مقدمه
پيشواى ششم حضرت امام جعفر صادق صلوات الله عليه در 17 ربيع الاول سال 83 هجرت در شهر مدينه منوره دنيا را به ولادت خود منور فرمود. پدرش امام پنجم; امام محمد باقر(عليه السلام) و مادرش فاطمه دختر قاسم بن محمد بن ابى بكر بود. آن امام همام(عليه السلام) شصت و پنج سال در دنيا عمر كرد و در سال 148 هجرت در 25 ماه رجب رحلت فرمود و در قبرستان تاريخى «بقيع» در مدينه مدفون گرديد، مدت امامتش 34 سال بود.

در زمان حيات آن بزرگوار بنى اميه در حال اضمحلال بود و شاهان آن از جامعه بىخبر و فقط به فكر ابقاء خود بودند، از آن طرف بنى عباس به فكر رسيدن به خلافت بودند و تمام هم و غمشان بر كوبيدن بنى اميه و روى كار آمدن خود بود و از جريان جامعه بى خبر بودند. اين امر به امام صادق(عليه السلام) مجال داد كه بدون مزاحم قيام علمى خود را شروع كند و علوم اسلامى را بيان دارد و محدثان و علماى دين را تربيت كند و نويسندگان را به تأليف حديث و درسهاى خود كه در مسجد النبى تشكيل مىشد وا دارد. اين مقاله تركيبى است از تربيت محدثين و تدوين حديث كه توسط آن بزرگوار انجام شده و جهان اسلامى را با علوم اسلامى پر كرده است.
امام صادق(عليه السلام) براى اين كار از سه راه وارد شد;
اول تشكيل جلسات درس كه در مسجد رسول خد(صلّي الله عليه وآله) تشكيل مىشد و ورود به آن براى همه اعم از شيعه و اهل سنّت و غير آنان آزاد بود.
دوم تشكيل مجالس خصوصى كه اغلب در منزل آن حضرت انجام مىگرفت و فقط اشخاص خاص در آن شركت مى كردند.
سوم تربيت شاگردان بحاث و مبلغ امثال هشام بن حكم و مؤمن طاق (ابوجعفر احول) و ديگران كه همهجا تبليغ مىكردند و بدعت گذاران و مدعيان زعامت دينى از دستشان خواب راحت نداشتند.
شيخ مفيد (رحمه الله) كه از اساطين شيعه و از اركان فقه و كلام است در كتاب ارشاد مىنويسد:«مردم از شهرها به خدمت امام صادق(عليه السلام)مىآمدند و كسب علم مىكردند، شهرت آن حضرت به همه جا رسيد، از هيچ يك از اهل بيت(عليهم السلام) مانند آن حضرت از علوم و آثار نقل نشدهاست.»
ارباب حديث نام راويان موثق را كه از سوى حضرت نقل حديث كردهاند به چهار هزار نفر رساندهاند كه همه با اختلاف آراء و نظراتى كه داشتند از آن حضرت نقل روايت كرده اند، عين عبارت ارشاد چنين است:
«و نقل الناس عنه من العلوم ما سارت به الركبان وانتشر ذكره فى البلدان ولم ينقل عن احد من اهل بيته... ما نقل عنه... ولانقلوا عنه كما نقلوا عن ابى عبدالله(عليه السلام) فان اصحاب الحديث قدجمعوا اسماء الرواة عنه من الثقات على اختلافهم فى الاراء و المقالات فكانوا اربعه الاف رجل»
ابوالعباس نجاشى در كتاب رجال خود معروف به «رجال النجاشى» در شرح حال حسن بن على بن زياد الوشا، از احمد بن عيساى اشعرى نقل كرده، گويد: «من در طلب علم حديث به كوفه رفتم و در آنجا به خدمت حسن بن على وشا رسيدم كه از اصحاب امام رضا (عليه السلام) بود، و به او گفتم: كتاب علاء بن زرين و ابان بن عثمان احمر
را به من بدهيد تا از روى آنها نسخه بردارى كنم; او آن دو كتاب را من داد، گفتم: اجازه روايت نيز بدهيد. فرمود: خدا تو را رحمت كند، چقدر عجله دارى ببر بنويس; سپس بيا براى من بخوان تا بشنوم; آنگاه اجازه روايت بدهم.
