مناسبتها

مقدمه
الحمد للّه رب العالمین والسلام على سیدناالمصطفى وآله الـطاهرین . وَیُطْعِمُونَ الطَّعَامَ عَلَى حُبِّهِ مِسْکِینًا وَیَتِیمًا وَأَسِیرًا/1.
با سپاس به خداودورود به ائمه معصومین (سلام الله علیهم)، همیشه ازخدای مهربان می خواهم مارا از لغزش های که درزندگی پیش روی انسان ها قرار داردحفظ کند، ووحدت ودوستی را که خدای متعال از ما خواسته(إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ/2) دردل جامعه اسلامی پایدار نگهدارد، که مهم ترین وبهترین راه برای سرفرازی وقدرت مندی امت اسلام است، بنده ازچندی پیش کتابی رادیدم آیات فراونی ازقرآن آورده وگفته بود این آیات درشأن ومنزلت علی بن ابی طالب(ع) نازل شده ازآن روز بعد درجست وجوی این مسئله برآمدم که این مطالب چقدرازپشت وانه سندی تاریخی برخوردار است.به حمد الله متوجه شدم آنقدردر مورد هرکدامش سندومدرک است که در طول تاریخ روز به روز پررنگ تر می شود، بعضی آیات بیشتر از سی منبع براش وجود دارد  در این نوشدارمی خواهم تحقیق وبررسی درباره شأن نزول سوره هل اتی داشته باشم، امیدوارم بااین کارگرهی ازمشکلات هرمسلمانی کاسته شود/3.
معرفی این سوره
سوره هل اتی، یاانسان، یادهر، هفتاد وششمین سوره قرآن است واین نام گزاری هم ازآیه اول استفاده شده که این سه کلمه آمده است. تعدادی از مفسرین قائل براین است کل سوره به همین مناسبت نازل شده وبعضی دیگرگفته چندآیه این سوره برای پاداش به ایثار واز خود گذشتگی حضرت علی بن ابی طالب(ع)واهل بیت او نازل شده.اما در روایاتی که آمده از اهل بیت پیامبر(ص)صحبت شده وجیرئیل می گوید یامحمد این سوره درشأن اهل بیت توست. گرچه به تور معمول اهل بیت به زن وفرزن اطلاق می شود اما مواردی هم استثناءداردکه در اینجا همه قائل براینست منظور ازاهل بیت پیامبر(ع)علی،فاطمه،حسن،حسین،سلام الله علیهم است دراین مورد می شود چند دلیل آورد.
1- درزیل آیه تطهیر/4، روایات زیادی آوده اندکه منظور ازاهل بیت درآیه همین پنج نفر است. از عائشه واز ام سلمه نقل کرده اند روزی حضرت پیامبر(ع)حضرت علی فاطمه زهرا وحسنین(ع) را در زیر عباء خود جای داده بود وفرمود: خدایا اینها اهل بیت من است،در همان هنگام آیه نازل شد/5، بزرگان اهل حدیث این مطلب را نقل کرده ازجمله در صحیح مسلم، وصحیح ترمذی، ومسند احمد آمده است.
2- درزیل آیه مباهله/6، نقل کرده اند که درآن روز فقط این پنج نفر بودند،( ولیس مع رسول الله إلا علی وفاطمة والحسنان/7)این حدیث راهمه محدثین نقل کرده مثل مسلم، احمد، سیوطی و...
3- خداوند درسوره شورى/23، از زبان پیامبرش(ص)می گوید من از شما چیزی نمی خواهم جز دوستی با اهل بیتم، از ابن عباس روایت کرده زمانکه این آیه نازل شد، گفتند یا رسول الله ، کیست آن اقارب تو که دوستی  آنها بر ما واجب است ؟ حضرت فرمود: علی ، وفاطمة ، وحسن ، وحسین/8 ، این حدیث را هم همه نقل کرده .  با این قرائین ودلائل زیاد دیگر که وجود دارد اهل بیت که درشأن نزورل این سوره مورد خطاب قرار گرفته فقط شامل خود حضرت پیامبر(ص)علی، فاطمه،وحسنین(ع) می باشد. اما داستان که در مورد شأن نزول ذکر کرده اند چند تا متن عبارات تفاسررا می آوریم.
