عروة بن زبير و وضو
پيشتر روايت عبادبن تميم از عمويش زيد بن عاصم مازنى ، راوى حديث وضو،گذشت .به متن آن روايـت ديـگر بار مى نگريم : طحاوى به سند خود از عبادبن تميم ازعمويش روايت كرده است كه گـفـت : رسـول خـدا(ص ) وضـو سـاخت و در وضو بر پاهاى خويش مسح كشيد.عروه نيز چنين مى كرد ((490)) .مى بينيم كه اين روايت بخوبى بيانگر آن است كه عروه مسح مى كرده است .در مصنف عبدالرزاق از هاشم بن عروه آمده است كه پدرش عروه ، به مسح عقيده داشت ، اما بعدها به دليل آيه (و ارجلكم الى الكعبين ) از اين نظر برگشت و شستن رااختيار كرد.متن روايت چنين است : عبدالرزاق ، از معمر، از هشام بن عروه نقل كرده است كه پدرش عروه گفت : در آيه (و ارجلكم الى الكعبين ) مسح بر پا به شستن پا تغيير كرد ((491)) .گـفـتنى است عالمان رجال و حديث درباره هشام و در نكوهش و ستايش او و نيز درآنچه وى به پدرش نسبت مى دهد با يكديگر اختلاف دارند ((492)) .يـعـقوب بن شيبه مى گويد: او راويى دقيق و مورد اطمينان است .
هيچ مخالفتى با اونشده است مـگـر پـس از آن كـه به عراق رفت .وى در آنجا به گستردگى از پدرش روايت كرد و مردمان آن سـامـان بـا اين كار او مخالفت كردند و بر آن خرده گرفتند.به هر روى ،نظر آن است كه هشام به مردم عراق چنين وانمود مى كرد كه تنها آنچه از پدرش شنيده است از او روايت مى كند.حيله وى نيز آن بود كه آنچه را از طريق ديگران از پدرش شنيده بود، بدون واسطه و به صورت مرسل از پدر خويش نقل مى كرد.عبدالرحمن بن يوسف بن خراش مى گويد: مالك او را نمى پسنديد.اما هشام مردى راستگو بود كه روايـتـش در شـمار صحيح است .به من رسيده است كه مالك برروايت كردن او براى مردم عراق خرده گرفته بود.على بن محمد باهلى به نقل از پيرى از قريش مى گويد: هشام بن عروه خم شد تادست منصور را بـبوسد اما منصور او را از اين كار باز داشت و گفت : اى پسر عروه ، تو رافراتر از آن مى دانيم كه بر اين دست بوسه زنى ، چنان كه دست را از آن فراتر مى دانيم كه ديگران بر آن بوسه زنند.شـعـبـه مـى گـويد: هشام حديث پدرش در باره دست زدن به آلت را از او نشنيده است ، اما با اين وجـود يـحـيى مى گويد:[درباره اين حديث ] از هشام پرسيدم و او در پاسخ ‌گفت : پدرم مرا از اين خبر داده است .هـشـام بن عروه و يكى از غلامان منصور در يك روز مردند، و چون منصور براى نماز بر آنان حاضر شـد نخست بر هشام بن عروه نماز خواند و بر او نمازى به چهار تكبيربه شيوه قريش به جاى آورد.
سپس بر آن مرد ديگر نمازى پنج تكبيره به شيوه بنى هاشم خواند.در روايـتـى است كه منصور گفت : بر اين يك ، بنابر نظر خودش و بر آن ديگرى نيزبنابر نظر خود وى نـمـاز گـزارديـم .گـفتنى است عروة بن زبير پدر هشام ، برادر عبداللّه بن زبير است كه با او بيست سال فاصله سنى داشت .بر اين پايه ، ما اين را دور مى دانيم كه عروة بن زبير از نظر خود مبنى بر مسح پابرگشته و به نظر ديـگـر يـعـنى شستن پا گراييده باشد.آنچه هم فرزندش هشام به او نسبت داده ، با توجه به وضع هشام و با عنايت به دليل و توجيهى كه در روايتش آورده ، نسبتى نادرست و ضعيف مى نمايد.
حسن بصرى و وضو
او از بـزرگـان تـابـعـيـن اسـت كه در يوم الدار حضور داشته است ((493)) .او در دوران عمر بن عبدالعزيز عهده دار قضاوت شد ((494)) .ابـو هـلال راسـبى مى گويد: از خالد بن رباح هذلى نقل است كه گفت : از انس درباره مساءله اى پرسيدند و او در پاسخ گفت : از مولايمان حسن بپرسيد.گفتند: اى ابوحمزه ، ما از تو مى پرسيم .تو مى گويى از مولايمان حسن بپرس ؟ گـفـت : از مـولايـمـان حـسـن بپرسيد كه او هم شنيد و ما هم شنيديم ، او به ياد سپرد و مااز ياد برديم ((495)) .ذهـبـى در سـيـر اعـلام الـنبلاء مى گويد: يكى گفته است : بسيارى از آنان كه حديث صحيح را مى پذيرند، از حديثهايى كه در آنها حسن مى گويد، از فلانى شنيدم روى برتافته اند، هر چند واقعا نـيـز اين حديث از آنهايى باشد كه شنيدنش از فلان شخص ازسوى حسن ثابت و احراز شده باشد.عـلت اين امر هم آن است كه حسن مشهور به تدليس است و روايتهايى از راويان ضعيف به تدليس نـقـل مـى كند و همين مايه ترديدنسبت به حديث وى مى شود.ما براى نمونه هر چند احراز كنيم حسن از سمره حديث شنيده باز هم اين احتمال را مى دهيم كه غالب نسخه اى را كه از سمره است نشنيده باشد.البته خداوند خود به حقيقت امور آگاه است ((496)) .اين تنها يك روايت است كه حسن را تضعيف مى كند، اما در ستايش او روايت بسيار است كه برخى گذشت .از آن جمله اين گفته انس بن مالك ،خدمتگزار پيامبر(ص )كه مردم را به گرفتن حديث از حسن سفارش مى كند.زهـرى مى گويد: عالمان تنها چهار تن اند: ابن مسيب در مدينه ، شعبى در كوفه ،حسن بصرى در بصره و مكحول در شام ((497)) .حـسـن بـصـرى پـيـونـدى اسـتوار با حكمرانان داشت و اين گفته ها درباره وى نيز ازهمين جا سـرچشمه مى گيرد.پيوند حسن با حكمرانان آن اندازه بوده كه گفته شده است :سياست امويان بـر دو پـايـه استوار بود: زبان حسن و شمشير حجاج ، و اگر اين دو نبودندحكومت مروانيان مرده بود.ايـنـك بـنگريم حسن بصرى با اين اوصاف ، در مساءله وضو چه موضعى داشته است و آيا به مسح پا مى خواند.يا به شستن آن ، روايتهايى كه نقل شده هر دو احتمال راپذيراست الاحـتجاج طبرسى به نقل از ابن عباس آمده است كه چون على (ع ) پيكار بابصريان را به پايان برد مـنـبـرى از پـالان اسـبان و شتران ساخت .بر فراز آن رفت و خطبه آغاز كرد.او در خطبه خويش خداوند را سپاس و ستايش گفت و آنگاه فرمود:
اى بـصـريان ، اى دروغ پردازان ، اى به دردهاى جانكاه گرفتاران ، اى پيروان چهارپا واى سپاهيان زن ! او بـر شوريد و شما به يارى اش شتافتيد، ناقه اش پى شد و شما گريختيد،آبى كه در سرزمين شماست شور و تلخ است و دينتان نيز نفاق و دو رويى و اخلاقتان لجاجت و چانه زنى است .پس از خطبه از منبر فرود آمد و به قدم زدن پرداخت .مانيز همراه او پيش رفتيم تا به حسن بصرى كه در حال وضو گرفتن بود برخورديم .امام فرمود: اى حسن ، وضو مراكامل ساز.گفت : اى اميرمؤمنان ، ديروز تو خود كسانى را كشتى كه گواهى مى دادند خدايى جز اللّه نيست و يـگانه و بى همتاست ، و محمد(ص ) بنده و فرستاده اوست ، نمازهاى پنجگانه مى خواندند و وضو را كامل مى ساختند! اميرمؤمنان فرمود: آنچه تو خود ديدى رخ داد، اما چرا به يارى دشمن در برابر مابرنخاستى ؟ گـفـت : اى امـيـرمـؤمـنـان ، بـه خداوند سوگند راستش را با تو مى گويم .
