یكی از موضوعات مورد پرسش از سوی مؤمنین و مبلغان محترم، تعیین محل دقیق قبر مطهر حضرت زینب كبری علیها السلام است. این سؤال به خاطر انتساب مكانهای مختلفی به آن بانوی بزرگوار در كشورهای مختلف است. به منظور پاسخگویی به این سؤال، و به مناسبت سالروز وفات حضرت زینب علیها السلام بر آن شدیم تا این موضوع را در محضر استاد ارجمند حضرت حجت الاسلام و المسلمین مهدی پیشوایی به بحث و بررسی بگذاریم.
جناب آقای پیشوایی با تشكر از حضرتعالی به خاطر عنایتی كه نسبت به مجله مبلغان داشتید، لطفا بفرمایید اصولا چند محل به قبر مطهر حضرت زینب كبری علیها السلام منسوب است؟ و لو اینكه این مكانها به لحاظ اختلاف نظر معروف شده و یا طرفدار داشته باشند .
از قدیم الایام سه مكان به عنوان قبر مطهر این بانوی بزرگوار مطرح است و هركدام نیز طرفدارانی دارد.
1- قبری كه در شهرك زینبیه امروز در نزدیكی دمشق، پایتخت فعلی كشور سوریه وجود دارد. علمای قدیم از این مكان (شهرك زینبیه) به «غوطه» یا «راویه» تعبیر آورده اند. زائران ایرانی كه جهت زیارت به سوریه میروند، این مكان را زیارت میكنند.
2- محلی كه در شهر قاهره پایتخت مصر به نام «زینبیه» مشهور است.
3- شهر مدینه نیز به عنوان محل دفن حضرت زینب علیها السلام معرفی شده است، گرچه در مدینة النبی محلی به این نام مثل دمشق و قاهره وجود ندارد.
آیا از میان علما و دانشمندان، هر یك از این سه احتمال طرفدارانی دارند؟ در صورت مثبت بودن پاسخ، چه كسانی طرفدار هر یك از این سه احتمال هستند؟
برای هر یك از این احتمالات میتوان چند نفر از علماء را نام برد. تعدادی از عالمان مصری مثل قاضی شبراوی شافعی (1) ، شبلنجی ، شیخ حسن عدوی خمراوی (4) و عده دیگری از علمای مصری كه ظاهرا یا از عرفا و یا شافعی و از محبین و علاقمندان اهل بیت بوده اند معتقدند كه حضرت زینب علیها السلام، در مصر مدفون شده است. مرحوم شیخ جعفر نقدی مؤلف كتاب «زینب الكبری علیها السلام» و نسابه عبیدلی نواده امام سجاد علیه السلام در كتاب «اخبار الزینبات» (5) نیز این احتمال را تقویت كرده اند. در محافل علمی مانیز بعضی از بزرگان مثل مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی متمایل به مصر است.
مرحوم حاج شیخ عباس قمی به نقل از استاد خودش مرحوم محدث نوری (6) ، محمد حسن خان در «خیرات حسان» (7) ، سید حسن صدر در «نزهة اهل الحرمین» (8) و محقق و نویسنده بزرگ، محمد حسنین سابقی در كتاب «مرقد العقیله زینب علیها السلام» (9) احتمال شام را تقویت كرده اند. محقق اخیر با روشی عالمانه احتمال مصر را رد كرده و با قرائن و شواهدی اثبات كرده است كه حضرت زینب كبری علیها السلام در شام دفن شده است.
از میان كسانی كه معتقدند این بانوی گرامی در مدینه مدفون است، میتوان مرحوم بیرجندی مؤلف كتاب «كبریت الاحمر» ، عباسقلی خان سپهر مؤلف كتاب «الطراز المذهب» (10) ، كه در تكمیل «ناسخ التواریخ» بوده ویك جلد آن مربوط به حضرت زینب علیها السلام است و مرحوم سید محسن امین در «اعیان الشیعه» (11) را نام برد.
در صورت امكان دلایل هر یك از این بزرگان را به صورت اختصار بیان كنید و اگر نقدی بر مطالب آنها دارید ارائه بفرمایید.