نظرات مفسرین
قبل از همه ما این داستان را از زبان جارالله زمخشرى که در کتاب خود تفسیر کشاف آوده نقل مى‏کنم ، امام حسن وامام حسین (ع) بیمار شده بودند پیامبر (ص) با جمعى از یاران از آنها عیادت کردند، ودرخواست کردند که علی(ع) برای شفای آنها نذرکنند. على (ع) و فاطمه (س) و خادمه آنها فضه هم نذرکردندکه اگر آنها شفا یابند سه روز روزه بگیرند، چیزى نگذشت که هر دو شفا یافتند و چون غذائى نداشتند، على (ع) سه صاع جووام گرفت و فاطمه (س) یک صاع آن را خمیر کرد و پنج قرص نان به تعداد آنها براى افطار درست کرد، در این هنگام سائلى بر در خانه آمد و گفت، مرا اطعام کنید، آنها مسکین را بر خود مقدم داشتند، غذاى خود را به او دادند و آن شب چیزى جز آب نخوردند، فردا نیز روزه گرفتند و هنگام غروب موقعى که طعام همانند روز سابق براى افطار آماده کرده بودند یتیمى آمد، او را نیز بر خود مقدم شمردند و غذاى خود را به ایشان دادند و در روز سوم اسیرى آمد و همان کار را تکرار کردند، هنگام صبح على (ع) دست حسنین(ع) را گرفت و خدمت رسول خدا(ص) آمد هنگامى که پیامبر (ص) آن‏ها را دید در حالى که از شدت گرسنگى مى‏لرزیدند، فرمود: چقدر براى من ناراحت کننده است‏آنچه در شما مى‏بینم، و با آنها برخاست و به سراغ فاطمه (س) رفت در حالى که در محراب عبادت وشدیداً گرسته بود، در این هنگام جبرئیل نازل شد و گفت: «اى محمد! بگیر این سوره را، خداوند با داشتن چنین اهل بیتى به تو تبریک مى‏گوید، و سپس سوره هل اتى را بر پیغمبر (ص) خواند/9. مفسر بزرگ طبری(م/ قرن: چهارم) این داستان را بتور مفصّل درتفسیرش نقل کرده ومی نویسد بعد ازاین سه‏ روز جبرئیل آمد و هفت آیه این سوره را درشأن ایشان آورد/10. محمد ثناءالله مظهرى ‏(‏م/ قرن: سیزدهم‏)از ابن عباس این داستان را روایت کرده ومی نویسد حضرت على مقداری جواز یک یهودى قرض گرفت وآردکرد یک سوم آنرا آماده کردتا افطارکنند مسکنی آمد وهمه را به او دادند. سپس یک سوم دیگر را آماده کرد،ویتیمی آمد وهمه را به اودادند.سپس یک سوم دیگر را آماده کردأسیری آمد وهمه را به او دادند، پس جبروئیل نازل شد واین سوره را آورد وفرمو:یا محمد(ص) بگیر این را که درشأن اهل بیت تو نازل شده/11. ابوبکر عتیق بن محمد سور آبادى(م/ قرن: پنجم‏)ازامام جعفر بن محمد صّادق(ع)این داستان را نقل کرده و می نویسد بعد ازاین سه روز رسول خدا آمد خانه علی(ع) وفرمود: (الحمد للَّه الّذى اکرم اهل بیتى بکرامة مریم وجد عندها رزقا)  ودر اخیر آیه 9 را این تور ترجمه می کندإِنَّما نُطْعِمُکُمْ لِوَجْهِ اللَّهِ لا نُرِیدُ مِنْکُمْ جَزاءً وَ لا شُکُوراً على و فاطمه گفتند ما می دهیم به شما این طعام را از بهر خدا نه از بهر ثناء شما ، نمى‏خواهیم از شما هیچ پاداش و نه هیچ سپاسى/12. أبولیث سمرقندی(م/383ق)در زیل نفسیر آیه 8 می نویسد گفته اند که این آیه درشأن علی بن أبی طالب وفاطمة (ع) نازل شده روزه داشتند وسائلی آمد مقداری ازطعام آن روزخودشان رابه او دادند، سپس درنزدشان یتیمی آمد وازآن طعام مقداری به او دادند، سپس أسیری آمد وباقی مانده آن رابه اودادند، خداوند هم به سبب نزول این آیه از آنها تشکر کرد/13. محمد محمود حجازى(م/ قرن: پانزدهم‏)  بعد از ذکر داستان معروف می نویسد جبرئیل خدمت پیامبر(ص) آمد وآیه 8 را آورد وفرمود یا محمد(ص) این آیه درشأن اهل بیت تونازل شده/14. نظام الدین حسن بن محمد نیشابورى(م/ قرن: هشتم‏) بعد ازذکر داستان معروف می نویسدحضرت علی(ع)دست حسنین را گرفت وپیش پیامبر(ص)رفتند درحال که از گرسنگی به خود می لرزیدند پیامبر(ص) فرمود: به شما چه رسیده،آنوقت همه نزد فاطمه آمدند وحال آنکه ایشان نیز ازگرسنگی زنج می برد، این زمان جبرئیل نازل شد وفرمود:بگیر یا محمد این سوره را که درشأن اهل بیت تونازل شده/15. سید محمود آلوسى(م/ قرن: سیزدهم)از طریق عطاءاز ابن عباس بتور مفصل این داستان را نقل کرده و می گوید این خبر بین مردم مشهوراست/16. جلال الدین سیوطى(م/ قرن: دهم‏) می گویدآیه 8 درشأن على بن أبى طالب و فاطمة بنت رسول الله(ص)نازل شده/17. عبید الله بن احمد حسکانى(م/ قرن: پنجم‏)  از طریق عطاء از ابن عباس نقل می کندآیه 8 در شأن علی(ع)نازل شده.