من در نخستين روز بـرخـاستم ، غسل كردم و حنوط زدم و بيرون آمدم ، در حالى كه ترديد نداشتم كه همراهى نكردن ام المؤمنين عايشه كفر است .امـا چـون به جايى از خرابه رسيدم مناديى مرا بانگ زد كه اى حسن ، به كجامى روى ؟ برگرد، كه كـشنده و كشته ، هر دو در دوزخند.من ترسان برگشتم و در خانه نشستم .چون روز دوم شد باز هـم بـى هـيچ ترديدى در اين كه همراهى نكردن با ام امؤمنين عايشه كفر است برخاستم و حنوط كردم و به آهنگ جنگ بيرون آمدم .تا به جايى ازخرابه رسيدم و آنجا مناديى مرا از پشت سر خواند: اى حسن ، برگرد كه كشنده و كشته هر دو در دوزخند.على (ع ) پرسيد: آيا مى دانى آن منادى كيست ؟ گفت : نه .فرمود: برادرت شيعيان .راست هم گفته است كه هر كدام از آنان كه كسى را كشته ياكشته شده دوزخى است .حسن بصرى گفت : اى اميرمؤمنان ، اكنون دريافتم كه آن مردمان تباهند ((498)) .در امالى مفيد به نقل از حسن بصرى آمده است كه گفت : چون اميرمؤمنان على بن ابى طالب (ع ) به بصره آمد در حالى كه وضو مى گرفتم با من برخورد كرد و گفت : اى جوان ،وضويت نيكو ساز كه خداوند با تو نيكى كند.سپس از من گذشت و من نيز در پى اوروانه شدم .او برگشت و به من توجهى كرد و در من نگريست ، آنگاه گفت : اى جوان ، آياتو را با ما كارى است ؟ گفتم : مرا سخنى بياموز كه سودمندم افتد.گفت : اى جوان ، هر كه راست گويد رهايى يابد، هر كه نگران دين خويش باشد ازپستى و نابودى ايمن ماند، هركه به دنيا بى رغبت شود ديده او به پاداش آن جهانى كه بيند روشن گردد ((499)) .بـنـابـر خـبـر احتجاج و نيز با توجه به حضور حسن بصرى در يوم الدار و همراهى اش با امويان اين احتمال وجود دارد كه وى از مبلغان شيوه وضوى باشستن سر و پا و از كسانى باشد كه اين نظر را از عـبارت اسباغ وضو بهره جسته اند.
بنابر همين احتمال اميرمؤمنان با اين سخن كه اى حسن ، وضو را كامل ساز قصد نقد برنظريه حسن بصرى داشته است .
اما چنين احتمالى بسيار دور مى نمايد، چه اين احتمال با خوى امام سازگار نيست واگر در متون روايـتها تاءمل شود نتيجه اى عكس اين احتمال گرفته خواهد شد، حسن بصرى از كسانى بود كه در وضو آب كمى مصرف مى كرد و امام با جمله حسن ، وضو راكامل ساز از وى خواسته است حق وضو را چنان كه بايد ادا كند.در مصنف ابن ابى شيبه و عبدالرزاق آمده است كه وى به مسح بر پاها نظرمى داد.ابـن عـلـيه ، از يونس ، از حسن براى ما حديث آورده اند كه او مى گفت : تنها بايد برروى پاها مسح كشيد.او همچنين مى گفت : بر روى پا و كف پا مسح كشيده مى شود ((500)) .در مـصـنـف عبدالرزاق از معمر، از قتاده ، از عكرمه و حسن نقل شده است كه اين دو فرد اخير در تـبيين آيه (يا ايها الذين آمنوا اذا قمتم الى الصلاة فاغسلوا وجوهكم وايديكم الى المرافق و امسحوا برووسكم و ارجلكم الى الكعبين ) ((501)) مى گفتند: بايدپا را مسح كشيد ((502)) .جـصـاص مـى گـويـد: حسن (ارجلكم ) را كسره خوانده و از همين روى آيه را به مسح معنا كرده است ((503)) .