برای هر یك از این سه احتمال دلائلی ذكرشده است كه پس از بیان هر یك، به نقد و بررسی آنها خواهیم پرداخت . الف: احتمال مصر
برای این احتمال دلایل زیر بیان شده است:
دلیل اول:
نسابه عبیدلی در كتاب «اخبار الزینبات» 6 روایت نقل كرده است كه بر اساس مضمون آنها باید حضرت زینب علیها السلام درمصر دفن شده باشد. این روایات را عینا و بدون ترجمه نقل میكنیم:
1- حدثنا زهران بن مالك قال سمعت عبدالله بن عبدالرحمن العتبی یقول حدثنی موسی بن سلمة عن الفضل بن سهل عن علی بن موسی قال اخبرنی قاسم بن عبدالرزاق و علی بن احمد الباهلی قالا: اخبرنا مصعب بن عبدالله قال كانت زینب بنت علی و هی بالمدینة تالب الناس علی القیام باخذ ثار الحسین و خلع یزید، بلغ ذالك اهل المدینة فخطبت فیهم زینب و صارت تولبهم علی القیام للاخذ بالثار، فبلغ ذلك عمرو بن سعید فكتب الی یزید یعلمه بالخبر فكتب الیه ان فرق بینها و بینهم فامران ینادی علیها بالخروج من المدینة و الاقامة حیث تشاء فقالت: قد علم الله ما صار الینا، قتل خیرنا و انسقنا كما تساق الانعام و حملنا علی الاقتاب فو الله لاخرجنا و ان اهریقت دماؤنا.
فقالت لها زینب بنت عقیل با ابنة عماه قد صدقنا الله وعده و اورثنا الارض نتبوء منها حیث نشاء فطیبی نفسا و قری عینا و سیجزی الله الظالمین، اتریدین بعد هذا هوانا، ارحلی الی بلد امن، ثم اجتمع علیها نساء بنی هاشم و تلطفن معها فی الكلام و واسینها.
2- و بالاسناد المذكور مرفوعا الی عبیدالله بن ابی رافع قال سمعت محمدا اباالقاسم بن علی یقول:
لما قدمت زینب بنت علی من الشام الی المدینة مع النساء و الصبیان ثارت فتنه بینها و بین عمروبن سعید الاشدق والی المدینه من قبل یزید، فكتب الی یزید یشیر علیه بنقلها من المدینة، فكتب له بذلك فجهزها هی و من اراد السفر معها من نساء بنی هاشم الی مصر فقدمتها لایام بقیت من رجب .
3- حدثنی ابی عن ابیه عن جدی عن محمد ابن عبدالله عن جعفر بن محمد الصادق عن ابیه عن الحسن بن الحسن قال:
لما خرجت عمتی زینب من المدینه خرج معها من نساء بنی هاشم فاطمة ابنة عمی الحسین و اختها سكینة .
4- و حدثنی ابی قال: روینا بالاسناد المرفوع الی علی بن محمد بن عبدالله قال:
لما دخلت مصرفی سنة 145 سمعت عسامة المعافری یقول: حدثنی عبدالملك بن سعید الانصاری قال حدثنی وهب بن سعید الاوسی عن عبدالله بن عبدالرحمن الانصاری قال: رایت زینب بنت علی علیهما السلام بمصر بعد قدومها بایام فوالله ما رایت مثلها و وجهها كانه شقة قمر.
5- و بالسند المرفوع الی رقیة بنت عقبة بن نافع الفهری قالت كنت فیمن استقبل زینب بنت علی علیهما السلام لما قدمت مصر بعد المصیبة، فتقدم الیها مسلمة بن مخلد و عبدالله بن الحارث و ابوعمیرة المزنی فعزاها مسلمة و بكی فبكت و بكی الحاضرون و قالت هذا ماوعد الرحمن و صدق المرسلون ثم احتملها الی داره بالحمراء، فاقامتبه احد عشر شهرا و خمسة عشر یوما و توفیت و شهدت جنازتها و صلی علیها مسلمة بن مخلد فی جمع بالجامع و رجعوا بها فدفنوها بالحمراء بمخدعها من الدار بوصیتها.
