند، چه باك كه در دنيا به سختى گذراند؛ زيرا دنيا در نظر او به منزله روزى است كه زوالش نزديك است. از من دور شود! كه به خدا سوگند، من رام تو نگردم كه خوارم سازى و سر به فرمان تو ننهم كه مرا هرجا خواهى بكشانى. (51)
353. امام هدايتگر
اءنما مثلى بينكم كمثل السراج فى الظلمة، يستضى ء به من ولجها
مثل من در ميان شما مثل چراغى است در تاريكى كه هر كس به سوى نور او شتابد از او نور و روشنى جويد. (52)
354. اميد به دنيا
ساءل معاوية ضرار بن ضمرة الشيبانى عن اءميرالمؤ منين عليه السلام: فقال: اشهد لقد راءيته فى بعض مواقفه و قد اءرخى الليل سدوله و هو قائم فى محرابه قابض على لحيته، يتململ تململ السليم و يبكى بكاء الحزين و يقول: يا دنيا يا دنيا، اءليك عنى! اءبى تعرضت؟اءم الى تشوقت؟لا حان حينك هيهات! غرى غيرى، لا حاجة لى فيك، قد طلقتك ثلاثا لا رجعة فيها! فعيشك قصير، و خطرك يسير، و اءملك حقير. آه من قلة الزاد، و طول الطريق، و بعد السفر، و عظيم المورد
معاويه از ضرار بن ضمره شيبانى درباره اميرالمؤ منين عليه السلام پرسيد، ضرار گفت: گواهى مى دهم كه در شبى تاريك او را ديدم كه در محرابش ‍ ايستاده و محاسنش را گرفته است و مثل مارگزيده به خود مى پيچد و مانند مصيبت زده گريه مى كند و مى فرمايد: اى دنيا! از من دور شود، آيا خود را به من عرضه مى كنى! يا آرزومند منى؟مباد آن روز كه مرا بفريبى، هيهات! ديگرى را بفريب، مرا به تو نيازى نيست، من تو را سه طلاقه كرده ام كه رجوعى در آن نيست، زندگى در تو كوتاه است و اهميت تو اندك و اميد به تو حقير. آه از كمى توشه و درازى راه و دورى سفر و عظمت آن جا كه وارد مى شويم. (53)
355. بى ارزش دنيا
و لله لدنيا كم هذه اءهون فى عينى من عراق خنزير فى يد مجذوم
به خدا سوگند، كه دنيا شما در نظر من از استخوان يك خوك در دست فردى جذامى بى ارزش تر است. (54)
356. توجه به زندگى به جاى آخرت
اءف لكم! لقد سئمت عتابكم! اءرضيتم بالحياة الدنيا من الاخرة عوضا؟و بالذل من العز خلفا! اذا دعوتكم الى جهاد عدو كم دارت اءعينكم، كانكم من الموت فى غمرةُ، و من الذهول فى سكرة. يرتج عليكم حوارى فتعمهون و كاءن قلوبكم ماءلسُة فاءنتم لا تعقلون
اف بر شما! خسته شدم بس كه سرزنشتان كردم! آيا به جاى آخرت به زندگى دنيا دل خوش كرده ايد؟و به جاى عزت به خوارى تن داده ايد! هر گاه شما را به پيكار با دشمنتان فرا مى خوانم، چشمانتان چنان در كاسه مى گردد كه گويى در چنگال مرگ گرفتار آمده ايد و در غفلت به سر مى بريد. باب گفتگوى من با شما بسته شده و شما سرگردانيد، گويى دل هايتان آميخته به جنون شده و از اين رو تعقل نمى ورزيد. (55)

3 - فتنه خوارج
357. احتجاج امام در موضوع حكمين
قد كنت نهيتكم عن هذه الحكومة فاءبيتم على اءباء (المخالفين) المنابذين، حتى صرفت راءيى اءلى هوا كم، و اءنتم معاشر اءخفاء الهام سفهاء الاحلام؛ و لم آت - لا اءبالكم - بجرا، و لا اءردت لكم ضرا
من شما را از اين حكميت باز داشتم؛ اما شما چون دشمن (يا مخالف) از پذيرش اين دستور من سر باز زديد تا جايى كه راءى خود را در كار هواى شما كردم كه گروهى سبكسر و نابخرد هستيد. من براى شما - اى ناكسان - شر و بدى نياوردم و زيان و ضررى برايتان نخواستم. (56)
358. پيشگويى عاقبت خوارج
لما قتل الخوارج فقيل له: يا امير المومنين! هلك القوم باءجمعهم: كلا و الله اءنهم نطف فى اءصلاب الرجال، و قرارات النساء، كلما نجم منهم قرن قطع، حتى يكون آخرهم لصوصا سلابين
خوارج كه كشته شدند به اميرمؤ منان عرض شد: اى اميرالمؤ منين! اين جماعت همه نابود شدند. حضرت فرمود: هرگز به خدا قسم! كه آن ها نطفه هايى در پشت مردان و زهدان هاى زنان هستند، هرگاه شاخى از آنان برويد قطع گردد تا اين كه سرانجام از آنان عده اى راهزن و دزد برجاى ماند. (57)
359. در آوردن چشم فتنه
اءيها الناس! فاءنى فقاءت عين الفتنة، و لم يكن ليجترى عليها اءحد غيرى بعد اءن ماج غيهبها، و اشتد كلبها
اى مردم! من چشم فتنه را در آوردم و در زمانى كه تاريكى آن موج مى زد و هارى و سختى آن اوج گرفته بود كسى جز من جراءت دفع آن را نداشت. (58)
360. سپاهى شريك جرم قتل
فو الله لو لم يصيبوا من المسلمين الا رجلا و احدا معتمدين لقتله، بلا جرم جره لحل لى قتل ذلك الجيش كه؛ اذ حضروه فلم ينكروا، و لم يدفعوا عنه
در روايتى از امام على عليه السلام درباره اصحاب جمل آمده است: به خدا سوگند، اگر حتى يك نفر از مسلمانان را بدون جرم و گناهى به عمد مى كشتند، كشتن همه آن سپاه بر من روا بود؛ زيرا آن لشكر حضور داشته اند و كشتن آن بى گناه را زشت نشمرده و از وى دفاع نكرده اند. (59)
361. حكمين نادان