گفتم: بر خودم از پيشامدهاى زمان خاطر جمع نيستم، حالا كتابها را داديد; اجازه روايت نيز بدهيد.
حسن بن وشا گفت: عجب!!! اگر من مىدانستم كه حديث اينگونه مشترى و خواهان دارد، بيشتر از اين جمع مىكردم، من در اين مسجد كوفه 900 (نهصد) شيخ را درك كرده ام كه همه مىگفتند: جعفر بن محمد به من چنين حديث كرد: «لوعلمت ان هذا الحديث يكون له هذا الطلب لاستكثرت منه فانى ادركت فى هذا المسجد تسع مأة شيخ كل يقول حدثنى جعفر بن محمد».
اين همان سخن است كه مرحوم نجاشى در حالات حسن بن على بن زياد وشا تحت شماره (80) در رجال خود نقل كرده و واقعاً انسان از اين قضيه در حيرت مىافتد كه يك نفر 900 راوى را در طول مدت در يك مسجد ببيند كه همه مى گفتند: «حدثنى جعفر بن محمد(عليه السلام)» عالم معروف ابوالعباس احمد بن عقده متوفاى 333 هجرى كه زيدى مذهب بود و كتابى نوشته به نام «اسماء الرجال الذين رووا عن الصادق (عليه السلام)» يعنى نامهاى آنان كه از امام صادق (عليه السلام) حديث روايت كردهاند و در آن كتاب نام چهار هزار نفر را نقل كرده كه همه از آن حضرت حديث نقل كردهاند، متأسفانه اين كتاب مانند كتابهاى ديگر از بين رفته فقط بزرگان از آن ياد كردهاند.
علامه حلى در قسم دوم رجال خود در باب چهارم فصل همزه در شرح حال ابن عقده گويد: «از جمله كتابهاى او كتاب نامه اى راويانى است كه از امام صادق حديث نقل كردهاند و در آن نام چهار هزار نفر را نقل كرده و هر حديث را كه از آن حضرت نقل كردهاند آورده است.
مرحوم سيد محسن امين صاحب اعيان الشيعه در كتاب (سيرالائمه، ج4، ص 34) نقل كرده: حافظ بن عقده زيدى در كتاب رجال خود نام چهار هزار راوى موثق و كتابهاى آنها را ذكر كرده كه همه از جعفر بن محمد(عليه السلام) نقل حديث كردهاند.
مرحوم شيخ طوسى در مقدمه رجال شيخ به كتاب ابن عقده اشاره كرده و فرموده: ابن عقده درباره رجال امام صادق(عليه السلام) آنچه توان داشته به كاربرده است و مرحوم محدث قمى در الكنى والالقاب، ج 1، ص 358 در شرح حال ابن عقده از مرحوم شيخ طوسى چنين نقل مىكند: «له كتب... منها اسماء الرجال الذين رووا عن الصادق (عليه السلام) اربعه الاف رجل أخرج فيه لكل رجل الحديث الذى رواه، مات بالكوفه سنة 333 انتهى» يعنى از جمله كتابهاى ابن عقده، كتاب نامهاى راويان امام صادق(عليه السلام)است كه چهار هزارنفر بودند و حديث هريك را در آن كتاب آورده است و ابن عقده در سال 333 هجرى در كوفه از دنيا رفته است.
گفتيم متأسفانه اين كتاب مانند «مدينه العلم» مرحوم صدوق از بين رفته است و مرحوم شيخ طوسى در رجال خويش در باب كسانى كه از امام صادق(عليه السلام) نقل حديث كردهاند نام سه هزار و دويست و چهار (3204) نفر را ذكر كرده است ولى ابن عقده آنها را به چهار هزار نفر رساندهاست.