6- حدثنی اسماعیل بن محمدالبصری - عابد مصر و نزیلها - قال حدثنی حمزة المكفوف قال اخبرنی الشریف ابوعبدالله القرشی قال سمعت هند بنت ابی رافع بن عبیدالله بن رقیة بنت عقبة بن نافع الفهری تقول:
توفیت زینب بنت علی علیهما السلام عشیة یوم الاحد لخمسة عشر یوما مضت من رجب سنة 62 من الهجرة و شهدت جنازتها و دفنتبمخدعها بدار مسلمة المستجدة بالحمراء القصوی حیثبساتین عبدالله بن عبدالرحمن بن عوف الزهری. (12)
نقد و بررسی
این روایات از نظر سند و محتوا قابل اعتماد نیست. محمد حسنین سابقی نویسنده كتاب مرقد العقیله زینب علیها السلام اشكالاتی را براین احادیث وارد كرده است كه به اختصار بیان میگردد:
بررسی روایات از نظر سند
1- اكثر راویانی كه عبیدلی این روایات را از آنان نقل كرده است، مجهول هستند و پس از بررسی و تتبع فراوان در كتب رجال و تراجم و نسب هیچ اثری از آنان به دست نیاوردیم. اینان عبارتند از:
زهران بن مالك - عبدالله بن عبدالرحمن العتبی - علی بن احمد الباهلی - قاسم بن عبدالرزاق - محمد بن عبدالله - علی بن محمد بن عبدالله - عسامة المعافری - عبدالملك بن سعید الانصاری - وهب بن سعید الاوسی - اسماعیل بن محمد البصری - حمزة المكفوف .
با آنكه سیوطی شرح حال تابعان و محدثان و راویان و مورخان قدیم و جدید مصر را نوشته است، اما شرح حال هیچكدام از این چند نفر كه یاد كردیم در كتاب وی نیامده است. و چون وضع اینان بر ما مجهول است، طبعا روایتشان نیز فاقد اعتبار خواهد بود. از این گذشته سند روایت دوم به مصعب بن عبدالله بن مصعب بن ثابت زبیری (متوفی 233) میرسد كه از یك خانواده مخالف و دشمن سرسخت اهل بیت بوده و دشمنی این خانواده با علی علیه السلام و خاندان او در میان مورخان و دانشمندان ما مشهور و امر مسلمی است، بنابر این روایت چنین شخصی نمیتواند قابل اعتماد و استناد باشد.
بررسی مفاد روایات
مفاد این روایات نیز خالی از تناقض و اشكال تاریخی نیست. مثلا روایت مصعب حاكی از این است كه عبدالله بن زبیر در مكه قیام كرد و مردم را به خون خواهی حسین علیه السلام دعوت نمود. در حالی كه دعوت وی به خون خواهی حسین علیه السلام در هیچ یك از تواریخ نقل نشده است، بلكه آنچه مسلم است این است كه عبدالله بن زبیر مردم را به خلافت خود دعوت كرد.
از طرف دیگر، پس از حادثه كربلا یزید در مدینه چندان نفوذ و قدرتی نداشت كه بتواند حضرت زینب علیها السلام را مجبور به هجرت از این شهر بكند، بلكه بر عكس پس از فاجعه كربلا و رسوا شدن حكومت یزید، وی از آزار و اذیتخاندان امام حسین علیه السلام پرهیز میكرد تا اسباب بدنامی بیشتری فراهم نشود .چنانكه در جریان شورش مردم مدینه علی بن الحسین علیهما السلام و خاندان علوی از تعرض مصون ماندند.