فاءجمع راءى ملئكم على اءن اختاروا رجلين، فاءخذنا عليهما اءن يجعجعا عند القرآن، و لا يجاوزاه، و تكون اءلسنتهما معه و قلوبها تبعه. فتاها عنه، و تركا الحق و هما يبصرانه
آن گاه راى بزرگان شما بر اين شد كه دو مرد را انتخاب كنند و ما از آنان پيمان گرفتيم كه مطابق قرآن عمل كنند و از آن فراتر نروند و زبانشان با قرآن باشد و دل هايشان پيرو آن؛ امام از قرآن دست كشيدند و حق را فرو گذاشتند در حالى كه آن را مى ديدند. (60)
362. نهى از كشتن خوارج
لا تقاتلوا الخوارج بعدى؛ فليس من طلب الحق فاءخطاه، كمن طلب الباطل فاءدركه
بعد از من با خوارج نجنگيد (خوارج را نكشيد)؛ زيرا كسى كه طالب حق باشد و به آن نرسد، همچون كسى نيست كه جوياى باطل باشد و به آن دست يابد. (61)
363. قاسطين، ناكثين، مارقين
لما نهضت بالامر نكثت طائفة، و مرقب اءخرى، و قسط آخرون، كانهم لم يسمعا الله سبحانه يقول: (تلك الدار الاخرة نجعلها للذين لا يريدون علوا فى الارض و لا فسادا و العاقبُة للمتقين، بلى و الله! القد سمعوها و وعودها، ولكنهم حليت الدنيا فى اءعينهم و راقهم زبرجها
آن گاه كه خلافت را به دست گرفتم گروهى پيمان شكستند و دسته اى از دين بيرون شدند و گروهى راه ستم را در پيش گرفتند. گوى نشنيدند كه خداى سبحان مى فرمايد: آن سراى آخرت را براى كسانى قرار مى دهيم كه خواهان سركش و فساد نباشند و پايان نيك از آن پرهيزگاران است.
آرى! به خدا سوگند كه آنان اين سخن را نشنيدند و آن را فهم نكردند، اما دنيا در چشمان آن ها آراسته شد و زرق و برق آن شيفته شان كرد. (62)
364. هدايت امام در حكميت
قد قام اءليه رجل من اءصحابه فقال: نهيتنا عن الحكومة ثم اءمرتنا بها، فلم ندر اءى الامرين اءرشد؟فصفق اءحدى يديه على الاخرى ثم قال: هذا جزاء من ترك العقدة! اءما و الله لو اءنى حين اءمرتكم به حملتكم على المكروه الذى يجعل الله فيه خيرا، فاءن استقمتم هديتكم، و اءن اعوججتم قومتكم، و اءن اءبيتم تدار كتكم، لكانت الوثقى، و لكن بمن و الى من؟
يكى از اصحاب اميرالمومنين عليه السلام برخاست و به آن حضرت عرض ‍ كرد: ابتدا ما را از پذيرفتن حكميت بازداشتى و سپس دستور دادى آن را بپذيريم، نمى دانيم كدام يك درست تر است؟حضرت دست بر دست زد و فرمود: اين (حيرت) سزاى كسى است كه دورانديشى را رها كند. به خدا سوگند، اگر آن گاه كه شما را فرمان دادم بدان چه دادم؛ به كارى ناخوشايند كه خدا خيرى در آن نهاده بود و واداشتم و اگر پايدار مى مانديد هدايتتان مى كردم و اگر كج مى رفتيد راستتان مى كردم و اگر سرباز مى زديد مجبورتان مى كردم، البته اين روشن استوراتر بود، اما به كمك چه كسى و يارى خواستن از كه؟ (63)
365. احتجاج امام در موضوع حكمين
للخوارج و قد خرج اءلى معسكرهم و هم مقيمون على اءنكار الحكومُة -: اءلم تقولوا عند رفعهم المصاحف حيلُة و غيلُة، و مكرا و خديعة: اءخواننا و اءهل دعوتنا، استقالونا و استراحوا اءلى كتاب الله سبحانه، فالراءى القبول منهم و التنفيس عنهم! فقلت لكم: هذا اءمر ظاهره اءيمان، و باطنه عدوان، و اءوله رحمة و آخره ندامُة
امام على عليه السلام به اردوگاه خوارج كه بر نپذيرفتن حكميت پافشارى كردند رفت و به آنان فرمود: آيا هنگامى كه قرآن ها را از روى حيله و فريب و مكر و خدعه بر سر نيزه ها كردند نگفتيد: آن ها برادران ما و هم دنينان مايند. از ما خاتمه جنگ مى خواهند و به كتاب خداى سبحان روى آورند، درست آن است كه درخواست آنها را بپذيريم و اندوهشان را برطرف سازيم! آن زمان من به شما گفتم: اين كار اين ها ظاهرش ايمان است و باطنش دشمنى، آغازش دلسوزى است و فرجامش پشيمانى است. (64)
4 - مذمت اهل بصره و پيشگويى حوادث
366. ارتداد
عنه عليه السلام - من كلام له عليه السلام كلم به الخوارج -: فاءو بوا شر مآب، و ارجعوا على اءثر الاعقاب
خطاب به خوارج فرمودن (با اين ضلالت و ظلم و جورى كه در پيش ‍ گرفته ايد از خدا مى خواهم كه ) به بدترين عاقبت بازگشت نماييد و به عقب برگرديد. (65)
367. بپرسيد قبل از فوت وقت
فاساءلونى قبل اءن تفقدونى، فوالذى نفسى بيده لا تساءلونى عن شى ء فيما بينكم و بين الساعُة، و لا عن فئة تهدى مائةُ و تضل مائُة الا اءنباءتكم بناعقها و قائدها، و سائقهما، و مناخ ركابها، و محط رحالها، و من يقتل من اءهلها قتلا و من يموت منهم موتا، و لو قد فقد تمونى و نزلت بكم كرائه الامور، و حوازب الخطوب لاطرق كثير من السائلين، و فشل كثير من المسؤ ولين