مرحوم محقق حلى در مقدمه كتاب «معتبر» ص 26 فرموده: « از جعفر بن محمد (عليه السلام) علوم چنان گسترش پيدا كرد كه عقول به حيرت مىافتد، حتى گروهى درباره او غلو كرده; نسبت الوهيت به او دادند «نعوذبالله» و حدود چهار هزار نفر از آن حضرت حديث روايت كردهاند و عده زيادى از فقهاء بزرگوار را او تربيت فرموده است. امثال:
1ـ زراره بن اعين
2ـ بكير بن اعين
3ـ حمران بن اعين
4ـ جميل بن دراج
5ـ بريد بن معاويه
6ـ هشام بن حكم
7ـ هشام بن سالم
8ـ ابى بصير
9ـ عبيدالله جلبى
10ـ محمد جلبى
11ـ عمران جلبى
12ـ عبدالله بن سنان
13ـ ابوالصباح كنانى و ديگر فقهاء كه همه تربيت شده آن حضرت بودند.
اكنون براى نمونه چهل نفر از راويان آن حضرت را كه علماء اهل سنت نيز از آنها حديث نقل كردهاند از رجال شيخ از ميان (3204) نفر نقل مىكنيم و به منابع اهل سنت اشاره مىنماييم.
1-ابراهيم بن سعد بن عبدالرحمن كه از رجال و راويان صحاح ششگانه اهل سنت است.
2- ابراهيم بن زياد بغدادى كه مسلم وابو داود و نسايى از او حديث نقل كرده است..
3- ابراهيم بن على الحسن مدنى كه از راويان ابن ماجه است..
4- ابراهيم بن محمد ابى يحيى از راويان شافعى.
5- بسام بن عبدالله كه نسايى از آن حديث نقل كرده است.
6- تليد بن سليمان كه احمد بن حنبل و ترمذى از او نقل حديث كردهاند.
7- جراح بن مليح كوفى كه بخارى و مسلم از او حديث نقل كردهاند.
8- حبيب بن نتمان كه ابو داود و ابن ماجه از او نقل حديث كردهاند.
9- حسن بن عياش كه مسلم و ترمذى و نسايى از او نقل حديث كردهاند.
10- حارث بن عمران جعفرى كه از رو
ات بخارى و غير آن است.
11- حميد بن قيس كه از رجال صحاح ششگانه مىباشد.
12- حماد بن عيسى كه ابن ماجه از او نقل حديث كرده است.
13- حارث بن عمران اسدى كه از رجال ابن ماجه است.
14- داود بن زهرقان كه از روات ترمذى و ابن ماجه است.
15- ربيح بن حبيب از رجال ابن ماجه است.
16- رحيل بن معاويه از رجال ابى داود و ترمذى است.
17- ركين بن ربيع از رجال بخارى و مسلم است.
18- زكريا بن اسحاق از رجال صحاح سته است.
19- زياد بن سعد خراسانى از رجال صحاح سته است.
20- زيد بن الحسن القرشى از رجال ترمذى است.
21- سعيد بن سالم از رجال ابى داود و نسايى است.
22- سعيد بن عبدالجبار از روات ابن ماجه قزوينى است.
23- سعيد بن عبدالرحمن از رجال مسلم و ابوداود و غيره است.
24- سلمه بن كهيل از رجال صحاح سته است.
25- سليمان بن مهران اعمش از رجال صحاح سته است.
26- سليمان بن بلال تيمى از رجال صحاح سته است.
27- سفيان ثورى از رجال صحاح سته است.
28- سنان بن هارون از رجال ترمذى است.
29- سعيد بن ابى خيثم از رجال ترمذى و نسايى است.
30- سعيد بن حسان از رجال مسلم و ابن ماجه و غيره است.