اجیر شده بود برای آب دادن درختی ومقداری جو بدست آورد سه روز غذای خود را که از آن جو تهیه کرده یود داد به مسکین، یتیم، و أسیر، واین آیه نازل شد/18. نعمت الله بن محمود نخجوانى(م/قرن: دهم‏)از ابن عباس نقل می کند که پیامبر (ص)به علی (ع) پیش نهاد کرد برای شفای حسنین روزه نذر کند وحضرت چنین کرد وتا سه روز از خودشان گذشتند که غذای شان را به مسکین، یتیم، و أسیر، اعطاکرده وخودغذای نخوردند ، بعد از آن جرئیل نازل شد و آیه 8 را آورد وفرمود این درشأن اهل بیت توست یا نیی الله/19. ابن جزى غرناطى محمد بن احمد(م/ قرن: هشتم) می نویسد این آیات درشأن علی بن أبی طالب و فاطمة و حسن و حسین (ع) نازل شده وآن داستان مشهور است که ایثار کردند به مسکین، یتیم،وأسیر/20. ابواسحاق احمد بن ابراهیم‏ ثعلبى نیشابورى (م/ قرن: پنجم)‏بعد از ذکر داستان می نویسد جبرئیل آمد وفرمود یا محمد بگیر این سوره را که درشأن اهل بیت تونازل شده/21. علاء الدین على بن محمد بغدادى(م/ قرن: هشتم‏)این داستان رانقل کرده ومی گوید که آیه 8 درشأن علی (ع) نازل شده/22. عبدالکریم بن هوازن‏ قشیرى‏(م/ قرن: پنجم‏)درتفسیر خود چنین می نویسد سه روز سائل به در خانه فاطمه آمد واو طعام خود را داد ودر این سه روز چیری نخورد، وقتی پیامبر (ص)دید گریه کرد وبه خدا نالید دراین زمان آیه8 نازل شد/23. حسین بن مسعود بغوى(م/ قرن: ششم‏) این داستان را بسیار مختصر نقل کرده ومی گوید آیه8 درشأن علی بن أبی طالب(ع) نازل شده/24. ابوعبدالله محمد بن عمر فخرالدین رازى(م/ قرن: ششم)‏می گوید از ابن عباس روایت شده حضرت علی(ع)مقداری جواز یک یهودی خیبری قرض گرفت و... بعد جبرئیل نازل شد واین سوره را آورد وفرمود یا محمد بگیر این را که درشأن اهل بیت تو نازل شده/25. مفسربزرگ بیضاوی (م/682) درزیل آیه 8 بتورمشروح این داستان را نقل کرده/26. وقرطبی هم درتفسیرخودزیل آیه 8 بتورمشروح این داستان را آوده/27. ابن العربی درزیل آیه 8 می گوید مثل قصة مشهور علی وأهل بیتش/28. این بود نقل داستان اززبان مفسرین که نشانه متواتربودن آن معلوم است و برای خوانندگان جای هیچ شبهه ای باقی نمی ماند، اگر به این جور مطالب دقت کافی داشته باشیم برای هر خواننده ای راه گشا خواهد بود. چتورممکنه برای تقدیراز اشخاصی آیات قرآن نازل شودآیاتاکنون هیچ باخود فکر کرده اید اینها چه انسانهای بودند .
بلی اگر انسانها قدر خود رابشناسد از ملائک بالاتر می شود.
بود قدر تو افزون ازملائک         توقدرخود نمی دانی چه حاصل
اما بعضی از انسانها آنقدر پسدتر می شود که خداوند می فرماید: کَالْأَنْعامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ/29.
------------------------------پاورقی:---------------------------------
1- سوره هل اتی/8 .
2- حجرات/10 .
3- چون حرف شیعه ها برای همه پزیرفتنی نیست ما از آنها نظری ذکر نمی کنیم .
4- احزاب/33 .
5- صحیح مسلم، ج7/ص130.
6-  آل عمران/61 .
7- صحیح مسلم،ج7 /ص120 ، مسند أحمد،ج1/ص185 .
8- در المنثور ج6ص7،وتفسیر الطبری ج25ص14،مسند أحمد ج1ص199 .
9- تفسیر کشاف، جلد 4، ص670 .
