آوازه ی علوم و دانشها و ارشادها و راهنماييهاى پيشوا و رئيس مذهب ما آنچنان در بلنداى محيط اجتماعى آن روز گسترش يافت كه به اتفاق همگان او را صادق آل محمد لقب دادند وصيت شهرتش آفاق جهان را درنورديد و در محافل علمى و مجالس فضل و دانش با تجليل و احترام فوق العاده يادآورى گرديد ، به حدى كه دوست و دشمن زبان به اعتراف و قبول فضايل و مناقب او بازگشودند و دشمنان و رقيبان سرسخت نيز نتوانستند از قبول فضايل و مكارم او خوددارى و امتناع ورزند . ما از ميان انبوه اعترافات و گفته ها و نوشته ها ، تنها به نقل تعدادى اندك از اعترافات و نظرات بسنده مى نماييم كه كتاب مختصر را گنجايشى بيش از آن نيست . نخست اعترافات برخى از دانشمندان اهل سنت و دانش شناسان مسيحى را درباره آن حضرت بازگو مى نماييم تا به ابعاد شخصيت آن حضرت بيشتر پى برده شود :

. دكتر حامد حفنى : استاد ادب عربى در دانشكده زبانهاى خارجى قاهره ، در پيشگفتارى كه به كتاب الامام الصادق والمذاهب الاربعة تأليف اسد حيدر دانشمند عراقى دارد ، مى گويد : متجاوز از 20 سال است مرا كه محقق تاريخ فقه و علوم اسلامى هستم ، شخصيت بارز و چشمگير امام صادق (عليه السلام) سلالهء پاك دودمان با كرامت نبوى به خود جلب كرده است و تصورم بر اين است كه او يكى از پيشروان مبتكر و نوآور علوم اسلامى و از نخستين متفكرين متعهد و مسئول است كه همواره مورد توجه همهء دانشمندان شيعه و اهل تسنن بوده است و خواهد بود . (22)

2 . مالك بن انس : پيشواى حديث اهل سنت و جماعت درباره شخصيت امام مى گويد : در مدتى كه با امام صادق رفت و آمد داشتم او را در يكى از سه حالت بيشتر نديدم . يا نماز مى گذارد ، و يا روزه دار بود و يا مشغول قرائت قرآن . . . من بهتر و شايسته تر از جعفر بن محمد صادق از نظر علم و عبادت و دانش فردى نديده ام . (23)

3 . ابوحنيفه : پيشواى فقهى اهل سنت مى گويد : من كسى را فقيه تر از امام جعفر بن محمد نديده ام . روزى طبق سفارش منصور چهل مسأله مهم فقهى را آماده كردم تا در جلسه اى با حضور شخص خليفه مطرح گردد . هنگامى كه در محضر خليفه با امام جعفر بن محمد (عليه السلام) روبرو شدم ، سؤالات مطرح گرديد . پاسخها و موارد اختلاف اقوال را آنچنان بيان كردند و به هر چهل مسأله آنچنان پاسخ كامل دادند كه همگان اعتراف كردند او دانشمندترين مردم و آگاه ترين آنان به موارد اختلاف آراى مردم مى باشد . (24)

4 . ابن ابى العوجاء : سفسطه گو و جدلى معروف درباره امام اعتراف مى كند : اگر در روى زمين فرد روحانى وجود داشته باشد كه گاهى به صورت بشر متجلى گردد ، او همان جعفر بن محمد (عليه السلام) است . (25)

5 . حسين بن وشاء : يكى از متكلمين معروف اسلامى مى گويد : در اين مسجد كوفه بيش از نهصد تن استاد ديدم كه همگى مى گفتند : جعفر بن محمد به ما حديث و روايت نمودند . (26)

