1. مختار يكي از صحابه رسول خدا (ص) است

(زمان خواندن: 8 - 15 دقیقه)

وهابيت و سلفى‌ها نسبت به مختار به خاطر جنگ و دشمنى مختار با عبد الله بن زبير، ديدگاه منفى دارند و او را يك شخص دروغگو و مدعى نبوت و نزول وحى مى‌دانند. سخن ابن تيميه و ابن كثير و همفكران آنها را در اين باره،‌ در فصل دوم بيان خواهيم كرد. آنها در بسيارى از مسائل سخنانى گفته‌اند كه با معتقدات اهل سنت در تضاد است و دانشمندان اهل سنت در صدد توجيه و يا رد سخنان آنها بر آمده‌اند.
آن چه ابن تيميه و همفكران او در باره مختار گفته‌اند، با اعتقادات قطعى اهل سنت سازگارى ندارد؛ زيرا در ادامه ثابت‌ خواهيم كرد، مختار طبق مبانى اهل سنت، از جمله صحابه رسول خدا صلى الله عليه وآله وسلم مى‌باشد. و با توجه به اين‌كه اهل سنت صحابه را عادل،‌ جزء اولياى الهى و مبراى از هر گونه عيب و نسبت ناروا مى‌دانند اين سخن ابن تيميه با مبناى آنها در تضاد است.
علاوه بر صحابى بودن مختار در اين فصل مواردى را از كتابهاى خودشان ياد آور مى‌شويم كه صحابه زير پرچم او جنگيده و در نماز به او اقتدا كرده و هداياى مختار را پذيرفته‌اند. و اين سؤال را مطرح مى‌كنيم وقتى ثابت شد مختار صحابى است و صحابه طبق مبناى اهل سنت از چنين جايگاهى برخوردارند، آيا جايى براى اتهامات باقى است؟
در ابتداء ادله صحابى بودن مختار را از منابع و كلام اهل سنت ارائه كرده و بعد موارد ديگر را متذكر مى‌شويم.
1. مختار يكي از صحابه رسول خدا (ص) است
بهتر است در ابتداى بحث، كمى در مورد صحابه از نظر اهل سنت سخن بگوييم، و جايگاه صحابى را در اعتقاد اهل سنت ببينيم:
ا. صحابه از نظر اهل سنت
بخاری در تعريف صحابه می‌گويد:
وَمَنْ صَحِبَ النبي صلى الله عليه وسلم أو رَآهُ من الْمُسْلِمِينَ فَهُوَ من أَصْحَابِهِ.
هر مسلمانی که با رسول خدا (صلى الله عليه وآله) همراه بوده يا ايشان را ديده است، از اصحاب حضرت است.
البخاري الجعفي، ابوعبدالله محمد بن إسماعيل (متوفاى256هـ)، صحيح البخاري، ج3، ص1335، (كتاب فضائل الصحابة بَاب فَضَائِلِ أَصْحَابِ النبي صلى الله عليه وسلم ورضي الله عنهم)،‌تحقيق د. مصطفي ديب البغا، ناشر: دار ابن كثير، اليمامة - بيروت، الطبعة: الثالثة، 1407 - 1987.
احمد بن حنبل رئيس مذهب حنابله، نيز مى‌گويد:
أصحاب رسول اللّه صلى اللّه عليه وسلّم كلّ من صحبه شهرا أو يوما أو ساعة أو رآه.
اصحاب رسول خدا (صلى الله عليه وآله)‌ كسى است كه يك ماه يا يك روز يا يك ساعت همراه حضرت بوده و يا ايشان را ديده‌اند!
ابن أثير الجزري، عز الدين بن الأثير أبي الحسن علي بن محمد (متوفاى630هـ)، أسد الغابة في معرفة الصحابة، ج1، ص12، تحقيق عادل أحمد الرفاعي، ناشر: دار إحياء التراث العربي - بيروت / لبنان، الطبعة: الأولى، 1417 هـ - 1996 م.
طبق تعريف احمد بن حنبل، شخص، به مجرد ديدن رسول خدا (ص) گرچه روايت هم از او نقل نكند،‌ از جمله صحابى به شمار مى‌رود.