يـادآور مى شويم اين كه پيشتر گفتيم حسن بصرى با حكومت پيوندى استوارداشت ، يا در دوران عمر بن عبدالعزيز عهده دار قضاوت شد، اين بدان معنا نيست كه همه آرا و ديدگاههاى او مطابق خواسته حكومت يا گرفته شده از دستگاه حاكم بوده است ، چه ، او همانند سفيان ثورى و ابوحنيفه از كسانى است كه نقش فقهى و شخصيت علمى مستقلى داشتند و همكارى يا همراهى آنان نيز با حـكـومـت گـاه از تـرس بـرخـورد بـاآن و گـاه از سـر اميد به نزديك شدن ديدگاهها صورت مى گرفت ، روايت زير اين حقيقت را روشن تر مى كند: مـحمد بن موسى حرش مى گويد: ثمامة بن عبيده ما را حديث آورده گفت :عطية بن محارب از يونس بن عبيداللّه ما را حديث آورد كه گفت : از حسن پرسيدم وگفتم : اى ابوسعيد، چرا تو با آن كه رسول خدا(ص ) را نديده اى پيوسته مى گويى : رسول خدا(ص ) چنين و چنان گفت ؟ گـفـت : اى پـسـر بـرادر، دربـاره چيزى از من پرسيدى كه هيچ كس پيش از تو درباره آن از من نـپـرسـيده است ، و تو هم اگر نزد من اين جايگاه كه دارى نداشتى به تو نيز پاسخ ‌نمى دادم .ما در زمانه اى هستيم ـ او در دوران حجاج اين سخن را گفت ـ كه هرگاه بشنوى كه مى گويم رسول خـدا(ص ) چـنـيـن و چـنـان گـفته مقصودم از رسول خدا(ص ) على بن ابى طالب (ع ) است ، اما نمى توانم از او نام برم ((504)) .ايـن نيز زبانزد است كه او چون مى خواست حديثى از على (ع ) نقل كند مى گفت :ابوزينب گفته است .بـه هـر روى ، اكنون با عنايت به آنچه درباره حسن بصرى گذشت بنگريم كه در وضوچه موضعى داشته است .ديـگر بار يادآور مى شويم كه او در بسيارى از موارد از حكومت بيم داشت و جز به كنايه از على (ع ) ياد نمى كرد.بر اين پايه هيچ دور نيست كه برخى از آراى او در شرايطسياسى ويژه اى صادر شده و وى در حـقـيقت بدانها اعتقاد نداشته باشد و از سويى اين رانيز خوش ندارد كه اين ديدگاه را به وى نسبت دهند.اين كه او از پسرش مى خواهدنوشته هايش را بسوزاند، خود دليلى بر اين امر است .ذهبى در سير اعلام النبلاء از موسى بن اسماعيل روايت مى كند كه گفت : سهل بن حصين باهلى ما را حديث آورده گفت : براى عبداللّه بن حسن بصرى نوشتم كه كتابهاى پدرت را برايم بفرست .او در پاسخم نوشت كه چون پدرم در بستر بيمارى افتاد مراگفت : نوشته هايم را گرد آور.من آنها را برايش گرد آوردم ، اما نمى دانستم او مى خواهد باآنها چه كند.در ايـن هـنـگـام وى بـه خـدمـتـگزارش گفت : تنور را برافروز.سپس فرمان داد اين نوشته ها را بسوزانند.پس همه نوشته ها جز يك صحيفه سوخت .راوى مـى گـويـد: پـسـر حـسـن بـصرى همان يك صحيفه را برايم فرستاد و خبر داد كه پدرش مـى گفته است : آنچه را در اين صحيفه است روايت كن .راوى ادامه مى دهد: من پس از چندى با وى بـرخـورد كـردم و او هـمـان چـيـزى را كـه به فرستاده ام گفته بود مستقيما بامن در ميان نهاد ((505)) .از عروة بن زبير نيز نقل شده است كه وى نوشته هاى خود را همين گونه سوزاند ((506)) .از آنـچـه گذشت اين نكته بروشنى به دست مى آيد كه حسن بصرى از بزرگان تابعينى بود كه به مـسـح نـظر مى داد.از گفته هاى او اين را نيز مى توان برداشت كرد كه وى به دو بار شستن اعضا معتقد بوده است .جصاص مى گويد: آنچه از حسن بصرى به يادمانده اين است كه همه پا را مسح كنند.البته درباره ديگر كسانى از سلف كه به مسح گراييده اند به ياد ندارم كه مسح همه پا را لازم دانسته اند يا مسح بخشى از آن را ((507)) .
ابراهيم نخعى و وضو
در طبقات ابن سعد، در شرح حال ابراهيم چنين آمده است : 1 ـ مـى گـويـد: احمد بن عبداللّه بن يونس ما را خبر داده گفته است : فضيل بن عياض به نقل از ابـراهيم ما را حديث آورده است كه گفت : هر كه از مسح روى برتابد از سنت روى برتافته است ، و من اين را از كسى جز شيطان نمى دانم .فضيل مى گويد: مقصود وى از اين همان وانهادن مسح است .2 ـ مـى گـويـد: احـمـد بن عبداللّه بن يونس ما را خبر داده گفته است : جعفر احمر، ازمغيره ، از ابـراهـيـم نقل حديث كرده كه گفته است : هر كس از مسح روى برتابد از سنت پيامبر(ص ) روى برتافته است ((508)) .ابـراهـيم نخعى بدان زبانزد است كه دوستدار اهل بيت بود ((509)) .البته اين بدان معنا نيست كه هـمـه گفته هايى كه به وى نسبت داده شده ، فراگرفته از على (ع ) است ، بلكه شايد در ميان اين گـفـته ها چيزهايى باشد كه او هرگز نگفته و بر او بسته اند، يا شايد درميان اين گفته ها مواردى بـاشـد كه وى به خطا استنباط كرده است .اما به هر روى ، آنچه شايسته يادآورى است نقش وى در مـخـالفت با حجاج ثقفى است كه منادى وضوى شستن اعضاى مسح بود.اين مخالفت تا آن اندازه است كه وى به شورش اشعث بر ضدحجاج پيوست و به جواز قتل حجاج فتوا داد ((510)) .ايـن كه مالك در موطا خود، به روايت يحيى بن يحيى ليثى ، حتى يك حديث هم ازابراهيم نخعى نـيـاورده و ايـن كه به رغم جايگاه بلندش و به رغم آن كه او را دلال حديث خوانده اند ((511)) در كـتـاب اسـعاف المبطاء برجال الموطاء سيوطى هيچ نامى از ابراهيم به عنوان يكى از رجال موطاء نـيـست ، اين خود نشانه اى از دست دسيسه پرداز سياست درفقه و حديث است .يكى ديگر از نكات شايسته گفتن درباره ابراهيم آن است كه در موردابوهريره ديدگاهى ويژه داشت .ذهـبـى مـى گـويـد: بـر او [ابراهيم ] خرده گرفته اند كه مى گفت : ابوهريره فقيه نبود ((512)) .هـمـچنين مى گفت : اصحاب ما حديث ابوهريره را وامى نهاده اند.نيزمى گفت : آنان از ميان همه احـاديـث ابوهريره تنها احاديثى را مى پذيرفتند كه وصف بهشت يا دوزخ ، يا ترغيب به يك كار، و يا بازداشتن از بديى باشد كه در قرآن نيز آمده است ((513)) .الـبـتـه ايـن تـنها ابراهيم نيست كه درباره ابوهريره چنين ديدگاهى دارد، بلكه گروهى ديگر از كوفيان نيز همين را گفته اند ((514)) .مـسـلـم شـده اسـت كه شيوه علقمه ، ابن مسعود و ابراهيم يكى است ((515)) ، و بر اين پايه ، اگر ديـدگـاهـهاى اينان را در كنار هم قرار دهيم و با هم مقايسه كنيم اين نتيجه را به دست خواهيم آورد كه ابراهيم نخعى به مسح نظر مى داد.عـبـدالـرزاق در مـصنف خود از معمره از قتاده روايت كرده است كه ابن مسعودگفت : در آيه (و ارجلكم الى الكعبين ) حكم از مسح به شستن برگشت ((516)) .در نقل اين نظر از ابن مسعود تاءملى است .