10- ترجمه تفسیر طبرى‏ ، ج‏7، ص: 1969 انتشارات توس ‏، تهران ،‏1356 ش .
11- تفسیر مظهرى،پاکستان رشدیه‏،1412ق .
12- تفسیر سور آبادى‏، فرهنگ نشر نو،‏ تهران 1380 ش .
13- تفسیر السمرقندی، ج 3 - ص 504 ،دار الفکر ،بیروت .
14- تفسیر واضح‏ دارالجیل الجدید، بیروت‏،1413 ق .‏
15- تفسیر غرائب القرآن و رغائب الفرقان دار الکتب،بیروت 1416 ق‏ .
16- روح المعانی فی تفسیرقرآن العظیم، ج‏15، ص174، ‏دارالکتب ،‏ بیروت،1415ق .
17- درالمنثور فى تفسیر المأثور،کتابخانه آیة ... مرعشى قم،1404 ق . ‏
18- شواهدتنزیل لقواعد التفضیل، ج‏2، ص333‏سازمان چاپ وزارت ارشاد،1411 ق .‏
19- فواتح الإلهیةوالمفاتح الغیبیة، ج‏2، ص470 دار رکابى للنشر،مصر، 1999م‏ .
20- تسهیل لعلوم التنزیل، ج‏2، ص438 دار الارقم بن ابى الارقم‏ ، بیروت،‏1416 ق‏ .
21- کشف والبیان عن تفسیر القرآن، ج‏10، ص: 99 دار إحیاء التراث العربی،‏ بیروت،1422 ق .‏
22- لباب التاویل فى معانى التنزیل‏ دار الکتب العلمیة، بیروت،‏1415 ق .
23- لطایف الاشارات الهیئة ، عامه للکتاب‏، مصر .
24- معالم التنزیل فى تفسیر القرآن‏ ، ج‏5، ص 192 داراحیاء التراث العربى‏ ،بیروت‏،1420 ق‏ .
25- مفاتیح الغیب‏ ،ج‏30، ص 747 دار احیاء التراث العربى‏، بیروت،‏1420 ق‏ .
26- تفسیر البیضاوی، ،ج5 بیروت دار الفکر .
27- تفسیر القرطبی ،ج 19 ص130 .
28- تفسیر ابن عربی ج 2  ص 370 .
29- اعراف/179.
------
ودیگران که این شأن نزول را درباره اهل بیت ذکرکرده
حکیم ابو عبد الله محمد بن علی ترمذی(م/ 285) در نوادر الاصول، ص 64. شهاب الدین ابن عبد ربه(م/ 328) درعقد الفرید،ج3 ص42. حاکم ابو عبد الله نیشابوری (م/ 405) در مناقب فاطمة(س). حافظ ابن مردویه ابو بکر اصفهانی(م/ 416)،در تفسیرش. ابو الحسن واحدی نیشابوری(م/ 468)در تفسیرش البسیط. حافظ ابو عبد الله محمد بن فتوح الازدی اندلسی(م/488) درفوائد. خطیب خوارزمی(م/ 568)در مناقب، ص180.  حافظ ابو موسى مدینی (م/581) درالإصابه. ابو عمر وعثمان بن عبد الرحمن معروف بابن صلاح، م/643)در الکفایه. ابو سالم محمد بن طلحه شافعی(م/652)در مطالب السئول، ص 31. ابو مظفر سبط ابن جوزی(م/654)در تذکرخود. ابن ابی الحدید(م/655) در شرح نهج البلاغة،ج3 ص257. حافظ ابو عبد الله کنجی(م/658)درالکفایه، ص201.  حافظ محب الدین طبری(م/694)در ریاض النضرة ج 2 ص 207. حافظ الدین نسفی (م/701)در تفسیرخودکه حاشیه تفسیر خازن است ج 4 ص 458. شیخ الاسلام ابو اسحاق حموی(م/722)در فراید السمطین. نظام الدین قمی نیشابوری در تفسیرش که حاشیه تفسیرطبری است ج 29 ص 112. علاء الدین علی بن محمد خازن بغدادی (م/ 741)در تفسیرخود ج 4 ص 358. قاضی عضد ایجی(م/756)در مواقف ج 3 ص 278. حافظ ابن حجر(م/852)دراصابه،ج 4 ص 387. ابو سعود عمادی محمد بن محمد(م/982)در تفسیرش که حاشیه  تفسیر رازی است ج 8 ص 318. شیخ اسماعیل بروسی(م/1137)در تفسیر روح البیان ج 10 ص 268. شوکانی(م/1173)در تفسیرش  فتح القدیر ج 5 ص 338. استاد محمد سلیمان محفوظ دراعجب ما رایت ،ج 1 ص10. وسید شبلنجی درنور الابصار ص12.وسید محمود قراغولی بغدادی درجوهرخود.

نوشتن دیدگاه