تحليلى بر قصيده فرزدق
آنچه در صفحات گذشته از ابيات شعر فرزدق آورديم ، تنها ابياتى نيست كه از او در اين قصيده ثبت كرده اند، بلكه مورخان و كتاب هاى ادبى ، ابيات انى قصيده را از نظر تعداد، مختلف نقل كرده اند و چه بسا برخى به نقل چند بيت اكتفا نموده اند. علت اين اختلاف نقل ها ممكن است بدان جهت باشد كه هر نويسنده به ذوق خويش چند بيتى را انتخاب مى كرده است و نه اين كه بقيه ابيات را منتسب به فرزدق ندانسته و يا بدانها دست نيافته باشد.شيخ مفيد ره فقط بيت هاى يك دو، ده ، يازده ، سيزده ، پانزده ، و شانزده را با مختصر اختلافى - ياد كرده است . (197)
سيد مرتضى ره (متولد 436 هجرى) به پيروى از شيخ مفيد ره همان ابيات را نقل نموده و سپس متذكر شده است تمام آن ها نشده است . (198)
ابوالفرج اصفهانى متولد 356 هجرى بيست بيت از قصيده را آورده است . (199) در حالى كه مناقب به چهل و يك بيت تصريح كرده است . (200) محمد بن فتال نيشابورى متولد 508 هجرى بيست ونه بيت را متذكر شده است ولى با كمى اختلاف محتوايى با آنچه در ديوان فرزدق ثبت گرديده است . (201)
در ديوان فرزدق بيست و بيت براى اين قصيده ثبت شده است كه در صفحات قبل به نقل همان ها اكتفا كرديم و افزون بر آن را نياورديم .
على بن عيسى اربلى متولد 692 هجرى بيست و سه بيت ، (202) ابن خلكان بيست وهفت بيت (203)، جلال الدين سيوطى متولد 927 هجرى بيست و سه بيت (204) و سيد محسن امينى عاملى متولد 1371 هجرى سى و دويست براى اين قصيده ياد كرده اند. (205)
و علامه محمد باقر مجلسى ره چهل و يك بيت براى اين قصيده متذكر شده است و پس از نقل ابيات مى نويسد:
هشام پس از شنيدن شعر فرزدق ، خشمگين شد و حقوقش را قطع كرد و با اعتراض به وى گفت : اگر تو هم جدى همانند جد او و پدرى چونان پدر او و مادرى به منزلت مادر او داشتى براى تو هم مى گفتم !...
نقد شبهات
درباره قصيده فرزدق شبهاتى نيز مطرح شده است :
الف : برخى احتمال داده اند كه شعر فرزدق در ستايش حسين بن على - عليه السلام - سيد الشهدا باشد، زيرا فرزدق اشعارى در وصف آن حضرت دارد كه از نظر سبك و وزن همگونى تمام با قصيده مورد بحث دارد. شعرى كه فرزدق در وصف حسين بن على - عليه السلام - سروده است با اين ابيات آغاز مى شود.
هذا حسين رسوا والده امست بنور هداة تهتدى الامم
هذا ابن فاطمة الزهراء عترتها فى جنة الخلد مجريا به القلم (206) و...
ولى با همه شباهت ها و همگونى زن و قافيه ، قرينه هاى موجود نشان مى دهد كه اين اشعار در مقايسه با قصيده معروف فرزدق از يك قصيده در وصف يك شخص نيستند زيرا اولا، قصيده معروف است و اين ابيات هرگز از چنان شهرتى برخوردار نمى باشد. ثانيا، اين اشعار درديوان فرزدق و در ساير كتب تاريخى به صورت قصيده واحد ثبت نشده است .
ب : بعضى قصيده فرزدق را به حزن بن كنانى نسبت داده اند و معتقدند كه او اين اشعار را در وصف عبدالملك مروان سروده است .!(207)
ولى اين شبهه - به طور مسلم - درباره برخى از ادبيات اين قصيده به كلى منتفى است زيرا آنجا سخن از تبار والاى امام على - عليه السلام - به ميان آمده ، هيچ كس نمى تواند جز امام مصداق آن باشد. علاوه بر اين حبيب بن اوص طائى متولد 233 هجرى اعتراف كرده است كه قصيده مذكور در وصف زين العابدين (ع ) سروده شده است .
بلى با توجه به شباهت زياد اشعار و سبك شعرى حزن بن كنانى با فرزدق احتمال اين هست كه برخى از ابيات قصيده يادشده از آن فرزدق نباشد. و از اشعار خزن بن كنانى وارد قصيده او شده باشد. (208) و اين بيتها از نظر مفهومى قابل شناسايى است مانند بيت يازدهم و دوازدهم قصيده كه سخن از هيبت و بيم افكنى و عصاى خيزران و... دارد. چه اين كه عارفان به مقام امام ، ائمه را معمولا با اين تعابير موردستايش قرار نمى داده اند.