علاوه بر اینها چند تناقض دیگر نیز در این روایات به چشم میخورد كه نشان میدهد احتمالا جعل و تحریف در این روایات وجود دارد از آن جمله:
1. روایت اول حاكی است كه حضرت زینب سلام الله علیها قسم یاد كرد مدینه را ترك نكند ولی روایات دیگر میگوید: او از مدینه هجرت كرد و به مصر رفت; یعنی سوگند خود را نقض كرد. آیا این معنی از حضرت زینب سلام الله علیها باور كردنی است؟
2. روایت دوم حاكی است كه حضرت زینب علیها السلام چند روز به آخر ذیحجه مانده وارد مصر شد و روایت پنجم میگوید: حضرت زینب علیها السلام پس از یازده ماه و پانزده روز اقامت در مصر درگذشت. بر این اساس وفات آن بانوی بزرگ باید در ذیقعده سال بعد رخ داده باشد در حالی كه روایت ششم حاكی است كه او در رجب سال 62 وفات یافته است و با هم سازگار نیستند.
3. چنانكه ملاحظه میشود روایت سوم از امام صادق علیه السلام نقل شده است و آن حضرت از پدرش امام باقر علیه السلام و او از حسن بن الحسن نقل كرده است. در حالی كه میدانیم حضرت باقر علیه السلام در كربلا حضور داشته است و قطعا موقع خروج حضرت زینب از مدینه شاهد قضیه بوده است. بنابراین معنی ندارد كه حسن بن حسن این موضوع را بشنود ولی حضرت باقر و پدرش علی بن الحسین علیهما السلام بزرگ خاندان هاشمی در آن زمان از قضیه بی خبر باشند و امام باقر علیه السلام آن را از حسن بن الحسین علیهما السلام روایت كند. از این گذشته این روایت فقط حاكی از خروج حضرت زینب از مدینه است اما از رفتن او به مصر سخنی به میان نیاورده است، بنابراین ارتباطی به موضوع ندارد.
4. راوی روایت چهارم یعنی عبدالرحمن انصاری میگوید: «زینب را چند روز پس از ورود به مصر دیدم، صورت او مثل پاره ماه بود. » این معنی هرگز با حیاء و حجاب حضرت زینب سازگار نیست و ما میدانیم كه حضرت زینب سلام الله علیها حتی در دوران اسارت و سختی، نمونه اعلای حیاء و پوشش و عفت بوده است .بنابراین چگونه ممكن است او با چنین وضعی در برابر بیگانگان حاضر شود؟
5. طبق روایت پنجم، وقتی كه حضرت زینب علیها السلام وارد مصر شد مسلمة بن مخلد به استقبال او رفت و به او تسلیت گفت وگریه كردو حضرت زینب را به خانه اش برد و پس از وفات حضرت زینب علیها السلام در تشییع جنازه او حاضرشد و بر او نماز خواند و او را در همان خانه به خاك سپرد. در حالی كه به گواهی تاریخ، مسلمة بن مخلد انصاری یكی از بزرگترین هواداران بنی امیه و از آغاز جوانی از دشمنان سرسخت امیرمؤمنان علیه السلام بود و با آن حضرت بیعت نكرد و به شام فرار كرد و با معاویه به جنگ با علی علیه السلام رفت. معاویة بن ابی سفیان، مسلمه و دوستش معاویة بن خدیج را كه در مصر بودند دعوت كرد كه در خون خواهی عثمان شركت كنند. آن دو دعوت وی را اجابت كردند و به او نامه نوشتند كه سپاه خود را هر چه زودتربه به مصر بفرست، ما تو را یاری میكنیم. آنگاه معاویه عمروعاص را با شش هزار نفر به آنجا فرستاد. مسلمه پس از مرگ معاویة بن ابی سفیان برای پسر او یزید از مردم مصر بیعت گرفت. معاویة بن خدیج دوست و همكار مسلمه همان كسی است كه محمد بن ابی بكر نماینده علی علیه السلام در مصر را به قتل رساند و سپس جنازه او را در شكم الاغی قرارداد و آن را آتش زد. با این تفاصیل چگونه باور كردنی است كه چنین شخصی از حضرت زینب علیها السلام استقبال و پذیرایی كند؟ و چگونه قابل قبول است كه حضرت زینب علیه السلام به خانه چنین شخصی برود؟ و چگونه ممكن است كه در مدت اقامت حضرت زینب در مصر، هیچ كس از بنی هاشم و علویان به دیدار او نرود و كسی در بیماری از او عیادت نكند و كار به جایی بكشد كه پس از مرگش نیز عنصر پلیدی مثل مسلمه بر جنازه او نماز بخواند؟