بپرسيد از من پيش از آن كه از دستم دهيد؛ زيرا سوگند به آن كه جانم در دست اوست، از هم اكنون تا روز رستاخيز درباره هيچ چيز و هيچ گروهى كه صد نفر را گمراه مى كند و گروهى كه صد نفر را به راه راست مى برد سؤ ال نكنيد مگر آن كه شما را آگاه كنم كه چه كسى نداى دعوت به آن ها را سر مى دهد و چه كسى رهبريشان مى كند و چه كسانى آنان را مى راند و كجا به استراحت مى پردازند و كجا اتراق مى كنند و بار مى گشايند، كدامين آن ها كشته مى شوند و كدامشان (به مرگ طبيعى ) مى ميرند، اگر مرا از دست دهيد و پيشامده هاى ناگوار و كارهاى دشوار برايتان رخ دهد، هر آينه بسيارى از پرسش كنندگان خاموش شوند و بسيارى از پاسخ دهندگان در جواب بمانند. (66)
368. پشتوانه دين
من كتابه عليه السلام للاشتر -: اءنما عماد الدين و جماع المسلمين و العدة للا عداء: العامة من الامة، فليكن صغوك لهم، و ميلك معهم
امام على عليه السلام در نامه خود به مالك اشتر فرمودند: همانا توده مدرم پشتوانه دين اند و جماعت مسلمانان و تجهيزات و ساز و برگ در برابر دشمنان، پس، بايد توجه و گرايش تو به آنان باشد. (67)
369. علم على عليه السلام علم غيب نيست!
لما قال له بعض اءصحابه و كان كلبيا: لقد اءعطيت يا اءميرالمومنين عليم الغيب، فضحك عليه السلام و قال: يا اءخا كلب! ليس هو بعلم غيب، و اءنما هو تعلم من ذى علم. و انما علم الغيب علم الساعة، و ما عدده الله سبحانه بقوله، (ان الله عنده علمى الساعة و ينزل الغيب، و يعلم ما فى الارحام، و ما تدرى نفس ماذا تكسب غدا، و ما تدرى نفس باءى اءرض تموت...) الايد فيعلم الله سبحانه ما فى الارحام من ذكر اءو اءنثى، و قبيح آؤ جميل، و سخى او بخيل، و شقى اءو سعيد و من يكون فى النار حطبا، اءو فى الجنان للنبيين مرافقا. فهذا علم الغيب الذى لا يعلمه اءحد اءلا الله،، و ما سوى ذلك فعلم علمه الله نبيه فعلمنيه، و دعا لى باءن يعيه صدرى، و تضطلم عليه جوانحى
يكى از ياران اميرالمؤ منين عليه السلام كه از قبيله كلب بود به آن حضرت عرض كرد: اى اميرالمؤ منين! علم غيب به تو داده شده است؟
حضرت خنديد و فرمود: اى مرد كلبى! اين علم غيب نيست، بلكه بر اثر فراگرفتن از صاحب علمى است. علم غيب. علم داشتن زمان قيامت است و آنچه كه خداى سبحان آنها را بر شمرده و فرموده است: همانا علم قيامت نزد خداست و باران فرو مى فرستد و آنچه را كه در زهدان هاست، مى داند) پس خداوند سبحان مى داند كه جنينى كه در زهدان ها (مادران) است آيا پسر است يا دختر است، زشت است يا زيبا، بخشنده است يا بخيل، بدبخت است يا خوشبخت و مى داند كه چه كسى هيزم آتش جهنم است، يا در بهشت يار و همراه پيامبران. اينهاست علم غيبى كه هيچ كس جز خداوند آنها را نمى داند. سواى اينها دانش است كه خداوند سبحان مى داند به پيامبرش آموخت و او هم آن ها را به من ياد داد و برايم دعا كرد كه سينه ام آن را نگه دارد و پهلوهايم آن را در ميان گيرد. (68)
370. پيمودن راه حق
اءنى لمن قوم لا تاءخذهم فى الله لومة لائم. سيماهم سيما الصديقين، و كلامهم كلام الابرار، عمار الليل و مناز النهار
من از جمله مردمانى هستم كه در راه خدا سرزنشگرى در آنان كارگر نمى افتد، چهره شان چهرء صديقان است، و گفتارشان گفتار ابرار، آباد كننده شب هايند و روشنى بخش روزها. (69)
371. اصلاح با مدارا
عنه عليه السلام -: من كلام له يوبخ فيه اءصحابه -: كم ادار يكم كما تدارى البكار العمدة و الثياب المتداعيُة كلما حيصت من جانب تهتكت من آخر،... و اءنى لعالم بما يصلحكم، و يقيم اءود كم، و لكنى لا اءرى اصلا حكم بافساد نفسى
از سخنان آن حضرت عليه السلام در سرزنش اصحابش -: تا چند با شما مانند شتران جوان زخمين پشت و جامه هاى پوسيده مدارا كنم! جامه هايى
كه چه چيز شما را اصلاح مى كند و كجى و انحراف شما را راست مى گرداند، اما من اصلاح شما را با تباه كردن خودم روا نمى دانم. (70)
372. تحذير از سبكسرى
عنه عليه السلام - فى ذم اهل البصرة بعد وقعة الجمل -: اءرضكم قريبة من الماء بعيده من السما، خفت عقولكم، و سفهت حلومكم
در نكوهش بصيريان بعد از جنگ جمل: سرزمين شما به آب نزديك و از آسمان دور است، عقل هايتان سبك و بردبارى هايتان (يا ادراك و شعورتان) به نادانى و پستى گراييده است. (71)
373. گروگان گناه خويش
عنه- فى ذم اءهل البصرة بعد وقعة الجمل -: كنتم جند المرا....و المقيم بين اظهر كم مرتهن بذنبه، و الشاخص عنكم متدارك برحمة من ربه
در نكوهش بصريان پس از جنگ جمل مى فرمايد شما سپاه زن (يا سپاه آن زنان ) آن كس كه در ميان شما زيست مى كند در گرو گناه خود مى باشد و كسى كه از ميان شما بيرون رود در عوض مشمول رحمت پروردگار خود مى گردد. (72)
374. جواب دشنام
روى اءنه (عليا) عليه السلام كان جالسا فى اءصحابه، فمرت بهم اءمراءة جميلة، فرمقها القوم باءبصارهم، فقال عليه السلام: اءن اءبصار هذه الفحول طوامح، و اءن ذلك سبب هبابها، فاذا نظر اءحد كم الى امراءة تعجبه فليلامس  اءهله، فانما هى امراة كامراءة.