6 . مؤلف كتاب قاموس الاعلام : مسترش - سامى درباره ء او در ص 1821 ج 3 از دائرة المعارف خود مى گويد : جعفر بن محمد ، يكى از پيشوايان دوازده گانه شيعيان ، مادرش ام فروه دختر قاسم ابن محمد بن ابى بكر در 82 هجرت در شهر مدينه منوره تولد يافت . او كه بزرگترين فرزند امام باقر بود ، در علم و فضيلت يگانه دوران بود و در جلسه درس او ابوحنيفه زانو زده است و از علوم ظاهرى و باطنى او بهره ها برده است . امام صادق (عليه السلام) در جبر و شيمى و ديگر علوم تبحر داشت و از كسانى كه در محضر او كسب فيض و دانش نموده اند ، متخصص معروف شيمى ، جابر بن حيان مى باشد . او در زهد و تقوى و قناعت وحسن معاشرت همانند نداشت و بر اثر هوش و لياقت و شايستگى صادق و راستگو ناميده گشت . ابوجعفر منصور خليفه دوم عباسى روى موقعيت خاص اجتماعى امام ، به او تعظيم و تكريم روا مى داشت و از ارشادات و راهنماييهاى او بهره مى جست . ابومسلم خراسانى نخستين بار حكومت را بر او عرضه داشت ولى او نپذيرفت . او هفت پسر و سه دختر داشت . در سال 148 در مدينه با عمرى نزديك به 66 سال درگذشت و در جوار جد و پدر خويش مدفون گشت . او امام و پيشواى مذهب شيعه است و پيروان او جعفرى ناميده مى شوند .

7 . دكتر احمد امين : نويسنده ء معروف مصرى ، مؤلف كتابهاى فجر الأسلام و ضحى الأسلام مى گويد : بزرگترين شخصيت فقهى و حقوقى شيعه ، بلكه بزرگترين شخصيت علمى در اعصار مختلف اسلامى و در دورانهاى بعدى بود . در سال دهم حكومت منصور درگذشت . . . . (27)

8 . فريد وجدى : مؤلف دائرة المعارف مى گويد : بيت علم و دانش جعفر بن محمد الصادق هر روز با دانشمندان بزرگ پر مى گشت . دانشمندانى كه در پى كسب حديث ، تفسير ، فلسفه و كلام بودند . در جلسهء درس او در اغلب اوقات دو هزار نفر و گاهى چهارهزار نفر از علماى مشهور شركت مى جستند . (28)

9 . پطرس بستانى : مى گويد : جعفر بن محمد صادق ، نوه ء زين العابدين ، از سادات و بزرگان اهل بيت (عليه السلام) مى باشد . عامل اينكه صادق لقب گرفته است ، به علت صدق گفتارش مى باشد . فضليت او بزرگ است . او نظرياتى درباره ء شيمى وجبر دارد . شاگرد بارزش ، جابر ، كتابى تهيه كرده بود كه شامل هزار صفحه مى شد . (29)

10 . عارف ثامر : دانشمند مسيحى ديگر كه استاد كرسى دانشكده مباحث شرقى مى باشد ، درباره ء امام مى گويد : فردى كه بدون نظر و غرض در مورد جعفر بن محمد صادق به تجزيه و تحليل علمى و واقعى با پيروى از اصول دانش جديد ، عارى از احساس و عاطفه و تعصب و نژاد مى پردازد ، چاره اى ندارد جز اينكه اعتراف كند كه شخصيت امام مجموعه اى است فلسفى متكى به خويشتن كه سرمنشأ ابتكارات فراوانى بوده است و افكار نو و روشهاى جديدى را پايه گذارى كرده است . (30)

11 . منصور دوانيقى : كه از رقيبان و دشمنان سرسخت امام بوده است ، در حق او اعتراف دارد كه جعفر ، از پيشروان خيرات و نيكى ها بوده است ، آنچنان كه قرآن فرموده است : اعتراف دشمن بهترين دليل عظمت روحى است . (31)

12 . شهرستانى محمد بن عبد الكريم : صاحب كتاب معروف الملل والنحل ، درباره ء آن حضرت مى گويد : او داراى علم و حكمت فراوان و داراى زهد و تقواى كامل بود . مدتها در مدينه بود . شاگردان و شيعيان خود را تعليم مى كرد . او مى افزايد : دانش و آگاهى او در فرهنگ و مذهب فوق العاده زياد بود . او اطلاعات كاملى از مسائل فلسفى داشت . از پرهيزكارى زيادى برخوردار بود و كاملا از شهوات و هوسرانيها پرهيز داشت . او مدت زيادى در مدينه اقامت گزيد و به فرقه اى كه از او پيروى مى كردند بهره ء فراوانى رساند و دوستانش را از سرچشمه علوم الهى بهره‌مند نمود . از جانب پدرى به شجره ء نبوت متصل بود و از جانب مادرى به ابوبكر نسب مى برد . (32)