در پایان این قسمت این نكته را نیز یادآوری میكنیم كه روایت پنجم از «رقیة» دختر «عقبة بن نافع» نقل شده است و میدانیم كه پدر وی از كاسه لیسان معاویه و یزید بود و یزید او را به حكمرانی آفریقا منصوب كرد. وضع خود رقیه نیز برما مجهول است ، بنابراین روایتی كه تنها او نقل كرده قابل اعتماد نمیباشد. (13)
دلیل دوم:
شیخ حسن عدوی خمراوی (16) و شعرانی به یكی از عرفای قدیم مصر به نام «علی خواص» برمی گردد و همه از او به «سیدی علی خواص» یاد میكنند. نقل میكنند كه سید علی خواص گفته است كه «حضرت زینب علیها السلام در این مكان (قناطر السباع مصر) دفن شده است و من به زیارت او میروم.» علماء مصر بسیار بر این نكته تكیه میكنند كه ما به آنجا رفته و متوسل شده ایم و حاجتمان برآورده شده است. پس اینجا واقعا قبر حضرت زینب علیها السلام است.
نقد و بررسی:
از اینكه انسان در جایی به یكی از بزرگان متوسل شود و حاجتش برآورده شود اثبات نمیشود كه قبر آن بزرگوار نیز در آنجاست، مثلا رسول خدا صلی الله علیه و آله در مدینه مدفون است و ما در ایران به او متوسل میشویم و حاجتمان برآورده میشود در حالی كه یقینا قبر رسول خدا در ایران نیست.
اشكالات دیگر
1- صاحب كتاب مرقد العقیله زینب علیها السلام میگوید:
براساس نوشته كتابهای تاریخی مصر، خلفای فاطمی روزهای عید و متبرك به زیارتگاه ها میرفتند، ولی یك نفر از این مورخان ننوشته اند كه در فلان روز به زیارت قبرحضرت زینب علیها السلام رفته اند، در حالی كه فاطمی بودند و اگر قبر حضرت زینب علیهما السلام آنجا بود حتما میرفتند. (17)
2- موضوع دفن حضرت زینب علیها السلام دختر علی در مصر تنها از دو نفر از مورخین نقل شده است: 1- ابن عساكر 2- ابن طولون، در حالی كه ابن عساكر در تاریخ خودش در جلد مربوط به شرح حال زنان، زندگی نامه حضرت زینب علیها السلام را نوشته است ولی در مورد تاریخ و محل در گذشت این بانوی بزرگوار كوچكترین مطلبی ندارد.
مطلب منسوب به ابن طولون نیز در بی پایگی كمتر از مطالب منقول از ابن عساكر نیست. زیرا قاضی نورالدین عدوی شامی متوفی 1035 هجری در كتاب «زیارات» نقل میكند كه ابن طولون در كتاب «سیرة السیدة زینب» نوشته است كه مدفن عقیله زینب در قریه راویه در غوطه دمشق است.
زینب مدفون در مصر كیست؟
اكنون این پرسش پیش می آید كه اگر حضرت زینب علیها السلام دختر علی علیه السلام در مصر دفن نشده است پس قبری كه در محله «قناطر السباع» قاهره است متعلق به كیست؟ در پاسخ به این پرسش باید یادآوری كنیم كه از بررسی و تتبع در تاریخ روشن میگردد كه زینبی كه در مصر (قاهره) دفن شده است، زینب بنت یحیی المتوج بن الحسن الانور بن زید بن حسن بن علی بن ابی طالب است. ولی از آنجا كه ذهن انسان با شنیدن نام مشترك بین چند نفر، متوجه مشهورترین آنها میگردد، بسیاری از مردم تصور كرده اند كه این همان زینب مشهور یعنی زینب دختر علی بن ابی طالب علیهما السلام است (18) ، در حالی كه این تصور كاملا بی اساس است. البته نسبت دادن افراد به جد بزرگ آنان معمول است، چنانكه امامان ما را پسر پیغمبر میخوانند. بنابراین اگر زینب بنت یحیی را زینب بنت علی علیهما السلام بخوانند، هیچ اشكالی نخواهد داشت.