فقال رجل من الخوارج: قاتله الله كافرا ما اءفقهه! فوثب القوم ليقتلوة فقال عليه السلام: رويدا اءنما هو سب بسب، اءو عفو عن ذنب!
روايت شده كه امام عليه السلام با اصحاب خود نشسته بود كه زنى زيبا روى از كنارشان گذشت، چشم هاى همه به او خيره گشت، حضرت فرمود: چشم هاى اين نرينگان آزمندانه مى نگرد و اين نگريستن مايه تحريك آنان است. هرگاه يكى از شما زنى را ديد و از او خوشش آمد، با زن خود همبستر شود؛ زيرا كه او نيز زنى همانند زن خود اوست.
يكى از خوارج گفت (خدا اين كافر را بكشد! چه قدر مى فهمد.)
اصحاب حضرت از جا پريدند كه او را بكشند، امام فرمود: آرام باشيد، سزاى دشنام، دشنام است يا چشم پوشى از گناه و خطا. (73)
375. ذكر فضايل
يذكر فضائله عليه السلام بعد وقعة النهروان -: فقمت بالامر حين فشلوا، و تطلعت حين تقبعوا و نطقت حين تعتعوا، و مضيت بنور الله حين وقفوا
در اين سخن فضايل خود را پس از حادثه نهروان بيان مى دارد: من قيام به وظيفه نمودم در آن هنگام كه ديگران ناتوان شدند و شكست خوردند و از افق بالاترى نگريستم در ان هنگام كه ديگران سر در لاك خود فرو برده بودند و سخن با صراحت گفتم، در آن هنگام كه آنان را كد گشته و متوقف بودند. (74)
376. تاسف بر نادان مخور!
من كتابه اءلى سهل بن حنيف و هو عامله على المدينه، فى قوم من اءهلها لحقوا بمعاوية -:
فكفى لهم غيا و لك منهم شافيا، فرار هم من الهدى و الحق، و ايضاعهم اءلى العمى و الجهل
نامه اى است از آن حضرت به (سهل بن حنيف انصارى ) و او حاكم مدينه بود: براى از دست دادن كمك و يارى آنان تاءسفى به خود راه مده بس است براى اثبات گمراهى آنان و شفاى دل تو از آزادى كه به تو مى دادند گريختنشان از هدايت و حق و شتافتن آنان به كورى و نادانى. (75)
377. اداى فضيلت
من كتاب له اءلى اءهلا البصرة: مع اءنى عارف... و لذى النصيحة حقه
نامه اى از آن حضرت ره اهل بصره: من فضيلت هر كسى از شما را كه خير خوه و خير انديش است ادا مى كنم. (76)

5 - حكومت و فرمانروايان و صفات فرمانروا
378. اسرا حكومتدارى
من كتابه للاشتر -: ثم انظر فى حال كتابك، فول على اءمورك خيرهم، و اخصص رسائلك التى تدخل فيها مكائدك و اءسرارك باءجمعهم لوجوه صالح الاخلاق ممن لا تبطره الكرامة، فيجترى بها عليك فى خلاف لك بحضرة ملا، و لا تقصر به الغفلة عن ايراد مكاتبات عمالك عليك، و اصدار جواباتها على الصوب عنك
امام على عليه السلام در نامه به مالك اشتر فرمودند: به وضع ماءمورين خود رسيدگى كن و كارهاى خود را به دست نيكان آنان بسپار! نامه هايى را كه نقشه ها و اسرارت را در بردارد به دست كسى بسپار! نامه هايى را كه نقشه ها و اسرارت را در بردارد به دست كسى بسپار كه در فضايل اخلاقى از همه شايسته تر باشد. كسى باشد كه احترامت به وى او را مغرور نسازد و در مخالفت با تو در حضور ديگران گستاخ نگردد. كسى باشد كه غفلت تو موجب نشود كه گزارش فرمانداران و نمايندگانت و نامه هاى آنان را به تو ندهد و جواب شايسته كه مناسب توست براى آنان صادر نكند. (77)
379. بدترين مردم نزد خدا
اءن شر الناس عند الله امام جائر ضل و ضل به
بدترين مردم نزد خدا، پيشواى منحرفى است كه خود گمراه است و موجب گمراهى (ديگران مى شود. (78)
380. عبرت از سرگذشت زمامداران
الواجب عليك اءن تتذكر ما مضى لمن تقدمك من حكومة عادلة، اءوسنة فاضلة، اءو اءثر عن نبينا صلى الله عليه و آله اءو فريضة فى كتاب الله فتقتدى بما شاهدت مما عملنا به فيها، و تجتهد لنفسك فى اتباع ما عهدت اءليك فى عهدى هذا
بر تو واجب است كه سرگذشت و رفتار زمامدارانى را كه پيش از تو از اين خاكدان گذشته اند به ياد بياورى، زمامدارانى كه حكومت دادگرنه گستردند و به سنت فاضله عمل نمودند و از آثار پيامبر صلى الله عليه و آله تبعيت نمودند و واجبات وارده در كتاب الهى را پيروى كردند، پس تبعيت كن از آن اعمالى كه ما انجام داديم و تو خود آن را مشاهده كردى و واجب است كه از ذات خود در پيروى از اين عهدنامه كه براى تو نوشتم. (79)
381. كيفر قتل عمد
يا مالك! فلا تقوين سلطانك بسفك دم حرام، فان ذلك مما يضعفه و يوهنه، بل يزيله و ينقله، و لا عذر لك عند الله و لا عندى فى قتل العمد، لاءن فيه قود البدن
اى مالك! حكومت خود را با ريختن خون ناحق تقويت مكن، چرا كه اين كار حكومتت را سست و متزلزل مى سازد، بلكه بنيان آن را مى كند و به ديگران منتقل مى نمايد و بدان هيچ گونه عذرى نزد خدا و من در قتل عمد پذيرفته نيست، زيرا كيفر آن قصاص و مرگ است. (80)
382. سنت پيشوايان را نقض مكن!