تمامي صحابه عادل، و برگزيدگان خداوند هستند
اهل سنت با توجه به مبانى و اعتقادات شان، نسبت به صحابه احترام ويژه‌اى دارند و آنها را از هرگونه عيب و نقص منزه، و عادل، اهل بهشت، جزو اولياى الهى و برترين مخلوقات بعد از انبياء مى‌دانند.
قرطبى مفسر معروف آنها مى‌نويسد:
فالصحابة كلهم عدول أولياء الله تعالى وأصفياؤه وخيرته من خلقه بعد أنبيائه ورسله. هذا مذهب أهل السنة والذي عليه الجماعة من أئمة هذه الأمة.
همه صحابه عادل و از اولياى الهى و برگزيدگان او و برترين مردم بعد از انبيا و رسل اند. اين نظر، مذهب اهل سنت است و آنچه همه امامان اين امت به آن اعتقاد داشته‌اند!
الأنصاري القرطبي، ابوعبد الله محمد بن أحمد (متوفاى671هـ)، الجامع لأحكام القرآن، ج16، ص299، ناشر: دار الشعب – القاهرة.
ب. ادله صحابي بودن مختار طبق مباني اهل سنت
حال كه تعريف صحابه را از منظر آنان شناختيم، به ادله صحابى بودن مختار به صورت اختصار اشاره مى‌كنيم:
1. تمامي اهل ثقيف و تمام قريشيان در حجة الوداع حاضر شدند
ابن حجر عسقلانى از علماى مشهور اهل سنت كتاب «الاصابه في تمييز الصحابه» خودش را همان‌گونه كه از اسمش پيدا است در باره شناخت و معرفى صحابه نوشته است.
در اين كتاب، براى صحابى بودن برخى از افراد دليلى خاص ارائه شده است، به عنوان مثال در روايتى آمده است كه او پيامبر (ص) را ديده است؛ همچنين صحابى بودن برخى ديگر از افراد، با قواعدى به صورت كلى بيان شده است؛ يكى از اين قواعد آن است كه طبق ادله اهل سنت، تمامى افراد قبيله ثقيف و نيز تمامى قريشيان در حجة الوداع حاضر بودند، و اين ثابت مى كند كه همگى آنها در حجة الوداع صحابى شده‌اند.
طبق اين معيار، اهل سنت بسيارى از اشخاص را از جمله صحابه شمرده كه به چند نمونه آن اشاره مى‌كنيم:
1. جبير بن حية:
يكى از كسانى كه طبق اين معيار، از جمله صحابى است،‌ جبير بن حيه است. ابن حجر عسقلانى در باره او مى‌نويسد:
قوله عن جبير بن حية... وهو من كبار التابعين واسم جده مسعود بن معتب بمهملة ومثناة ثم موحدة ومنهم من عده في الصحابة وليس ذلك عندي ببعيد لأن من شهد الفتوح في وسط خلافة عمر يكون في عهد النبي صلى الله عليه وسلم مميزا وقد نقل بن عبد البر أنه لم يبق في سنة حجة الوداع من قريش وثقيف أحد الا أسلم وشهدها وهذا منهم وهو من بيت كبير فإن عمه عروة بن مسعود كان رئيس ثقيف في زمانه والمغيرة بن شعبة بن عمه.
اين سخن بخارى «از جبير بن حية...» او از بزرگان تابعين بوده است، اسم جد او مسعود بن متعب بوده است. برخى او را جزء أصحاب شمرده‌اند؛ از نظر من اين مسأله بعيد نيست؛ چرا كه او در فتوحاتى كه در اواسط دوران عمر اتفاق افتاده حضور داشته، در زمان پيامبر نيز مميز بوده. ابن عبد البر نقل كرده است كه كسى در سال حجة الوداع كسى از ثقيف و قريش باقى نماند؛ مگر اين كه مسلمان و در آن جا حضور شد. و اين شخص از همان افراد است، او خانواده بزرگى بوده؛ چرا كه عمويش عروة بن مسعود، در زمان خودش رئيس ثقيف و مغيرة بن شعبة نيز عمويش بود.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، فتح الباري شرح صحيح البخاري، ج 6، ص263، تحقيق: محب الدين الخطيب، ناشر: دار المعرفة - بيروت.