يا بايد گفت مقصود آن است كه وى عامل در (ارجلكم ) را فـعـل (اغـسلوا) دانسته و اين كلمه را بر (وجوهكم و ايديكم ) عطف گرفته است تا بتوان از اين طريق بر مسح استدلال كرد.يا بايد گفت ابن مسعود پس ازآن كه به مسح نظر مى داده از اين نظر برگشته و به نظريه شستن گراييده است .اما اگر اين احتمال درست باشد بايد پرسيد پس نظريه جواز مسح ابن مسعود كجاست تا بتوان برپايه آن گفت از چنين نظرى برگشته است .آنـچـه هـسـت تنها گفته هايى پراكنده است كه از جمع بندى و مقايسه آنها با يكديگرمى توان به نتيجه اى رسيد.درباره ابراهيم نخعى روايت شده است كه اسراف در وضو را خوش نداشت و آب به لاى موى ريش بـردن و مـاليدن ريش را لازم نمى دانست و مى گفت : سختگيرى دروضو از وسوسه هاى شيطان است .اگر اين افتخار بود اصحاب محمد(ص ) آن را از آن خويش كرده بودند ((517)) .همچنين از او روايت شده است كه مى گفت : [اصحاب رسول خدا(ص )] همانندشما آب بر صورت نمى زدند و بيش از شما مراقب مصرف آب در وضو، و بر اين نظربودند كه يك چهارم مد براى وضو كافى است .
آنـان بـا ايـن حـال از شـمـا راسـتگوتر، پاكدامن تر، جان بر كف نهاده تر و به هنگام كارزاراستوارتر بودند ((518)) .
در ايـن سـخـن ابـراهيم كنايه اى است به آنها كه بر وضو مى افزودند و افتخار و بزرگى را در اين مى جستند كه اعضاى مسح را بشويند.او بـا ايـن سـخـن مـى خـواسـت بـديـن رهنمون شود كه كرده او تابع كرده صحابه است ووى از طـرفداران مكتب تعبد محض است نه مكتب راءى و اجتهاد.او اگر مى ديد كه صحابه حتى بر يك انگشت مسح كرده اند بر همين مقدار مسح مى كرد و از آن فراترنمى رفت .ابوحمزه از ابراهيم نقل مى كند كه گفت : اگـر اصـحـاب محمد(ص ) تنها بر يك انگشت مسح مى كردند من كسى نبودم كه درپى به چنگ آوردن فضل بيشتر آن انگشت را بشويم .در آزردن يك گروه همان بس كه ازفقهشان بپرسيم و با كارشان مخالفت كنيم ((519)) .
شعبى
سيوطى مى گويد: عبدالرزاق بن جارويه ، ابن ابى شيبه ، عبدبن حميد و ابن جرير،هر يك در كتب خـود، از شـعبى روايت كرده اند كه گفت : آنچه جبرئيل آورد مسح بر پاهابود.آيا نمى بينيد كه در تـيـمـم بـر هـر عضوى كه براى وضو شسته مى شود مسح مى كنند وهر عضوى كه در وضو مسح مى شود وامى گذارند ((520)) ؟ طـبـرى بـه سند خود از ابى خالد نقل كرده است كه گفت : شعبى عبارت (وارجلكم )را به كسره مى خواند ((521)) .طبرى پيش از اين روايت مى گويد: گروهى از قاريان حجاز و عراق (وارجلكم ) رادر آيه به كسره خـوانده و آن را چنين معنا كرده اند كه خداوند بندگان خود را فرموده است در وضو پاها را مسح بكشند، نه اين كه آنها را بشويند.طبرى آنگاه ، نام اين قاريان رامى آورد و از جمله از عامر شعبى ياد مى كند ((522)) .عـبـدالرزاق به سند خود از شعبى نقل كرده است كه گفت : آنچه جبرئيل فرود آوردمسح بر پاها بـود ((523)) ، نـيـشابورى مى گويد: عالمان درباره مسح يا شستن پاها اختلاف كرده اند: قفال در تفسير خود از ابن عباس ، انس بن مالك ، عكرمه و شعبى نقل كرده است كه درباره پاها آنچه واجب است مسح مى باشد.
همين نيز مذهب اماميه است .نيشابورى سپس مى افزايد: دليل كسانى كه مسح را واجب دانسته اند قرائت (ارجلكم ) به كسره لام است كه به واسطه عطف اين كلمه بر (رووسكم ) حاصل شده است .نمى توان هم گفت در اينجا به سـان عبارت جحر ضب خرب كسره از مجاورت نشاءت گرفته ، چرا كه چنين چيزى نه در كلام سخنوران روى مى دهد و نه در سنت آمده است .افزون بر اين كه گفته اند: هيچ التباس و يا عطف بـر خـلاف آيـه روا نـيـسـت ((524)) .بـه هـر روى ، از اين نمونه ها پيداست كه شعبى به رغم همه فشارهاى سياسى و اجتماعى موجود در آن روزگار به مسح نظر مى داده است .
ابـونعيم به سند خود از شعبى روايت كرده است كه گفت : مرا دست بسته نزدحجاج بردند، چون بـه آسـتـانـه در قصر رسيدم يزيد بن ابومسلم مرا ديد و گفت : سبحان اللّه اى شعبى ! اين چه علم اسـت كه تو در دفتر خويش دارى ! امروز روز وساطت نيست ،نزد امير به شرك و نفاق اعتراف كن كه سزامند است نجات يابى .سپس محمد بن حجاج مرا ديد و همانند سخنان يزيد بر زبان آورد.چون به نزد امير درآمدم گفت : اى شعبى ، تو هم در ميان كسانى هستى كه بر ضد ماشوريده اند و سپاه گرد آورده اند؟ گفتم : خداوند امير را كامروا بدارد! غم در خانه ما جاى گرفته است ... .سـپس حجاج درباره سهم ارث خواهر، و مادر جد از شعبى پرسيد و او نيز پاسخ ‌داد كه در اين باره پـنـج تـن از اصـحاب پيامبر(ص ) با يكديگر اختلاف دارند.