31- سعيد بن سالم از رجال ابوداود و نسايى است.
32- سعيد بن مسلمه از رجال ترمذى و ابن ماجه است.
33- سالم بن عبدالواحد از رجال ترمذى است.
34- شعبة بن الحجاج از رجال صحاح سته است.
35- شعيب بن خالد از رجال ابوداود است.
36- ضحاك بن مخلد از رجال صحاح سته است.
37- طلحة بن زيد قرش از رجال ابن ماجه است.
38- عاصم بن حميد از رجال ابونعيم الطحان است.
39- عاصم بن سليمان از رجال صحاح سته است.
40- عثمان بن فرقد از رجال بخارى و ترمذى است.
اين چهل نفر به عنوان نمونه از رجال شيخ نقل گرديد و اين كه اهل سنت نيز از آنها نقل حديث كردهاند از «الامام الصادق و المذاهب الاربعه» تأليف اسد حيدر، ج 2، ص 400 به بعد نقل شده است و نام همه آن (3204) نفر را مىتوانيد در رجال شيخ باب اصحاب ابى عبدالله جعفر بن محمد الصادق (عليه السلام) ملاحظه فرماييد.
تدوين حديث
اصحاب امام صادق (عليه السلام) از فرمودههاى آن حضرت چهار صد كتاب به نام (چهارصد اصل) نوشتند كه بعدها كتب اربعه و غيره از آنها و امثال آنها تأليف گرديد، ناگفته نماند اصحاب ائمه (عليهم السلام)به امر امامان مطالبى را كه از آنها مىشنيدند مىنوشتند.
سيد بن طاووس در مهج الدعوات نقل كرده: « جماعتى از اصحاب امام كاظم (امام هفتم (عليه السلام)) و اهل بيتش در مجلس آن حضرت حاضر مىشدند و وسايل نوشتن حاضر مىكردند و چون آن حضرت سخن مىگفت و يا در جريانى فتوايى مىداد آن را مىنوشتند.» شيخ بهايى عليه الرحمه دركتاب مشرق الشمسين فرموده: « از مشايخ ما نقل شده كه شيوه اصحاب اصول آن بود كه چون از يكى از امامان عليهم السلام حديثى مىشنيدند سريعاً مىنوشتند تا آن حديث و يا مقدارى از آن از يادشان فراموش نشود. محقق داماد نيز اين سخن را در راشحه بيست و نهم از رواشح خود نقل كرده است. (نقل از الذريعه، ج 2، ص 125-126)
مرحوم محقق حلى صاحب شرايع در كتاب معتبر (مقدمه معتبر) فرموده: از جوابها و گفتههاى امام صادق (عليه السلام) چهار صد كتاب نوشته شد كه آنها را «اصول» ناميدند.
علامه كبير شيخ آقا بزرگ در كتاب الذريعه (ج 2، ص 129) از اعلام الورى تأليف مرحوم طبرسى نقل كرده: «از امام صادق (عليه السلام)چهار هزار نفر از مشاهير اهل علم و حديث نقل كردهاند و از جوابهايى كه در مسايل اسلامى داده چهار صد كتاب كه آنها را «اصول» نامند تأليف شد. آن اصول را اصحاب آن حضرت و اصحاب پسرش امام كاظم (عليه السلام)روايت كردهاند.» شهيد اول در كتاب ذكرى فرموده: «از جوابهاى امام صادق (عليه السلام)چهار صد نفر كتاب نوشتند و از رجال معروف كه از آن حضرت حديث نقل كردهاند، چهار هزار نفر تعداد شده است و محقق داماد در راشحه فوق فرموده: «المشهور ان الاصول اربع مأة مصنف لأربعة مأة مصنف من رجال ابى عبدالله الصادق (عليه السلام)، بل وفى مجالس السماع و الرواية عنه و رجاله زهاء اربعة الاف رجل و كتبهم و مصنفاتهم كثيرة الا أن ما استقر الامرعلى اعتبارها و التعويل عليها و تسميتها بالاصول، هذه الأربعةمأة» (الذريعه، ج 2، ص 129)