2. حبيب بن أوس:
شخص ديگر حبيب بن اوس است. ابن حجر درباره او مى‌نويسد:
1568 حبيب بن أوس أو بن أبي أوس الثقفي ذكره بن يونس فيمن شهد فتح مصر فدل على أن له إدراكا ولم يبق من ثقيف في حجة الوداع أحد إلا وقد أسلم وشهدها فيكون هذا صحابيا وقد ذكره بن حبان في ثقات التابعين.
حبيب بن أوس يا إبن أبى اوس ثقفى، يونيس نام او را در زمره كسانى كه در فتح مصر شركت داشته‌اند، آورده است؛ پس دلالت دارد كه او رسول خدا صلى الله عليه وآله را ديده است، كسى از قبيله ثقيف نماند؛ مگر اين كه در حجة الوداع حاضر بود، مسلمان شده و در حجة الوداع حضور يافت. پس اين شخص صحابى است. ابن حبان او را در زمره تابعينى كه ثقه هستند، آورده است.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، فتح الباري شرح صحيح البخاري، ج2، ص1568، تحقيق: محب الدين الخطيب، ناشر: دار المعرفة - بيروت.
3. حفص بن ابي العاص:
ابن حجر در باره او مى‌نويسد:
حفص بن أبي العاص بن بشر بن عبد بن دهمان بن عبد الله بن أبان الثقفي أخو عثمان بن أبي العاص الصحابي المشهور ذكره بن سعد في الطبقات الصغرى فيمن نزل البصرة من الصحابة وقال في الكبرى كتبناه مع إخوته عثمان والحكم ولم يبلغنا أن له صحبة وذكره خليفة في التابعين قلت: قد تقدم غير مرة أنه لم يبق قبل حجة الوداع أحد من قريش ومن ثقيف إلا أسلم وكلهم شهد حجة الوداع وهذا القدر كاف في ثبوت صحبة هذا.
حفص بن ابى العاص بن بشر بن عبد بن دهمان... ثقفى برادر عثمان بن ابى العاص صحابى مشهور است. ابن سعد او را در طبقات صغرى از جمله صحابيانى مى‌داند كه در بصره نازل شدند. و در طبقات كبرى گفته است: من او را با برادرش عثمان و حكم (از جمله صحابه) نوشتيم؛ اما براى من نرسيده است كه او با رسول خدا مصاحبتى داشته باشد. خليفه او را در شمار تابعان آورده است.
من مى‌گويم: بيش از يك مرتبه گذشت كه در سال دهم هجرت قبل از حجة الوداع، هيچ يكى از افراد قريش و ثقيف باقى نماندند مگر اين كه اسلام آوردند و تمام آنها در حجة‌ الوداع با آن حضرت شركت نمودند و همين مقدار در اثبات صحابه بودن او، كافى است.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص98 تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى، 1412هـ - 1992م.
4. ربيعة بن أمية:
نمونه ديگرى از اين نوع صحابه،‌ ربيعة بن اميه است:
2592 ربيعة بن أمية بن أبي الصلت الثقفي ذكره المرزباني... وقد تقدم غير مرة أنه لم يبق أحد من ثقيف وقريش بمكة والطائف في حجة الوداع إلا شهدها مسلما.
ربيعة بن أمية بن أبى صلت الثقفى، مرزبانى او را جزء صحابه آورده، پيش از اين چندين بار گذشت كه كسى از قبيله ثقيف و قريش در مكه و طائف باقى نماند، مگر اين كه مسلمان و در حجة الوداع حاضر شد.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص461، تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى، 1412هـ - 1992م.

ادامه مطلب

5. قارظ بن عتبة:
7054 قارظ بن عتبة بن خالد... وقد تقدم غير مرة انه لم يبق في حجة الوداع قرشي ولا ثقفي الا اسلم وشهدها.
قارظ بن عتبة بن خالد... پيش از اين چندين بار گذشت كه كسى از قبيله ثقيف و قريش در مكه و طائف باقى نماند، مگر اين كه مسلمان و در حجة الوداع حاضر شد.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج5، ص405، تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى، 1412هـ - 1992م.