عثمان ، زيد،ابن مسعود، على (ع ) و ابن عباس .آنگاه شرح نظر ابن عباس را آغازيد.حجاج به او گفت : اميرمؤمنان ـ يعنى عثمان ـ در اين باره چه گفته است ؟ شعبى ديدگاه عثمان را بازگو كرد.حـجـاج آنـگـاه [به گماشته خويش ] گفت : به قاضى بگو مساءله را بر همان ترتيب جارى كند كه اميرمؤمنان عثمان جارى كرده است ((525)) .اين سياست حكومت است كه اشكارا مى گويد: آنچه قاضى بايد مبناى داوريها وفتواهاى خود قرار دهد تنها ديدگاه عثمان است و نه جز آن .
ايـن كه حجاج مى گويد: اى شعبى ، تو هم از كسانى هستى كه بر ما شوريده اندبدان اشاره دارد كـه او از فـرمانبرى حكمرانان سر برتافته و براى مردم فتوا داده است ونظر ديگران را نيز در كنار نظر عثمان نقل مى كند.شـعـبى از كسانى است كه مبنا قرار دادن راءى را خوش نداشت و بر پيروى از دليل نقلى و روايت تاءكيد مى كرد، هر چند گاه در شرايطى خاص به راءى نيز توسل مى جست ((526)) .در آن سـوى ، حـكـمـرانـان نقل حديث پيامبر(ص ) را خوش نداشتند و نقل اجتهادهاى دو خليفه نخستين را برمى گزيدند، از آن روى كه عثمان سنت را به همان چيزهايى محدود كرده بود كه در دوران دو خـلـيـفـه نـخـستين بدانها عمل شده است ، و هم از آن روى كه مى خواستند به صحابه جـايـگـاهـى برتر دهند و همه را عادلانى قلمداد كنند كه پذيرش گفتارشان لازم است .به همين سبب است كه نقل حديث مخالف با اجتهادهاى صحابه حكمرانان را خشمگين مى كرد.اين كه يزيد بن مسلم در آستانه قصر به شعبى مى گويد: سبحان اللّه اى شعبى ، اين چه علم است كـه در دفـتـر خـويش دارى ! و اين كه شعبى در جايى ديگر مى گويد: بدان سبب تباه شديد كه سـنـت را وانهاديد و مقياسهاى عقلى را به كار بستيد خود اشاره اى به حقايق پيشگفته است ، چه اگـر شعبى در ميان اخبار و آثار موجود روايت توصيف وضوى پيامبر(ص ) از زبان عثمان را داشت بـه جـاى آن كـه بـگويد: آنچه جبرئيل نازل كرده مسح است همان روايت را مى آورد و حقى را كه عبدالملك مروان بر گردن او داشته است ادامى كرد، چه در تاريخ آمده است كه او نزد عبدالملك از برخورداران بود.بـنـابـراين اصرار شعبى بر مسح دليلى بر اصالت آن و گواهى بر اين حقيقت است كه همين شيوه وضـوى پـيـامبر خدا(ص ) و بزرگان صحابه است ، نه آن كه ـ چونان كه برخى مدعى اند ـ وضوى برساخته على (ع ) و رافضيان باشد.
اينك با همه اينه، چگونه مى توان پذيرفت كه شعبى با آن كه خود در مسلك دولتيان درآمده است وضـوى على (ع ) را انجام دهد، در حالى كه او خود آن اندازه به على (ع ) بى مهر است كه مى گويد: بـه خـداونـد سـوگـنـد يـاد مـى كـنـم كـه عـلـى (ع ) در حالى به خاك سپرده شد كه قرآن ياد نـداشـت ((527)) .فـراتـر از آن ايـن كه هر كس را كه منادى دوستى با على (ع ) بود و به مناقب او اشاره اى مى كرد دروغگو خوانده بود، آن سان كه باحارث همدانى و برخى ديگر چنين كرد.
عكرمه
طـبـرى در تـفـسـيرش به سند خود از يونس نقل مى كند كه گفت : مردى كه تا واسطعكرمه را هـمـراهـى كـرده بود برايم حديث آورده ، گفت : تا زمانى كه وى در آنجا بود من نديدم كه پاهاى خويش را بشويد.فقط بر آنها مسح مى كشيد ((528)) .همچنين به سندخود از عبداللّه عنكى كه از عكرمه نقل مى كند كه گفت : پاها را نبايد مسح كرد.درباره پاآنچه نازل شده مسح است ((529)) .قرطبى پس از كلامى طولانى در اين باره مى گويد: عكرمه بر پاهاى خويش مسح مى كشيد.همو گفته است : پاها را نبايد مسح كرد.آنچه در اين باره نازل شده مسح است ((530)) .رازى در تفسير خود بدين مضمون مى گويد: عكرمه بر اين نظر شده كه درمورد پا آنچه واجب است مسح است نه شستن ((531)) .در تفسير نيشابورى آمده است : عالمان درباره مسح پا اختلاف كرده اند.آنچه ازعكرمه در اين باره نقل شده اين است كه مسح واجب است ((532)) .
عبدالرزاق ، از معمر، از قتاده ، از عكرمه و حسن نقل كرده است كه در تفسير آيه (ياايها الذين آمنوا اذا قـمـتـم الـى الـصلاة فاغسلوا وجوهكم و ايديكم الى المرافق وامسحوا برؤوسكم و ارجلكم الى الكعبين ) ((533)) گفته اند: بايد پاها را مسح كرد ((534)) .از هـمـو، از ابـن عباس نقل شده است كه گفت : خداوند دو شستن و دو مسح راواجب كرد.مگر نمى بينيد آنجا كه خداوند حكم تيمم را ذكر كرد، مسح را جايگزين شستن كرد و آن دو عضو را كه در وضو مسح مى شد واگذاشت .يكى از مطروراق پرسيد:چه كسى به مسح بر پاها عقيده داشت ؟ گفت : فقيهانى بسيار ((535)) .جصاص در احكام القرآن مى گويد: ابن عباس ، حسن ، عكرمه ، حمزه و ابن كثيركلمه (وارجلكم ) را بـه كـسـره لام مـى خـواندند و آيه را به مسح تفسير مى كردند ((536)) .خطيب در كتاب الفقيه و الـمـتفقه نقل مى كند كه عكرمه منكر مسح بر پاافزار شد.