اين بود نمونهاى از تدوين حديث كه به دستور امام صادق (عليه السلام)توسط شاگردانش انجام گرديد، ناگفته نماند بعدها كتابهاى: كافى، فقيه، تهذيب، استبصار و غيره از آن اصول و غير آنها تأليف گرديدند. در الذريعه فرموده: اين اصول همهاش موجود است، بعضى از آنها اصلى است و بقيه به روايتها به همان صورت بدون حذف و اضافه در مجامع آمده است، پس از آنكه كتابهاى بزرگ بطور مبوّب تأليف شد، رغبت به اصول كم گرديد; چون آنها به ترتيب ابواب فقه نبودند بدين علت مقدارى از آنها از بين رفت. (الذريعه، ج 2، ص 134) نگارنده بعد از تفحص زياد 100 نفر از صاحبان آن اصول را از فهرست مرحوم شيخ طوسى و رجال نجاشى و الذريعه پيدا كردهام كه آنها را در ذيل مىآورم. با ذكر محل آن كه خواننده بتواند رجوع كند. مثلاً مرحوم شيخ طوسى نام يك نفر راوى را مىآورد و مىگويد: او از نويسندگان يكى از اصول است و يا مرحوم نجاشى نام راوى را ذكر مىكند و مثلاً مىگويد: «آدم بن المتوكل له اصل رواه عنه جماعة» اينك اصول و نويسندگان آنها:
1- اصل آدم بن الحسين النحاس از نجاشى
2- اصل ابان بن تغلب از فهرست
3- اصل آدم بن المتوكل از نجاشى
4- اصل ابان بن عثمان از فهرست
5- اصل ابان بن محمد بجلى از الذريعه
6- اصل ابراهيم بن ابى البلاد از فهرست طوسى
7- اصل ابراهيم بن صالح از الذريعه
8- اصل ابراهيم بن عبدالحميد از فهرست
9- اصل ابراهيم بن عثمان خزاز از فهرست
10- اصل ابراهيم بن عمر اليمانى از فهرست
11- اصل ابراهيم بن مهزم و اسدى از فهرست
12- اصل ابراهيم بن يحيى از فهرست
13- اصل ابو محمد خزاز از فهرست
14- اصل احمد بن حسين يوسف بن يعقوب از نجاشى
15- اصل احمد بن حسين بن عمر از الذريعه
16- اصل احمد بن يوسف بن يعقوب از نجاشى
17- اصل اديم بن حر از نجاشى
18- اصل اسباط بن سالم از فهرست
19- اصل اسحاق بن جرير از فهرست
20- اصل اسحاق بن عمار از فهرست
21- اصل اسماعيل بن ابان از الذريعه
22- اصل اسماعيل بن بكر از فهرست
23- اصل اسماعيل بن عثمان از فهرست
24- اصل اسماعيل بن محمد از فهرست
25- اصل اسماعيل بن مهران از فهرست
26- اصل ايوب بن حر از نجاشى
27- اصل بشار بن يسار از فهرست
28- اصل بشر بن مسلمه از فهرست
29- اصل بكر بن محمد ازدى از فهرست
30- اصل جابربن يزيد جعفرى از فهرست
31- اصل جعفر بن محمد بن شريع از الذريعه
32- اصل جميل بن دراج از فهرست
33- اصل جميل بن صالح از فهرست
34- اصل حارث بن احول از فهرست
35- اصل حبيب بن محلل از فهرست
36- اصل حسن بن ايوب از نجاشى
37- اصول چهارگانه حرير از فهرست و نجاشى
38- اصل حسن الرباطى از فهرست
39- اصل حسن بن زياد عطار از فهرست
40- اصل حسن بن سرى الكاتب از الذريعه
41- اصل حسن بن صالح از فهرست