ب: احتمال مدینه
علامه فقید سید محسن امین معتقد است كه حضرت زینب علیها السلام در مدینه دفن شده است و برای این مطلب دلیل می آورد كه:
بازگشت حضرت زینب علیها السلام پس از فاجعه كربلا به مدینه، قطعی و مسلم است اما خروج مجدد او از این شهر ثابت نشده است، بنابراین باید گفت: در مدینه وفات یافته و در همانجا دفن شده است، گرچه تاریخ وفات و محل دفنش دقیقا روشن نباشد.
این دلیل در واقع نوعی استصحاب است كه مرحوم امین به آن استناد كرده است .
نقد و بررسی
البته مقام علمی و تحقیقات و مطالعات ارزنده تاریخی علامه امین بر اهل فضل و مطالعه پوشیده نیست اما برخی از صاحب نظران، نظریه معظم له را نمیپذیرند و معتقدند كه:
گرچه دفن حضرت زینب علیها السلام در مدینه (بقیع) یك امر ممكن و كاملا طبیعی است زیرا قبر برادرش امام حسن علیه السلام و بسیاری از بزرگان بنی هاشم در این قبرستان قراردارد كه خصوصیات و تفصیل آنها در كتب مربوط بیان شده است، اما باید توجه داشت كه اگر او در این قبرستان دفن شده بود، طبعا قبرش با توجه به شخصیت و عظمت مقامش مشخص میشد. در حالی كه در هیچ یك از كتب مربوط به تاریخ مدینه و مزارات این شهر نامی از محل قبر او به میان نیامده است، با این كه نام زنانی همچون «ام البنین» كه در بقیع دفن شده اند در كتابهایی مانند وفاء الوفاء منعكس شده است.
مسعودی در شرح حال امام حسن مجتبی علیه السلام مینویسد: «حسن بن علی در كنار قبر مادرش فاطمه علیها السلام به خاك سپرده شدو در این قبرستان تا این زمان سنگی است كه روی آن چنین نوشته شده است:
«الحمدلله مبید الامم ومحیی الرمم هذا فاطمة بنت رسول الله صلی الله علیه و آله سیدة نساء العالمین و الحسن بن علی بن ابیطالب و علی بن الحسین بن علی و محمد بن علی و جعفر بن محمد رضوان الله علیهم اجمعین.» (19)
و این نشان میدهد كه قبر آن بزرگواران در قرن چهارم یعنی تا زمان مسعودی مشخص بوده است، و اگر قبر حضرت زینب علیها السلام در این قبرستان قرار داشت، نام او هم حداقل تا زمان مسعودی روی قبر نوشته میشد. چنانكه قبر همسرش عبدالله بن جعفر در همان قبرستان مشخص است، بنابراین چگونه ممكن است قبر حضرت زینب در بقیع باشد، اما هیچ نشانی از آن نباشد، و در هیچ تاریخی یاد نشده باشد؟
از طرف دیگر موضوعات تاریخی جای اعمال استصحاب نیست كه بگوییم: بازگشت حضرت زینب علیها السلام به مدینه قطعی است، اما خروج او از این شهر ثابت نشده است، پس در همان شهر و همانجا به خاك سپرده شده است. (20)
ج: احتمال شام
طرفداران این نظریه میگویند: در مدینه قحطی و دست تنگی شدیدی به وجود آمد. عبدالله جعفر تصمیم گرفت با همسر خود ; حضرت زینب علیها السلام به شام كه مقداری زمین زراعتی داشت سفركند. پس از مسافرت به شام حضرت زینب علیها السلام در همانجا درگذشت. (21)
نقد و بررسی
1- اینكه گفته شده است كه عبدالله بن جعفر در حومه دمشق مزرعه و قریه داشته و همراه همسرش جهت سركشی یا بهره برداری از آنها رفته بوده و در این سفر حضرت زینب علیها السلام درگذشته است مطلب بی اساسی است. در هیچ یك از كتب تاریخی از چنین مزرعه ای اسمی به میان نیامده و اصولا چون عبدالله فرد بخشنده ای بوده هرگز مال و ثروت در دست او دوام نمی آورده است، بنابراین چگونه ممكن است دارای چنین مزرعه و قریه ای بوده باشد؟
2- اگر فرضا عبدالله بن جعفر چنین مزرعهای داشته، ممكن بود شخصا برای رسیدگی به وضع آن به شام برود و دیگر نیازی به بردن همسر و دیگر اعضای خانواده خود كه مستلزم هزینه زیادی بود، نداشت.