من به او گفتم : به من رسيده است كه ابن عباس مسح مى كرد.در پاسخ گفت : ابن عباس اگر هم با قرآن مخالفت كند از او بازخواست نشود ((537)) .از اين روايت مى فهميم كه مسح داراى اصالت است و ميان عقيده به مسح پا وافكار مسح بر پاافزار نوعى پيوند وجود دارد! در پرتو آنچه گذشت روشن مى شود كه موضع عكرمه در مساءله وضو دليلى روشن است بر اين كه وضـوى عـلـى (ع ) هـمـان وضوى رسول خداست ، چه اگر وضوى مسح ، تنهاوضوى على (ع ) بود رجـالـى چـون شـعبى و عكرمه هرگز از او پيروى نمى كردند، زيرادرباره عكرمه گويند، كه وى نخستين كسى است كه ديدگاههاى خوارج را در مغرب گسترش داد، هموست كه بر خلاف همه مفسران ((538)) مى گويد: آيه (انما وليكم اللّه ورسوله و الذين آمنوا الذين يقيمون الصلاة و يؤتون الـزكـاة و هـم راكعون ) ((539)) درباره ابوبكر نازل شده ، هموست كه مى گويد: آيه تطهير درباره زنـان پـيـامبر(ص ) نازل شده ،هموست كه در كوچه و بازار فرياد مى زد كه نه چنان است كه شما مى پنداريد؟ اين آيه درباره زنان پيامبر(ص ) نازل شده ، و سرانجام هموست كه از سر كينه ورزى با على (ع ) واهل بيت او ديگران را به مباهله بر سر آيه تطهير فرامى خواند ((540)) .در ايـن موضع اخير، جز مقاتل بن سليمان و چند تنى ديگر كسى عكرمه راهمراهى نمى كرد، و او افزون بر اين سخن سخنان ديگرى هم دارد كه نشانگر كينه ودشمنى اش با على (ع ) است .ابن ابى الحديد از ابوجعفر اسكافى نقل كرده كه عروة بن زبير از كسانى بود كه معاويه آنان را براى روايت كردن احاديثى ناخوشايند در نكوهش على (ع ) و بيزارى جويى از او به خدمت گرفت .ايـن گـفته زهرى نيز پيش از اين گذشت كه عروه و زبير را در مورد رابطه شان باعلى (ع ) متهم مى كند.به هر روى ، بر پايه آنچه گذشت آمدن نام كسانى چون انس بن مالك ، شعبى ،عكرمه ، عروة بن زبير و ديـگران در فهرست گرويدگان به نظريه وضوى با مسح دليلى براصالت و ريشه دار بودن اين خط و نشانى از آن است كه همين ، شيوه وضوى پيامبر(ص )است .
محمد بن على ، امام باقر (ع )
كـلينى به سند خود از زراره روايت كرده است كه گفت : امام باقر فرمود: آيانمى خواهيد وضوى رسول خدا(ص ) را برايتان حكايت كنم ؟ گفتيم : چرا.پس تشت آبى خواست و آن را پيش روى نهاد.سپس آستينهاى خويش را بالا زد.آنگاه دست راست را در آب فـرو بـرد و گـفت : بدين سان دست را در آب فرو مى بريد،مشروط بر اين كه پاك باشد.سـپس مشت خود را پر آب كرد و دست را به بالاى پيشانى رساند.در همين هنگام با گفتن بسم اللّه آب را بر صورت ريخت و آب از كنار ريش فروريخت .سپس دست خود را بر صورت و پيشانى كشيد.آنگاه دست چپ را در آب فرو بردو پر آب كرد.آنگاه دسـت را بـر آرنج دست راست نهاد و كف دست چپ را بر روى دست راست كشيد و پايين آورد به گونه اى كه آب تا سر انگشتان پايين آمد.
پس از آن دست راست را پر آب كرد و بر آرنج دست چپ نهاد و كف دست را بر روى دست چپ كشيد تا آب تا سر انگشتها پايين آمد.پس از آن پيش سر و نيز روى پاها را به ترى دست چپ و باقيمانده ترى دست راست مسح كرد ((541)) .در هـمين كتاب از عمر بن اذينه ، از زراره و بكير روايت شده است كه درباره وضوى پيامبر(ص ) از امام باقر پرسيدند: امام تشت يا قدحى پر آب طلبيد.پس دست راست خودرا در آن فرو برد، مشتى آب برداشت ، بر صورت ريخت و صورت خود را بدان شست .سپس دست چپ خويش را در آب فرو بـرد، مـشـتـى آب برداشت ، بر دست راست خودريخت و آن دست را از آرنج تا كف و در حالى كه دست را به سمت آرنج برنمى گرداندشست .سپس دست راست را در آب فرو برد، مشتى آب باآن دسـت بر دست چپ خويش از آرنج به پايين ريخت و همان كار مى كرد كه براى دست راست كرده بود.سپس باترى دست و بى آن كه آبى تازه بردارد سر و پاهاى خويش را مسح كرد.راوى مى گويد: امام در حال مسح پاها انگشتان را به زير بندهاى پاافزار نمى برد.راوى هـمـچـنين مى افزايد: سپس فرمود: خداوند مى فرمايد: اى كسانى كه ايمان آورده ايد چون آهـنـگ نـمـاز كرديد روى و دستانتان را بشوييد.پس ، شخص حق نداردچيزى از صورت خويش نـاشـسـتـه بگذارد.همچنين خداوند به شستن دستها تا آرنج فرمان داد و بر اين پايه ، شخص حق ندارد چيزى از دست تا آرنج را ناشسته واگذارد،زيرا خداوند مى فرمايد: روى و دستانتان تا آرنج بشوييد.سپس فرمود: و بر سر وپاهايتان تا برآمدگى روى آنها مسح بكشيد.از اين روى ، چون بر جايى از سر يا بر جايى از پاه، از كعب تا نوك انگشتان ، مسح بكشد او را بسنده كند.راوى گويد: گفتيم : كعب كجاست ؟ فرمود: اينجا يعنى مفصل پايين تر از استخوان ساق .گفتيم : اين چيست ؟ فرمود: اين استخوان ساق است و كعب پايين تر از آن است ((542)) .شـيـخ طـوسـى هـمـين روايت را با اندكى تفاوت در الفاظ در كتاب تهذيب و استبصارنقل كرده اسـت ((543)) .طـوسـى به سند خود از ميسر از امام باقر روايت كرده است كه فرمود: آيا وضوى رسول خدا(ص ) را برايتان حكايت نكنم ؟ سپس مشتى آب برداشت و بر صورت خويش ريخت .پس از آن مشتى ديگر برداشت و بر دست خويش ريخت .آنگاه مشتى ديگر برداشت و بر دست ديگر خود ريـخـت .سـپـس سـر و پاهاى خويش رامسح كشيد و پس از آن دست بر برآمدگى روى پا نهاد و گفت : اين همان كعب است كه [كه در قرآن آمده است ].