وارد شدن شعرى از شاعرى در اشعار ديگرانى كه هم سبك او بند سابقه داشته است و فراوان به چشم مى خورد. مانند قصيده ابوالاسود دئلى در ستايش امير المؤمنين - عليه السلام - كه چون با اشعار ام هيثم نخعى هم وزن و هم قافيه بوده ، از نظر اهل ادب ، بعضى از ابيات آن دو به ديگرى نسبت داده شده است . (209)و احتمال هاى ديگرى نيز مطرح شده كه قرينه اى بر صحت آن ها نيست و ازياد آن ها چشم مى پوشيم . (210)
احمد ترابی
----------------------------------------
پی نوشت:
164- البيان و التيين 1/370؛ الشعر و الشعرا9؛ المحاسن و المساوى 212؛ العقد الفريد 1/27؛ الاغانى 21/376؛ المعجم الكبير 143؛ ارشاد 2/150؛ حلية الاولياء 3/139؛ امالى سيد مرتضى 67؛ زهرالاداب 1/59؛ محاضراات الادباء 1/299؛ فايق زمخشرى 8/219؛ مناقب ابن شهر آشوب 4/169؛ كشف الغمه 2/92؛ مطالب السؤ ول 79؛ تذكرة الخواص 338؛ و فيات العيان 5/145؛ ديوان حماسه گزيده 213.
165- رجال طوسى 100.
166- اختيار معرفة الرجال رجال كشى 129.
167- اين اوست كه بطحا سرزمين و نبوت با آثارى برجاى مانده از گامهايش آشناست . و خانه خدا نز او را مى شناسد، چونانا كه حل و حرم .
168- فرزند برترين بندگان خداست .
پرهيزكار، منزه ، پاكيزه و نشانه راهنما و ملاك هدايت است .
169- اين ، فرزند فاطمه عليها السلام است ، اگر راستى جاهلى و او را نمى شناسى !
170- اين كه به ادعاى ناشناسى مى پرسى ؛ او كيست ؛ زبانى به او و عظمتش نمى زند.
171- نزم خوبى است او باران گسترده اى است پر ثمر
همواره بخششها از آن دريافت مى شود بى اين كه پايان پذيرد و بخشكد!
172- نرم خوبى است كه كسى از او هراس و بيمناك نشده است .
دوقصلت او را زينت بخشيده : نيك خلقى و نيك رفتارى
173- بر دوش كشنده نيازهاى و رنجهاى مردم گرفتارى و حرمان ديده .
خوش سيمايى كه آرى گفتن به نياز و خواهش مردم برايش خوش وشيرين است .
174- هرگز نه نگفته جز در تشهد نمازش .
175- تمامى بندگان خدا را مورد احسان خئيش قرار داده است ، تا تيرگى فقر و نادارى را از آنان بزدايد.
176- قريش چون او را بنگرد گويند: همه ارزشها و كرامتها در مكارم و فضايل او خلاصه شده و كمال پذيرفته است .
177- او چشم خويش از روى حيا مى بندند و ديده خلق از جلالت او فرو مى افتند.
هرگز سخنى نگويد مگر اينكه در حال تبسم باشد.
178- عصاى خيزرانش ، عطر مى پراكند. بيننده را به شگفت آورد، زيبايى و تناسبى كه در چهره دارد.
179- چون براى سودن حجر السود ركن حطيم آيد با عرفانى كه حجر به او دارد خواهد كه دست او را وانگذارد.
180- از ديرزمان ، خدا او را شريف و بزرگ آفريده و قلم تقدير اين شرف و بزرگى را بر لوح نگاشته است .
181- كسى كه خداى را شكر مى گزارد، در حقيقت سپاسگزارم پدران اوست ، چرا كه دين مردم از اين خاندان سررشته يافته است .
182- جايگاهدينى او آن چنان به اوج پيوسته كه دستها بدان نرسد و پاى انديشه راه نيابد.
183- او كسى است كه همه پيامبران به فضيليت و برترين جدش - محمد - صلى الله عليه وآله - گردن نهادند و امتش برترين امتها به شمار آمدند.
184- نهال وجودش رسته از بوستان نبوت است ، پاك نژاد و پاكيزه خو و نيك سيرت است .
185- او از خاندانى است كه محبت آن خاندان دين است و دشمنى آنان گمراهى و نزديك شدن به ايشان مايه نجات و ايمنى است .
186- نور پيشانيش پرده ظلمت را مى درد، چنان كه آفتاب سينه تاريكى را.
187- بفد از ياد خدا، پيشاپيش هر سخنى و نام و ياد ايشان است و نيز در پايان هر گفتارى .
188- اگر اهل تقوا بر شمارند، اين خاندان سرور آنانند و اگر از بهترين انسانها سراغ گيرند، همه گويند: ايشانند.
189- هيچ بخشنده اى برابرى با آنان نتواند، و هيچ كس را ميسر نشود كه خود را در بزرگى به آنان رساند.
190- در خشكسالى باران ريزنده اند و در ميدان كارزار شيران .
191- در تنگدستى با فراخ دستى مى بخشند، براى آنان يكسان است ، كه بى نياز باشند با مستمند.
192- دوستى آنان بازدارنده شر و نقمت است و موجب زيادت احسان ونعمت .
193- تيقيح المقال 2/4
194- تنقيح المقال 2/4.
195- شذرات الذهب 7/360؛ الاعلام زركلى 4/67.
196- مثنوى هفت اورنگ جامى ، اورنگ اول سلسله الذهب 141
197- ارشاد 2/150.
198- امالى سيد مرتضى 1/67-68
199- الاغانى 14/75 طبع الساسى مصر.
200- مناقب 4/169-172.
201- روضة الواعظين 201-200.
202- كشف الغمه 3/93-93
203- و فات الاعيان 5/145-146
204- شرح شواهد 732-734.
205- اعيان الشعيه 1/269.
206- كشف الغمه 2/43
207- شرح شواهد مغنى 734؛ ديوان ابو تمام حبيب بن اوس طائى 2/284
208- اعيان الشيعه 1/269
209- زهالاداب 1/62-69
210- رك : حياة الحيوان 3/133.