3- مدینه از شهرهای مهمی است كه مثل بسیاری از شهرهای مهم دنیا برای آن تاریخ های متعددی نوشته اند. بعضی از این كتابها به حوادث مهمی كه در مدینه اتفاق افتاده مثل زلزله، آتش گرفتن حرم پیامبر اكرم صلی الله علیه و آله، وزیدن باد سرخ و . .. پرداخته اند. اگر چنان قحطی و گرسنگی در آن سال در مدینه اتفاق افتاده بود، قطعا در این كتابهای تاریخی درباره آن بحث میشد، در حالی كه چنین چیزی مطرح نشده است.
نتیجه بحث
پس از بررسی سه احتمال در مورد محل دفن حضرت زینب كبری علیها السلام میتوان چنین نتیجه گرفت كه:
احتمال مصر اشكالات فراوان دارد، احتمال مدینه بدون دلیل است، و احتمال شام به نظر استوارتر می آید گرچه دو اشكال باقی میماند:
یكی اینكه به چه دلیل عبدالله جعفر حضرت زینب علیها السلام را به شام برده است با اینكه حضرت زینب علیها السلام دل خوشی از شام نداشت، و اشكال دیگر اینكه بسیاری از مورخین نوشته اند: آنكه در شام دفن است «ام كلثوم» فرزند علی علیه السلام است. (22)
اشكال دوم را بدین صورت میتوان حل كرد كه منظور از «ام كلثوم» همان زینب كبری علیها السلام است چنانكه در «سفرنامه ابن و «بلاغات النساء» ابن طیفور (24) به آن اشاره شده است، ولی مشكل اینجاست كه كسانی مثل ابن جبیر از این ام كلثوم به «زینب صغری» و نه «زینب كبری» تعبیر آورده اند و در سنگ نوشته ای كه از خاك مقبره در شام استخراج شده است، چنین نگاشته شده است كه: «هذا قبر زینب الصغری المكناة بام كلثوم ابنت علی بن ابوطالب امها فاطمة البتول سیدة نساء العالمین ابنت سید المرسلین محمد خاتم النبیین صلی الله علیه و سلم.» (25)
گرچه نتوان به یقین مشخص كرد كه قبر حضرت زینب علیها السلام در كجا واقع است ولی میتوان گفت: زیارتگاه ها و اماكنی كه به این دودمان منسوبند همه از مصادیق آیه شریفه «فی بیوت اذن الله ان ترفع و یذكر فیها اسمه» (26) میباشند. این خانه ها و زیارتگاه ها ولو منسوب به آنها باشد - جای ذكر و توجه به خدا و انسان سازی و پیوند با شهیدان و اهل بیت است. محل دفن اهل بیت هر كجا كه باشد یاد و خاطره شان زنده است و در سینه های مردم عاشق جای دارند. چه زیبا سروده اند كه:
بعد از وفات تربت مادر زمین مجوی *** در سینه های مردم عارف مزار ماست
آری مزار زینب علیها السلام در واقع دلهای مردم عارف است و در هر نقطه ای كه مدفون باشد تمام زیارتگاه های منسوب به او مورد احترام است و محل استجابت دعا.