راوى مـى گـويـد: امـام آنـگـاه دسـت خـود را بـه سمت پايين پاشنه پا برد و فرمود: اين ظنبوب است ((544)) .كـلـيـنـى بـه سـنـد خـود از محمد بن مسلم از امام باقر نقل مى كند كه فرمود: آيا وضوى رسول خدا(ص ) را برايتان حكايت نكنم ؟ راوى مى گويد: گفتم : چرا.امـام دست خود در آب فرو برد و بى آن كه دست را بشويد مشتى آب برداشت و برصورت ريخت و هـمـه اطـراف صـورت را دست كشيد.سپس مشتى ديگر با دست راست برداشت و در دست چپ خـويـش ريـخت و آنگاه با آن دست راست خود را شست .سپس مشتى ديگر برداشت و با آن دست چپ خويش را شست و آنگاه با آبى كه بردستها مانده بود سر و پاهايش را مسح كرد ((545)) .هـمـو بـه سـند خود از زراره روايت مى كند كه گفت : ابوجعفر براى ما وضوى رسول خدا(ص ) را حكايت كرد.او مشتى آب برداشت و از بالاى صورت بر صورت خويش ريخت و اطراف آن را دست كـشيد.سپس دست چپ خود در آب فرو برد و آب را برروى دست راست ريخت و دست چپ را بر روى دسـت راسـت كشيد.آنگاه دست راست خويش در ظرف آب فرو برد و آب [برداشته ] بر روى دست چپ ريخت و آن راهمانند دست راست شست .پس ، بى آن كه دستها را دوباره در آب فرو برد با رطوبتى كه مانده بود سر و پاهاى خويش را مسح كشيد ((546)) .چكيده از روايتهايى كه گذشت دو نكته بر مى آيد: 1 ـ اخـتـلاف مـسـلمانان درباره چگونگى وضو تا دوران امام باقر ادامه داشته است ،چه ، مى بينيم زراره و بـكـيـر دربـاره وضـوى رسـول خـدا(ص ) از امام باقر مى پرسند، يا امام باقروضوى رسول خـدا(ص ) را بـراى آنـان تـوصيف مى كند، يا خود مى فرمايد: آيا وضوى رسول خدا(ص ) را برايتان حكايت نكنم ؟ ايـن گـونـه جمله ها از اهميت طرح وضوى پيامبر(ص ) در آن دوران حكايت مى كند،دورانى كه آموزه هاى آسمانى به نابودى و خاموشى گروييده بود و كسانى چون انس وديگر صحابيان بر حال آيين مى گريستند! در اين دوران مردم بتدريج و در گذر سالهاى طولانى و از سر ترس يا با علاقه رنـگ سـيره حكمرانان را به خود گرفتند و ديگر در ميان بر جاى ماندگان صحابه كسى را ياراى آن نبود كه در برابر اجتهاد حكمرانان بايستد.ازاين فراتر آن كه حتى مردمان به تدوين سنت نبوى آن گـونـه كه حكمرانان مى پسندند روى آوردند.در چنين زمانه اى امام باقر آهنگ آن داشت كه وضـوى رسـول خـدا(ص ) را بـراى برخى از ياران خويش وصف كند تا اين وصف به عنوان سندى تـاريـخـى و قانونى در اين باره باقى بماند و مردم از حقيقت وضوى رسول خدا(ص ) و اهل بيت او آگاهى يابند و ازاين رهگذر پوشيدگى و پيچيدگى اين مساءله از ميان برود.2 ـ در پـرتـو آنـچـه گـذشـت دريافتيم كه وضوى مسح و دو بار شستن ، داراى اصالت است ، چه ، مى بينيم كسانى از قبيل انس بن مالك ، عروه ، شعبى و عكرمه ، به رغم همه مخالفت با اميرمؤمنان وضـوى رسـول خدا(ص ) را به همين گونه وصف كرده و بر اين نظربوده اند كه تنها همين شيوه است كه از آسمان نازل شده است و نه جز آن .
همچنين از آنچه گذشت درمى يابيم كه حكمرانان به رغم در پيش گرفتن سياست خشونت براى عـملى كردن و گستراندن فقهى كه خود مى پسنديده اند نتوانستندرودرروى شيوه وضوى مسح بايستند.چنين است كه تا اواخر دوره امويان ، نزد شيعه نشانى از تقيه در مساءله وضو نمى يابيم .هر كس در روايتهاى نقل شده از امام باقر دركتابهاى چهارگانه حديثى شيعه بنگرد خواهد ديد امام در حـالـى وضو را وصف مى كندكه هيچ توجهى بدانچه گفته مى شود يا ممكن است گفته شود ندارد.الـبته در اين دوره حكمرانان اموى در برخورد با كسانى چون انس بن مالك ، امام محمد باقر و ابن عـباس در خصوص مساءله وضو آن برخورد سخت و خشونت آميزى رادر پيش نمى گرفتند كه با ديگران داشتند، چونان كه پيشتر در حديث ابومالك اشعرى گذشت كه از بيان اوصاف وضو يا نماز رسول اكرم (ص ) براى خاندان خويش بيمناك بود.بـه هـر روى ، در دوره امـوى شـيـوه وضوى مسح آن اندازه در متن جامعه حضورداشت كه مردم مى توانستند بر فقيهان حكومت اعتراض كنند كه چرا براى رواج دادن وضوى غير مسح مردم را از مسح باز مى دارند.عبدالرزاق از ابن جريح روايت كرده است كه گفت : به عطاء گفتم : چرا نبايد آن گونه كه خداوند مسح پا و سر را در كنار هم آورده ، من نبايد چونان كه سر را مسح مى كنم پاهايم را نيز مسح بكشم ؟ گفت : تنها بر اين نظرم كه بايد سر را مسح كرد و پا را شست .من از ابوهريره شنيدم كه مى گويد: واى بر پسينيان از آتش دوزخ .عـطـاء مـى گـويـد: كـسـانـى از مـردم مـى گـويـنـد حـكـم آن است كه مسح كنند، اما من پا رامى شويم ((547)) .طـحـاوى از عـبـدالملك نقل كرده است كه گفت : به عطاء گفتم : آيا از كسى ازاصحاب رسول خدا(ص ) به تو رسيده است كه بايد پا را شست ؟ گفت : نه ((548)) .عطاء بر اين مى افزايد كه قطعا برآمدگى روى پا را نيز بايد شست .او در پاسخ ابن جريح كه درباره آيـه (وارجـلـكـم الى الكعبين ) مى پرسد و مى گويد: آيا برآمدگى روى پا رانيز بايد شست ، پاسخ مى دهد: آرى ترديدى در اين نيست ((549)) .عبدالرزاق از محمد بن مسلم ، از ابراهيم بن ميسره ، از عثمان بن سويد نقل كرده است كه نزد عمر بـن عـبـدالـعـزيز از مسح پا سخن به ميان آوردند و او گفت : از سه تن ازاصحاب محمد(ص ) كه كـمترينشان عموزاده ات مغيرة بن شعبه است به من رسيده است كه پيامبر(ص ) پاهاى خويش را شست ((550)) .