6. القاسم بن أمية:
قاسم بن اميه،‌پسر همان امية بن ابى صلت ثقفى است كه خود را پيامبر مى‌دانست و به رسول خدا صلى الله عليه وآله ايمان نياورد و سر انجام درسال نهم هجرت كافر از دنيا رفت. طبق گزارش ابن حجر عسقلانى قاسم بن اميه از جمله صحابه مى‌باشد:
7055 القاسم بن أمية بن أبي الصلت الثقفي وكان أبوه يذكر النبوة والبعث فأدرك البعثة فغلب عليه الشقاء فلم يسلم... اما ولده القاسم فذكره المرزباني في معجم الشعراء وهو على شرطهم في الصحابة لأنا قدمنا غير مرة انه لم يبق بمكة والطائف في حجة الوداع أحد من قريش وثقيف الا اسلم وشهدها حكاه بن عبد البر.
قاسم بن أمية بن‌ أبى صلت ثقفى، پدرش ادعاى نبوت و بعثت داشت؛ بعثت رسول خدا صلى الله عليه وآله را درك كرد؛ اما شقاوت بر او غلبه كرد و اسلام نياورد؛... اما فرزندش قاسم را مرزبانى در معجم الشعراء ذكر كرده و او بر شرط آنها از جمله صحابه است؛ زيرا ما پيش از اين بسيار گفتيم كه در حجة الوداع در مكه و طائف كسى از قريش و ثقيف باقى نماند مگر اين‌كه در مراسم حج حضور يافت. اين سخن را ابن عبد البر حكايت كرده است.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج5، ص405، تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى، 1412هـ - 1992م.
7. محيريز بن جنادة:
ابن حجر اين شخص از نيز طبق قاعده كه گفته شد، از جمله صحابه مى‌داند:
7829 محيريز بن جنادة بن وهب الجمحي والد عبد الله استدركه الذهبي في التجريد وقال أراه من مسلمة الفتح فإن ولده عبد الله من كبار التابعين.
قلت... وقد نقلنا مرارا أنه لم يبق بمكة في حجة الوداع من قريش ولا من ثقيف أحد إلا أسلم وشهدها فمقتضاه أن يكون محيريز من أهل هذا القسم.
محيريز بن جناده بن وهب جمحى پدر عبد الله است. ذهبى او در كتاب «التجريد» دوباره آورده و گفته است: من او را از مسلمانان فتح مكه مى‌دانم؛‌ زيرا پسرش عبد الله از بزرگان تابعان است.
مى‌گويم:... چند بار نقل كرديم كه در حجة الوداع از قريش و ثقيف كسى در مكه باقى نماند مگر اين‌كه در اين مراسم حضور يافت. پس به مقتضاى اين قاعده، محيريز از اهل همين قسم است.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج6، ص44، تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى، 1412هـ - 1992م.
8. معاوية الثقفي:
فرد ديگرى كه طبق اين معيار از جمله صحابه شمرده شده معاويه ثقفى است:
8090 معاوية الثقفي من الأحلاف... ونسبه عقيليا وكأنه من عقيل ثقيف وقد تقدم التنبيه على أن من كان شهد الحروب في أيام أبي بكر وما قاربها من قريش وثقيف يكون معدودا في الصحابة لأنهم شهدوا حجة الوداع.
معاوية‌ ثقفى از هم پيمانان است.... نسب او عقيلى است و گويا از خاندان عقيل ثقفى است. پيشتر آگاه نموديم هر فردى از قريش و ثقيف كه در جنگهاى زمان ابو بكر و نزديك به آن حضور داشته، از جمله صحابه شمرده شده اند؛ زيرا آنان در حجة الوداع حاضر بوده اند.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج6، ص162، تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى، 1412هـ - 1992م.
مختار، از ثقيف است و بنابر اين در حجة‌الوداع حاضر شده است
بنا بر اين مختار قطعاً در اين مجموعه از صحابه داخل است، زيرا او از قبيله ثقيف است و در حجة‌الوداع حاضر بوده است. به همين دليل ابن حجر عسقلانى در مورد او مى‌گويد:
وقد تقدم غير مرة أنه لم يبق بمكة ولا الطائف أحد من قريش وثقيف إلا شهد حجة الوداع فمن ثم يكون المختار من هذا القسم.
بيش از يك مرتبه گذشت كه در سال دهم هجرت در شهر مكه وطائف هيچ يكى از افراد قريش و ثقيف باقى نماند مگر اين كه در حجة‌ الوداع با آن حضرت شركت نمودند؛ از اين رو، مختار از اين قسم صحابى است.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج6، ص350، تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى، 1412هـ - 1992م.