لا تنقض سنة صالحة عمل بها صدور هذه الامة و اجتمعت بها الالفُة، و صلحت عليها الرعية
هرگز سنت شايسته اى را كه پيشوايان اين امت به آن عمل كرده و ملت اسلام به آن انس و الفت گرفته و امور مردم بدان اصلاح گرديده است نقص ‍ مكن!
383. كارمندانى چنين انتخاب كن!
يا مالك توخ منهم اءهل التجرية و الحياء، من اءهل البيوتات الصالحة و القدم فى الاسلام المتقدمة، فاءنهم اءكرم اخلاقا، و اءصح اءعراضا، و اءقل فى المطامع اشراقا، و اءغلب فى عواقب الامور نظرا
اى مالك! كارمندانى را كه اهل تجربه و شرم و حيا و از خانواده هاى صالح كه در اسلام پيشگام ترند انتخاب كن؛ زيرا اخلاق آنها كريم تر و خانواده شان پاك تر و كم طمع تر و در سنجش عواقب امور بيناترند. (81)
384. موقعيت خطرناك
صاحب السلطان كراكب الاسد: يغبط بموقعه، و هو اءعلم بموضعه
ملازم و نديم سلطان، همچون كسى است كه بر شير سوار باشد؛ مردم به موقعيت او غبطه مى خورند، در حالى كه خودش بهتر مى داند در چه وضعيتى (خطرناك ) قرار دارد. (82)
385. رابطه اميران
الصق بذوى المرؤ ات و الاحساب و اءهل البيوتات الصالحة و السوابق الحسنة ثم اءهل النجدةُ و الشجاعة و السخاء و السماخة، فاءنهم جماع من الكرم، و شعب من العرف
به مالك اشتر نوشت: روابط خود را با افراد باشخصيت و اصيل، و خانواده هاى صالح و خوش سابقه برقرار كن، و پس از آن مردمانى كه داراى بزرگوارى و دلاورى و سخاوت و اهل گذشتند رابطه برقرار ساز كه آن ها كانون كرم و شعبه هايى از خوبى هستند. (83)
386. شرايط حاكم
لا ينبغى اءن يكون الوالى على الفروج و الدماء و المغانم و الاحكام، و اءمامة المسلمين الخيل... و لا المعطل للسنة فيهلك الامة
شايسته نيست كسى كه حاكم بر ناموس و خون و غنايم و احكام مسلمانان و متصدى رهبرى مسلمانان است بخيل باشد و يا كسى كه به سنت (پيامبر) عمل نكند و در نتيجه، امت را به نابودى كشاند. (84)
387. ميدان آزمايش مردان
الولايات مضامير الرجال
زمامدارى ها، ميدان مسابقه و آزمايش مردان است. (85)
388. نهى از گماشتن حاجت
من كتابة الى قتم بن العباس، و هو عامله على مكة -: و لا يكن لك اءلى الناس سفير الالسانك، و لا حاجب اءلا وجهك. و لا تحجبن ذا حاجة عن لقائك بها، فاءنها اءن ذيدت عن ابوابك فى اءول وردها لم تحمد فيما بعد على قضائها
در نامه خود به قثم بن عباس كارگزارش در مكه: و از طرف تو براى مردم سفيرى جز زبانت نباشد و ما بين تو و مردم فاصله و پرده اى جز صورقرار مده و هيچ نيازمندى را از ديدارى رويت محروم مكن؛ زيرا اگر در آغاز از ورود بر تو منع گردد، پس از آن كه حاجتش برآورده گردد تو سزاوار سپاسگزارى نخواهى گشت. (86)
389. حالات زمامداران
اءن من اءسخف حالات الولاة عند صالح الناس اءن يظن بهم حب الفخر، و يوضع اءمرهم على الكبر
از سخيف ترين حالات زمامداران نزد مردان صالح، زمانى است كه به آنها گمان برده شود كه دوستدار تفاخرند و امورشان را بر كبر و خود پسندى قرار مى دهند. (87)
390. پاسداران احكام خدا
السلطان وزعة الله فى اءرضه
فرمانروايان، پاسداران احكام خدا در زمين اويند. (88)
391. روزگار پس از على عليه السلام
اءنه سياءتى عليكم من بعدى زمان ليس فيه شى ء اءخفى من الحق، و لا اءظهر من الباطل، و لا اءكثر من الكذب على الله و رسوله
قطعى است كه پس از من روزگار براى شما روى خواهد آورد كه چيزى پوشيده تر از حق و آشكارتر از باطل و فراوان تر از دروغ بستن به خدا و رسولش نخواهد بود. (89)
392. سامان يافتن كار
اءن فى سلطان الله عصمة لامركم. فاعطوة طاعتكم غير ملومة و لا مستكرده بها. و الله لتفعلن اءو لينقلن الله عنكم سلطان لاسلام، ثم لا ينقله اءليكم اءبدا حتى ياءرز الامر اءلى غير كم
همانا سلطان خدا (حكومت و رهبرى دين حق ) مايه نگهدارى و سامان يافتن كار شماست؛ پس بى درنگ و با ميل و اختيار او را اطاعت كنيد. سوگند به خدا كه يا اين كار را مى كنيد يا خداوند سلطان اسلام (حكومت حقه اسلامى ) را از شما مى گيرد و ديگر هرگز آن را به شما منتقل نمى كند، تا به دست ديگرى سپرده شود. (90)
393. وظيفه پيشوا
من نصب نفسه للناس اءماما فليبدا بتعليم نفسه قبل تعليم غيره، وليكن تاديبه بسيرته قبل تاءديبه بلسانه، و معلم نفسه و مؤ دبها اءحق بالاجلال من معلم الناس و مؤ دبهم