بـه هـر روى روايـتهاى فراوانى از اين نوع در دست است و همه از اين حكايت مى كند كه در دوره امـوى نـشـانـه هاى آشكارى از وجود دو مكتب دو وضو و رودررويى اين دو مكتب با يكديگر وجود داشـت و خليفگان و وابستگانشان بر وضوى شستن پاتاءكيد داشتند و همين شيوه را شيوه رسول خـدا(ص ) مى نماياندند.اما ديگران بر فقيه حكومت ، عطاء، اعتراض داشتند و نزد خليفه اموى عمر بن عبدالعزيز مشروعيت وضوى مسح را به او يادآور مى شدند.
پس از گذشت دوره اموى سياست مدارا با صحابه و تابعين چندان ادامه نيافت ودر دوره عباسى سياست حكمرانان ديگرگون شد.از همين روى پديدار تقيه را در برخى از روايتهاى امام صادق و امـام كـاظـم مى بينيم و اين خود نشان آن است كه حكمرانان دراين دوره سياستى تازه در پيش گرفته بودند.بـه هر روى ، تا اينجا به مشروعيت وضوى مسح پى برديم و دريافتيم كه جمع بزرگى از صحابه و تـابـعـيـن پـا را مـسـح مى كردند واين كار خويش را هم نه به على (ع ) بلكه به پيامبر(ص ) نسبت مى دادند.تا اينجا نام ده تن از آنان را يادآور شديم و اينك نامهايى ديگربر آنها مى افزاييم : 11 ـ ابومالك اشعرى .
12 ـ عبادبن تميم مازنى .
13 ـ تميم بن زيد مازنى .
14 ـ عبداللّه بن زيد مازنى .
15 ـ عروة بن زبير.
16 ـ حسن بصرى .
17 ـ ابراهيم نخعى .
18 ـ علقمة بن قيس .
19 ـ عبداللّه بن مسعود.
20 ـ اوس بن ابى اوس ثقفى .
21 ـ رفاعة بن رافع .
22 ـ شعبى .
23 ـ عكرمه .
24 ـ امام محمد باقر.
ايـنك پرسش پيشگفته خود را تكرار مى كنيم كه اگر مسح شيوه درستى است كه به پيامبر (ص ) نسبت داده شده و بزرگان صحابه و تابعين نيز اين شيوه را در پيش گرفته بودند، چرا باورداران اين شيوه را به كفر و زندقه متهم كنند؟ اين تهاجم به شيعه به چه معناست ؟ آيا آنان دست كم براى خود اين عذر و دليل را ندارند كه از سنت پيامبر پيروى كرده اند؟ چرا آنان را به گمراهى و بدعت آورى متهم مى كنند؟ آيا اين تهمت زدن به پاس ايستادگى آنان بر خط سنت نبوى است ؟ يا از سر وابستگى به تعصبهاى ناروا و فرمانبرى از حكمرانان است ؟
____________________________________________________________________________________________________________________________________________
490- شرح معانى الاثار: 1, 35/162.
491- المصنف , عبدالرزاق : 1, 21 , المصنف ابن ابى شيبه : 1, 31/9.
492- مـجـمـوع آنـچه در اينجا درباره هشام مى خوانيد منقول است از تهذيب الكمال : 30, 238 ـ 241.
493- تهذيب الكمال : 6, 96.
494- سير اعلام النبلاء: 4, 588.
495- تهذيب الكمال : 6, 104.
496- سير اعلام النبلاء: 4, 588.
497- تحفة الاحوذى : 359.
498- الاحتجاج : 171.
499- امالى مفيد: 77.
500- المصنف : 1, 30, باب 17, حديث 2.
501- مائده / 6.
502- المصنف : 1, 18/53.
503- احكام القرآن جصاص : 2, 345.
504- تهذيب الكمال : 6, 124.
505- سير اعلام النبلاء: 4, 584.
506- تهذيب الكمال : 20, 19.
507- احكام القرآن جصاص : 2, 345.
508- الطبقات الكبرى : 6, 275.
509- موسوعة فقه ابراهيم النخعى : محمد رواس قلعه چى , 1, 139.
510- الطبقات الكبرى : 6, 279.
511- تهذيب التهذيب : 10, 314 , الجرح و التعديل : 2, 144 و 145.
512- ميزان الاعتدال : 1, 75.
513- البداية و النهاية : 8, 113.
514- همان .
515- تهذيب التهذيب : 7, 177 , موسوعة ابراهيم النخعى : 1, 163.
516- المصنف : 1, 20 , كنز العمال : 9, 434.
517- المغنى : 1, 117 , كنز العمال : 9, 473/27024.
518- همان : 9, 473/20726.
519- الطبقات الكبرى : 6, 274.
520- الدرالمنثور: 2, 262 , المصنف : 1, 30/7 , تفسير طبرى : 6, 82.
521- تفسير طبرى : 6, 83.
522- همان : 6, 82.
523- المصنف : عبدالرزاق , 1, 19/ 56.
524- تفسير طبرى : 6, 73 و 74.
525- حلية الاولياء: 4, 325.
526- همان : 4, 320.
527- القرطين : ابن مطرف كنانى : 1, 158, به نقل از آن در البيان : خوئى , 537.
528- تفسير طبرى : 6, 83.
529- تفسير طبرى : 6, 82 , المصنف : عبدالرزاق , 1, 19/55.
530- تفسير قرطبى : 6, 92.
531- التفسير الكبير: 11, 161.
532- تفسير طبرى : 6, 73.
533- مائده / 6.
534- المصنف : عبدالرزاق , 1, 18/53.
535- همان : 1, 19/54.
536- احكام القرآن : 2, 345.
537- الفقيه و المتفقه : 1, 76.
538- تفسير ابن كثير: 2, 119 , تفسير قرطبى : 6, 221 , تفسير طبرى : 6, 186 , الكشاف : 1, 649.
539- مائده / 55.
540- تفسير طبرى : 22, 7 و 8 , تفسير قرطبى : 14, 182 ـ 184 , المعارف : 258.
541- كافى : 3, 25/4.
542- همان : 3, 25/5.
543- التهذيب 1 : 56/158 , الاستبصار 1 : 57/168.
544- التهذيب : 1, 75/190.
545- الكافى : 3, 24/3.
546- الكافى : 3, 24/1 , التهذيب : 1, 55/157.
547- المصنف عبدالرزاق : 1, 20/58.
548- شرح معانى الاثار: 1, 41/220.
549- المصنف : 1, 25/78.
550- المصنف : 1, 25/78.

نوشتن دیدگاه