و همانطور كه ابن حجر در مورد ديگران گفته بود:
وهذا القدر كاف في ثبوت صحبة هذا.
و همين مقدار در اثبات صحابه بودن او، كافى است.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج2، ص98 تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى، 1412هـ - 1992م.
بنا بر اين طبق مبانى اهل سنت، مختار يكى از صحابه است.
2. هر كودكي كه به دنيا مي آمد به نزد رسول خدا (ص) مي‌بردند تا او را تبرك كنند
ابن حجر عسقلانى از علماى مشهور اهل سنت در ابتداى كتاب «الاصابه في تمييز الصحابه» مى‌گويد: من ترجمه صحابه را بر اساس الفباى حروف تنظيم كردم و در هر حرفى چهار قسم صحابه را معرفى كرده ام:
فالقسم الأول - فيمن وردت صحبته بطريق الرواية عنه أو عن غيره، سواء كانت الطريق صحيحة أو حسنة أو ضعيفة، أو وقع ذكره بما يدل على الصحبة بأي طريق كان....
القسم الثاني - من ذكر في الصحابة من الأطفال الذين ولدوا في عهد النبي صلي الله عليه وسلم لبعض الصحابة من النساء والرجال، ممن مات صلي الله عليه وسلم وهو في دون سن التمييز؛ إذ ذكر أولئك في الصحابة، إنما هو على سبيل الإلحاق: لغلبة الظن على أنه صلي الله عليه وسلم رآهم لتوفر دواعي أصحابه على إحضارهم أولادهم عنده عند ولادتهم ليحنكهم ويسميهم ويبرك عليهم.
قسم اول ترجمه صحابه‌اى است كه به صورت مستقيم يا بالواسطه از رسول خدا روايت نقل كرده اند خواه طريق روايت صحيح باشد يا حسن يا ضعيف. يا قسم اول در ترجمه كسانى است كه در باره او چيزى نقل شده باشد كه دلالت كند او صحابى است....
قسم دوم در ترجمه كسانى است كه از جمله صحابه ذكر شده اند. مانند اطفالى كه در زمان رسول خدا صلى الله عليه وسلم براى برخى از صحابه زن و مرد متولد مى‌شدند. آن اطفالى كه هنگام فوت رسول خدا در سن تمييز نبودند. ذكر آنان در زمره صحابه بر سبيل الحاق است؛ زيرا گمان غالب بر اين است كه رسول خدا صلى الله عليه وسلم آنان را ديده است؛ زيرا اصحاب آن حضرت با انگيزه و بهانه هاى مختلف فرزندانشان را نزد حضرت حاضر مى‌كردند از جمله هنگام ولادت آنها تا حضرت كام آنان را بردارد و نامگذارى كند تا بر آنان مبارك باشند.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852هـ)، الإصابة في تمييز الصحابة، ج1، ص3، تحقيق: علي محمد البجاوي، ناشر: دار الجيل - بيروت، الطبعة: الأولى1412هـ - 1992م.
مختار جزو اين قسم از صحابه نيز هست
با توجه به اين تقسيم بندى،‌ ابن حجر بسيارى از مردان و زنان را در شمار صحابه آورده كه از جمله آنها مختار بن عبيد ثقفى است. او هنگامى‌كه ترجمه مختار را آورده مى‌گويد كه ابن عبد البر به همين دليل او را از جمله صحابه ذكر كرده است:
... وكان المختار ولد بالهجرة وبسبب ذلك ذكره بن عبد البر في الصحابة لأنه له رؤية في ما يغلب على الظن.
مختار در سال نخست هجرت متولد شد، به همين خاطر ابن عبد البر او را در زمره صحابه ذكر كرده است؛ زيرا بر اساس گمان غالب بر ظن، او رسول خدا را ديده است.
العسقلاني الشافعي، أحمد بن علي بن حجر ابوالفضل (متوفاى852 هـ)، لسان الميزان، ج6، ص6، تحقيق: دائرة المعرف النظامية - الهند، ناشر: مؤسسة الأعلمي للمطبوعات - بيروت، الطبعة: الثالثة، 1406هـ – 1986م.
-------------------------------------------------------------------------------------------
گروه پاسخ به شبهات، مؤسسه تحقيقاتي حضرت ولي عصر عجل الله تعالی فرجه