كسى كه خود را در مقام امامت و پيشوايى مدرم قرار دهد، بايد پيش از تعليم به ديگران، خود را تعليم دهد و قبل از تربيت به زبان با عملش تربيت كند و كسى كه آموزگار و مربى نفس خويش است، به احترام و اكرام سزاوارتر است از آن كه معلم و مربى ديگران باشد. (91)
394. زمامدارى و تصرف در كار
ليست تصلح الرعية الا بصلاح الولاة، و لا تصلح الولاة الا با ستقامة الرعيةُ، فاذا اءدت الرعية الى الوالى حقه، و اءدى الوالى اءليها حقها عز الحق بينهم، و قامت مناهج الدين، و اعتدلت معالم العدل، و جرت على اءذلالها السنن، فصلح بذلك الزمان، و طمع فى بقاء الدولة و يئست مطامع الاعداء و اذا غلبت الرعية و اليها، اءو اءجحف الوالى برعيته، اختلفت هنالك الكلمة، و ظهرت معالم الجور، و كثر الادغال فى الدين، و تركت محاج السنن، فعمل بالهوى، و عطلت الاحكام، و كثرت علل النفوس
كار ملت جز با اصلاح زمامداران و وضع زمامداران جز با رو به راه بودن كار ملت اصلاح نمى شود، بنابراين وقتى مردم حقوق حكومت را دادند و زمامدار حق مردم را ادا كرد، آن گاه حق در ميان همه طبقات قوى و امور دينى استوار و نشانه هاى عدالت و اعتدال، و راه و رسم هاى درست در مجراى خود به كار مى افتد، در چنين روزگارى مردم اصلاح شوند و به بقاى حكومت اميدوار بايد بود و دشمنان هم ماءيوس مى گردند. اما اگر ملت بر زمامدار مسلط شد و با آن كه زمامدار به مردم ستم كرد، وحدت و نظام جامعه دچار اختلاف و نشانه هاى ظلم آشكار گردد، بدعت در دين فراوان و آداب دينى متروك شود، در چنين روزگار است كه به هواى نفس عمل شود و احكام خدا تعطيل و بيمارى هاى اخلاقى فراوان گردد. (92)
395. وظيفه امام
ليس على الامام الا ما حمل من اءمر ربه، الا بلاغ فى الموعظة و الاجتهاد فى النصيحة، و الاحياء للسنة، و اقامة الحدود على مستحقيها
بر امام نيست نگر آن كه دستور خدا را اجرا كند: با پند و اندرز، فرمان خدا را ابلاغ نمايد، براى خير خواهى مردم كوشش نموده، سنت الهى را زنده و حدود خدا را درباره منحرفان به اجرا در آورد. (93)
396. وصف داوران ناشايسته
فس صفة من يتصدى للحكم بين الامة و ليس لذلك باءهل -:... رجل قمش جهلا موضع فى جهال الامُة، عاد فى اءغباش الفتنة، عم بما فى عقد الهدنُة قد سماة اشباة الناس عالما و ليس به
در توصيف كسى است كه در ميان امت بدون شايستگى متصدى منصب قضاوت مى گردد: كسى است كه انبوهى از نادانى ها را در خود جمع كرده در ميان نادانان امت براى فريفتن مردم به همه سو مى شتابد (اين صنف كور دل ظلمت جو) در تاريكى آشوب ها و تشويش ها مى تازد و به آنچه كه در پيمان صلح است نابينا است، انسان نماها عالمش مى خوانند با اين كه از علم بهره اى نبرده است. (94)
397. رعايت توده مردم
من كتابه للاشتر لما و لاه مصر -: اءشعر قلبك الرحمة للرعية، و المحبة لهم، و اللطف بهم، و لا تكو عليهم سبعا ضاريا تغتنم اءكلهم، فانهم صنفان: اءما اءخ لك فى الدين، اءو نظير لك فى الدين، اءو نظير لك فى الخلق، يفرط منهم الزلل، و تعرض لهم العلل، و يؤ تى على اءيديهم فى العمد و الخطاء فاءعطهم من عفوك وصفحك مثل الذى تحب اءن يعطيك الله من عفوة و صفحه، فانك فوقهم، و والى الامر عليك فوقك، و الله فوق من ولاك!
در فرمان استاندارى مصر به مالك اشتر: رحمت و محبت و لطف بر مردم جامه را به قلبت بفهمان (به طورى كه آن را دريافت كند، نه اين كه در حد يك تصور ذهنى بماند) و براى آنان درنده اى خونخوار مباش كه خوردن آنان را غنيمت بشمارى؛ زيرا مردم بر دو صنف اند: يا برادر دينى تو هستند، يا نظير تو در خلقت (همنوع تو مى باشند) لغزش ها از آنان سر مى زند و خطاها بر آنان روى مى آورد و از روى عمد يا خطا دچار تجاوز مى گردند. مردم را از بخشش و چشم پوشى هاى خود آن چنان بهره ور ساز كه دوست دارى مثل آن را خدا براى تو عطا فرمايد؛ زيرا مقام تو بالاتر از آن مردم است و مقام زمامدار تو بالاتر از تو و خداوند فوق زمامدار توست. (95)
398. توجه نكردن به روابط
من كتابه للاشتر لما ولاه مصر -: اءن للوالى خاصة و بطانة " فيهم استئثار و تطاول و قلة اءنصاف فى معاملة، فاحسم مادة اءولئك بقطع اءسباب تلك الاحوال
براى زمامدار خواص و نزديكانى است كه دارى صفت خودخواهى و مقدم شمردن خود بر ديگران، و دست درازى، و كم انصافى در معاملات مى باشند. ماده و ريشه اين گونه مردم را با قطع عوامل صفات مزبور قطع (96) كن.