13 . شيخ مفيد : صاحب ارشاد مى گويد : امام صادق (عليه السلام) از پر عظمت ترين فرزندان رسالت است . از هيچ فردى مانند او ، علوم وآثار نقل نشده است . اصحاب حديث ، نامهاى كسانى را كه از او حديث نقل كرده اند ، گردآورى نموده اند كه از مرز چهار هزار تن گذشته است . (33)
14 . علامهء طباطبايى : مى گويد : احاديثى كه از صادقين ، يعنى امام پنجم و ششم مأثور است ، از مجموع احاديثى كه از پيغمبر اكرم (صلى الله عليه وآله) و ده امام بزرگوار ديگر ، ضبط شده است ، بيشتر مى باشد . (34)

15 . مؤلف كتاب مغز متفكر شيعه : محصول فكرى مركز مطالعات اسلامى استراسبورگ ، كه اخيرا در ايران منتشر شده است ، در مجموع عناوينى كه درباره ء امام صادق انجام داده است ، اين مطالب را در مورد پيشوا و رئيس مذهب اعتراف دارد : او شخصى است كه مذهب شيعه را از نابودى نجات داده است . او بود كه در مورد نظريه بطلميوس در مورد مركزيت زمين و گردش خورشيد به دور آن نخستين بار ايراد گرفت و مركزيت خورشيد را مطرح ساخت . او نخستين كسى بود كه عقيده عناصر چهارگانه ( آب ، آتش ، خاك و هوا ) را مطرح ساخت . او نخستين پايه گذار عرفان در اسلام ، پديدآورندهء تجدد و نوگرايى در اسلام ، صاحب نظريهء جديد در مورد زمين ، پديدآورندهء فرهنگ جامع شيعه ، پايه گذار تئورى نور و زمان ، مبتكر حركت تمام موجودات ، و دهها نظريهء جديد علمى بود . . . كه تفصيل آن را در همان كتاب بايد مطالعه نمود . (35)

16 . استاد عباس محمود عقاد : نويسنده و متفكر اسلامى مصر درباره ء امام صادق (عليه السلام) مى گويد : امام جعفر صادق ، دانشمندترين فرد دوران خود بود . او آشنا با علوم دينى و هستى بود . در تعريف و توصيف او كافى است كه معلوم گردد او استاد ابوحنيفه در فقه ، و استاد جابر بن حيان در شيمى بود . او داراى علوم و معارف بى شمارى بود ، به حدى كه برخى گمان مى بردند او داراى علم سحر و جادو وجفر است ، در صورتى كه علوم او از راه كتاب و سنت و از راه حلال و حرام احكام الهى بود . او داراى مكتب فقهى ويژه اى بود ، پيش از آنكه مكتبهاى فقهى اهل تسنن و تشيع بوجود آيد . او مرجع و پناهگاه دانشجويان اصول و فقه و رهروان سعادت و توفيق الهى بود . (36)

17 . دكتر عبد القادر محمود : نويسنده ء اسلامى كشور جمهورى متحده مصر در كتابى كه تحت عنوان الامام الصادق ، رائد السنة والشيعة ( امام صادق (عليه السلام) پيشواى تسنن و تشيع ) در 280 صفحه درباره ء امام نوشته است . در پيشگفتار آن مى گويد : او مرجع اهل تسنن و تشيع ، هر دو مى باشد و كافى است بدانيم كه او استاد و پيشواى فقهى جليل القدر ، ابوحنيفه و مالك مى باشد و از نظر علمى استاد دانشمند علم شيمى ، جابر بن حيان مى باشد . وجود او اختصاص به يك مذهب ندارد ، او متعلق به همگان است . (37)

18 . آخرين سخن از دكتر كامل مصطفى شيبى : دكتراى فلسفه از دانشگاه كمبريج انگلستان و استاد دانشگاه بغداد و مؤلف كتاب الصلة بين التصوف والتشيع مى باشد كه درباره ء امام صادق (عليه السلام) گويد : از تحقيق در احوال امام جعفر صادق روشن مى شود كه مردم به دليل علم فراوانش و به سبب روى آوردن بسيارى از دانش پژوهان به سوى او و داشتن نسب شريف علوى ، همه علوم و معارف زمانش را به وى نسبت داده اند و اين عجيب نيست زيرا چنان كه پيش از اين ديديم تمام علوم اسلامى منتهى به جدش على بن ابيطالب جعفرى را كه ابن خلدون از آن خبر داده است . (38) او در پايان مى افزايد : آنچه قابل ملاحظه است اينست كه امام جعفر صادق (عليه السلام) استاد نخستين كسى بوده است كه به كار كيميا شهرت يافته است . (39)