از آنجا كه این گفت و گو به مناسبت وفات حضرت زینب علیها السلام ترتیب داده شده است و در این زمان منتشر میشود، لطفا بفرمایید بزرگترین مصیبتی كه حضرت زینب علیها السلام دید كدام مصیبت بود؟
مصائب حضرت زینب علیها السلام خیلی زیاد بود و هر كدام از دیگری مهمتر، ولی آنچه الان در نظر دارم و در مقاتل معتبر هم هست این چند مورد است:
1- كسی كه در قتلگاه بوده نقل میكند كه حضرت زینب علیها السلام در قتلگاه گریه ای كرد كه دوست و دشمن را گریاند. معلوم میشود كه مصیبت بر او بسیار سخت بوده كه چنین گریه كرده است.
2- در خطبه حضرت زینب علیها السلام در كاخ یزید جمله ای است كه میتوان از آن شدت مصیبت را درك كرد. در آنجا به یزید میفرماید:
تو اصلا چه كسی هستی كه من با تو حرف بزنم. تو قابل این حرف ها نیستی. اما چه كنم كه دلم به درد آمد .
به نظر میرسد كه در آنجا هم بر این بانوی بزرگوار بسیار گران و سخت بوده كه این حرف را زده است و الا اصلا یزید را قابل سخن گفتن نمیدانست و با او حرف نمیزد.
^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^_^
1) الاتحاف بحب الاشرف، الشیخ عبدالله بن محمد الشبراوی، ص 93 .
2) نورالابصار، شبلنجی ، ص 183 .
3) الطبقات الكبری المسماة بلواقح الانوار، شعرانی، ج 1 ص 27 .
4) مشارق الانوار فی فوز اهل الاعتبار، الشیخ حسن العدوی الخمراوی، قاهره، 1285 ه . ق.، ص 156.
5) اخبار الزینبات، نسابه عبیدلی، ص 125- 122.
6) هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، حاج شیخ عباس قمی، ص 353.
7) خیرات حسان، محمد حسن خان، سنه 1304ه.، ج 2، ص 29.
8) نزهة اهل الحرمین، السید حسن الصدر، ط مطبعة سرفراز الملیة فی لكنهو الهند، 1354ه. ص 39.
9) هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، حاج شیخ عباس قمی، ص 353.
10) الطراز المذهب، ص 485.
11) اعیان الشیعه، سید محسن امین، چاپ بیروت، 10 جلدی، ج 7، صص 137- 141.
12) اخبار الزینبات، نسابه عبیدلی، صص 115- 122.
13) تخلیص از كتاب «مرقد العقلیة زینب» ص 83- 101.
14) الاتحاف بحب الاشراف، شبراوی، ص 93.
15) نورالابصار، شبلنجی ، ص 183.
16) مشارق الانوار فی فوز اهل الاعتبار، الشیخ حسن العدوی الخمراوی، ص 156.
17) مرقد العقلیه زینب علیها السلام، شیخ محمد حسنین سابقی، ص 45.
18) اعیان الشیعه، ج 7، ص 142.
19) التنبیه و الاشراف، ص 260، چاپ مصر.
20) مرقد العقیله زینب، محمد حسنین السابقی، ص 103
21) خیرات حسان، محمد حسن خان، ص 29، هدیة الزائرین و بهجة الناظرین، حاج شیخ عباس قمی، ص 353; نزهة اهل الحرمین، سید حسن صدر، ص 39.
22) رحلة ابن جبیر، داربیروت، ص 253، معجم البلدان یاقوت حموی، ج 3، ص 20; سفرنامه ابن بطوطه، ترجمه محمدعلی موحد، ج 1، ص 99.
23) سفرنامه ابن بطوطه، ج 1. ص 99.
24) بلاغات النساء، ابن طیفور، ص 23. در این كتاب وقتی میخواهد ماجرای سخنرانی حضرت زینب را نقل كندمی نویسد: «ورایت ام كلثوم علیها السلام و لم ار خفرة والله انطق منها كانما تنطق و تفرغ علی لسان امیرالمؤمنین علیه السلام» كه این عبارت مربوط به حضرت زینب است.
25) سفرنامه حج، میرزا علیخان امین الدوله صدراعظم، مقدمه كتاب، ص 3.
26) نور/ 36.