399. شرايط استخدام كار گزاران
فيما كتب للاشتر لما ولاه مصر -: اءنظر فى اءمور عمالك فاستعملهم اختبارا، و لا تولهم محاباة و اءثرة، فاءنهم جماع من شعب الجور و الخيانة. و توخ منهم اءهل التجربة و الحياء، من اءهل البيوتات الصالحة و القدم فى الاسلام المتقدمة
در فرمان استاندارى مصر به مالك اشتر:
سپس در امور كارگزارانت نظر كن:
1. آنان را با آزمايش (و تحقيق و كشف صلاحيت) به كار بگمار، نه از روى بخشش بى علت و استبداد، زيرا آنان مجموعه اى از شعبه هاى ظلم و خيانت اند.
2. از ميان مردم كسانى را براى كارگزارى انتخاب كن كه تجربه و حيا دارند از خاندان هاى صالح و صاحب قدم هاى مفيد در اسلام اند. (97)
400. دگرگونى زمانه
اءذا تغير السطان تغير الزمان
هرگاه سلطان (حكومت) دگرگون شود، زمانه نيز دگرگون شود. (98)
401. غرور والى، ذلت مؤ من
لما ورد الكوفة قادما من صفين...اءقبل حرب يمش معه، و هو عليه السلام راكب، فقال عليه السلام: ارجع فاءن مشى مثلك مع مثلى فتنة للوالى و مذلة للمؤ من
آن حضرت عليه السلام در موقع برگشت از صفين، حرب پياده در ركاب آن حضرت حركت كرد، حضرت فرمود: برگرد؛ زيرا پياده رفتن مثل تويى با مثل من موجب غرور والى و ذلت براى مؤ من مى باشد.(99)
402. برترين وزراء
من كتابه للاشتر لما و لاه مصر -: اءن شر وزرائك من كان للاشرار قبلك وزيرا، و من شر كهم فى الاثام، فلا يكونن لك بطانة؛ فاءنهم اءعوان الاثمة، و آخوان الظلمة، و اءنت واجد منهم خير الخلف ممن له مثل آرائهم و نفاذهم، وليس عليه مثل آصارهم و اءوزار هم ممن لم يعاون ظالما على ظلمه و لا آثما على اءثمه، اءولئك اءخف عليك مؤ ونة، و اءحسن لك معونة، و اءحنى عليك عطفا، و اءقل لغيرك اءلفا، فاتخذ اءولئك خاصة لخلواتك و حفلاتك. ثم ليكن آثرهم عندك اءقولهم بمر الحق لك و اءقلهم مساعده فيما يكون منك مما كره الله لا وليائه، واقعا ذلك من هواك حيث وقع
فرمان امام على عليه السلام به مالك اشتر وقتى كه او را والى مصر و اطراف آن ساخت: بدترين وزراى تو كسى است كه پيش از تو وزارت اشرار را داشته و در گناهان شريك آنان بوده است، هرگز او را از خواص خود قرار مده؛ زيرا آنان ياران گنهكاران اند، و برادران ستمكاران، و تو مى توانى جانشينانى بهتر از آنان پيدا كنى كه نظرياتى مثل آنان دارند و نفوذ آنان را نيز دارا هستند و در عين حال از وزر و بال گناهان آنان به دورند. كسانى كه هيچ ستمكارى را در ستم ورزى و هيچ گنهكارى را در ارتكاب گناه كمك نكرده اند. زحمت آنان بر تو سبك تر، و يارى آنان براى تو نيكوتر است و از نظر عطوفت به تو مايل تر، و با اشخاص جز تو كم انس تر مى باشند، پس اين گون انسان هاى ممتاز را خاص مجالس سرى و علنى خود قرار بده، سپس ‍ مقدم ترين خواص در نزد تو گوياترين آنان باشد، درباره حق اگر چه تلخ باشد و كسى باشد كه در مواردى كه خداوند براى اوليايش اكراه دارد هر اندازه هم آن موارد مطلوب هواى تو باشد - كم ترين يارى را به تو نمايد.(100)
403. لزوم رسيدگى به ماليات
من كتابه للاشرت لما ولاه مصر -: تفقد اءمر الخراج بما يصلح اءهله، فاءن فى صلاحه و صلاحهم صلاحا لمن سواهم، و لا صلاح لمن سواهم الا بهم، لان السان كلهم عيال على الخراج و اءهله. وليكن نظرك فى عمارة الارض اءبلغ من نظرك فى استجلاب الخراج لان ذلك لا يدرك الا بالعمارة. و من طلب الخراج بغير عمارة اءخرب البلاد و اءهلك العباد، و لم يستقم اءمره الا قليلا
در فرمان استاندارى مصر به مالك اشتر: امر ماليات را به گونه اى تحت نظر بگير كه حال پرداخت كنندگان آن را اصلاح نمايد؛ زيرا اصلاح حال ديگر مردم در اصلاح اصلاح ماليات و پرداخت كنندگان آن است و براى ديگر مردم مصلحتى نيست جر با اصلاح حال پرداخت كنندگان ماليات؛ زيرا همه مردم تحت كفايت ماليات و پرداخت كنندگان آن مى باشند. نظرت در آباد كردن زمين بيشتر و رساتر از توجه به گرفتن ماليات باشد، زيرا ماليات بدون آبادى قابل دريافت نيست و هر كسى بدون آباد كردن زمين، ماليات مطالبه كند، شهرها را خراب كرده و بندگان خدا را به هلاكت رسانده و روزگار زمامدارى او به طول نمى انجامد، مگر اندكى.(101)
404. توصيف حكومت بنى اميه
فى ذكر فتنة بنى مية -: كان اءهل ذلك الزمان ذئابا و سلاطينه سباعا و اءوساطه اءكالا، و فقراوه اءمواتا
امام على عليه السلام در بيان فتنه بنى اميه فرمودند: مردم آن زمان گرگ هايى مى گردند و سلاطينشان درندگان و مردم متوسط طعمه هايى براى آن درندگان و فقرا آنان مردگانى مى شوند. (102)
405. نابودى دنيا و دين
فى كتابه الى مصقلة عامله على اءردشير خرة -: بلغنى عنك اءمر اءن كنت فعلته فقد اءسخطت اءلهك، و عصيت اءمامك: اءنك تقسم فى ء المسلمين الذى حازته رماحهم و خيولهم، و اءريقت عليه دماوهم، فيمن اعتامك من اءعراب قومك. و لا تصلح دنياك بمحق دينك فتكون من الاخسرين اءعمالا
در نامه خود به مصقله، كارگزار اردشير خره، نوشت: درباره تو گزارش به من رسيده است كه به راستى اگر آن گونه عمل كرده باشى، خدايت را به خشم آورده اى و امام خود را نافرمانى كرده اى، تو غنيمت مسلمانان را كه نيزه ها و اسب هاى آنان فراهم آورده و خونشان براى آن ريخته شده است، ميان عرب هاى قوم خود كه تو را برگزيده اند تقسيم كرده اى. دنياى خويش را با نابود كردن دينت آباد مگردان، كه در اين صورت از زيانكارترين مردمان خواهى بود. (103)
6- عصمت
406. حفظ در پناه خدا
اءنما الناس مع الملوك و الدنيا، الا من عصم الله
مردم در حقيقت با شهرياران و دنيايند مگر آن كسى كه خدا او را حفظ كند. (104)
407. نوعى از عصمت
من العصمة تعذر المعاصى
ناتوانى بر گناه خود نوعى عصمت است. (105)
408. شايسته اهل عصمت
ينبغى لاهل العصة و المصنوع اليهم فى السلامة اءن يرحموا اءهل الذنوب و المعصية
شايسته است كه اهل عصمت و پاكى و كسانى كه نعمت رستن از گناهان به آنان داده شده است، براى گناهكاران و نافرمانان دلسوزى كنند. (106)
409. لغزش مردم
الناس منقوصون مدخولون اءلا من عصم الله، شائلهم متعنت و مجيبهم متكلف، يكاد اءفضلهم راءيا يرده عن فصل راءيه الرضا و السخط، و يكاد اءصلبهم عودا تنكوه اللحظة، و تستحيله الكمة الواحدة!
خرد مردم دستخوش خلل و كاستى است جز آن كسى كه خداوند مصونش ‍ بدارد، پرسش كننده آنان لجوج و مجادله گر است و پاسخ دهنده شان فضل فروش است؛ آن كه در ميان آنان انديشه اش برتر و خوش فكر تر است، بسا كه به علت خشم و خشنودى از نظر درست خود باز مى گردد و خلاف حقيقت را اظهار مى كند و پابرجاترينشان با نگاهى از جا در مى رود و يك كلمه تهديد يا تطميع او را عوض مى كند. (107)
410. موجبات عصمت
اءن فى سلطان الله عصمة لامركم. فاعطوة طاعتكم غير ملومة و لا مستكره بها
در حاكميت خدا و رهبرى حق نگاهدارى كهر شما وجود دارد. پس از آن فرمان بريد، در حالى كه سرزنش شده و مجبور نباشيد. (108)

--------------------------
1-خطبه 91.
2- حكم 252.
3-خطبه 154.
4-خطبه 97.
5-خطبه 2.
6-خطبه 2.
7-خطبه 239.
8-خطبه 154.
9-خطبه 239.
10-خطبه 162.
11-حكمت 120.
12-خطبه 239.
13-خطبه 192.
14-خطبه 239.
15-خطبه 147.و
16-خطبه 187.
17-خطبه 189.
18-خطبه 23.
19-حكمت 432.
20-خطبه 197.
21-خطبه 100.
22-خطبه 87.
23-خطبه 154.
24-خطبه 192.
25-حكمت 106.
26-نامه 35.
27-حكمت 316.
28-خطبه 216.
29-خطبه 192.
30-خطبه 216.
31-حكمت 468.
32-خطبه 121.
33-نامه 45.
34-خطبه 108.
35-خطبه 3.
36-خطبه 215.
37-خطبه 215.
38-خطبه 32.
39-خطبه 147.
40-حكمت 111.
41-خطبه 54.
42-خطبه 128.
43-خطبه 103.
44-خطبه 27.
45-خطبه 84.
46-خطبه 208.
47-نامه 45.
48-حكمت 115.
49-حكمت 156.
50-نامه 28.
51-نامه 45.
52-نامه 45.
53-حكمت 77.
54-حكمت 236.
55-خطبه 34.
56-خطبه 36.
57-خطبه 93.
58-خطبه 93.
59-خطبه 172.
60-خطبه 177.
61-خطبه 61.
62-خطبه 3.
63-خطبه 121.
64-خطبه 122.
65-خطبه 58.
66-خطبه 93.
67- نام 53.
68-خطبه 128.
69-خطبه 192.
70-خطبه 69.
71-خطبه 14.
72-خطبه 13.
73-حكمت 420.
74-نامه 70.
75-نامه 70.
76-نامه 29.
77-نامه 53.
78-خطبه 164.
79-نامه 53.
80-نامه 53.
81-نامه 53.
82-حكمت 263.
83-نامه 53.
84-حكمت 441.
85-حكمت 441
86-نامه 67.
87-خطبه 216.
88-حكمت 332.
89-خطبه 147.
90-خطبه 169.
91-حكمت 73.
92-خطبه 216.
93-خطبه 105.
94-خطبه 17.
95-نامه 53.
96-نامه 53.
97-نامه 53.
98-نامه 31.
99-حكمت 322.
100-نامه 53.
101-نامه 53.
102-خطبه 108.
103-نامه 43.
104-خطبه 210.
105-حكمت 345.
106-خطبه 140.
107-حكمت 343.
108-خطبه 169.
---------------------
عباس عزيزى