42- اصل حسن بن موسى الحناط از فهرست
43- اصل حسن بن ابى العلاء از الذريعه
44- اصل حسين بن ابى غندر از فهرست
45- اصل حسين بن عثمان از الذريعه
46- اصل حفص بن البخترى از فهرست
47- اصل حفص بن سالم از فهرست
48- اصل حفص بن سوقه از فهرست
49- اصل حفص بن عبدالله كه چهار اصل است از الذريعه
50- اصل حكم بن اعين حناط از فهرست
51- اصل است از الذريعه
52- اصل حميد بن مثنى از فهرست
53- اصل خالدبن ابى اسماعيل از فهرست
54- اصل خالد بن مسيح از فهرست
55- اصل داود بن زربى از فهرست
56- اصل ذريح بن محمد محاربى از فهرست
57- اصل ربتى بن عبدالله از فهرست
58- اصل ربيع بن محمد اصم از فهرست
59- اصل رفاعه بن موسى اسدى از الذريعه
60- اصل زرعه بن محمد حضرمى از فهرست
61- اصل زكاربن يحيى الواسطى از فهرست
62- اصل زياد بن مروان از الذريعه
63- اصل زياد بن منذر ابوالجارود از فهرست
64- اصل سعد بن ابى خلف از فهرست
65- اصل سعدان بن مسلم عامرى از فهرست
66- اصل سعيد بن عبدالرحمن اعرج از فهرست
67- اصل سعيد بن غزوان از فهرست
68- اصل سعيد بن مسلمه از فهرست
69- اصل سعيد بن يسار از فهرست
70- اصل سفيان بن صالح از فهرست
71- اصل سلام بن ابى عمره از الذريعه
72- اصل شعيب بن اعين حلاد از فهرست
73- اصل شعيب بن يعقوب از فهرست
74- اصل شهاب بن عبد ريه از فهرست
75- اصل صالح بن زرين از فهرست
76- اصل قاسم بن الحميد از الذريعه
77- اصل عبدالله بن سليمان از نجاشى
78- اصل عبدالله بن يحيى از الذريعه
79- اصل عبدالله بن هيثم از نجاشى
80- اصل عبدالملك بن حكيم از الذريعه
81- اصل على بن ابى حمزه از فهرست
82- اصل على بن احمد ابى القاسم از الذريعه
83- اصل علاء بن زرين القلاء از الذريعه
84- اصل على بن رئاب از فهرست
85- اصل مثنى بن الوليد از الذريعه
86- اصل محمد بن جعفر بزاز از الذريعه
87- اصل محمد بن قيس الاسدى از الذريعه
88- اصل محمد بن قيس اليحيى از فهرست
89- اصل محمد بن مثنى بن قاسم از الذريعه
90- اصل مروك بن عبيد از نجاشى
91- اصل مسعدة بن زياد از الذريعه
92- اصل وهب بن عبد ربه از الذريعه
93- اصل هشام بن الحكم از فهرست
94- اصل هشام بن سالم از فهرست
اينها 95 اصلند كه با سه اصل حريز و سه اصل حفص بن عبدالله جمعاً صد و يك، اصل مىشوند و مىتوان هريك از آنها را در محلهايى كه نشان دادهايم پيدا كرد.
مولفان کتابها از شاگردان امام صادق عليه السلام
براى تكميل مطلب بايد بدانيم، شاگردان آن حضرت تنها اصول چهار صد گانه را ننوشتند، بلكه آنها كتابهاى ديگرى نيز نوشتند مثلاً:
1ـ ابان بن تغلب غير از اصلى كه گفته شد، كتاب معانى القرآن، كتاب القراآت و كتاب الشيعه را نوشت. (فهرست ابن نديم ص 308)
2ـ ابوحمزه ثمالى متوفاى 150 از اصحاب امام باقر وامام صادق(عليهم السلام)كه كتاب تفسير القران و كتاب نوادر را نوشته است. (رجال نجاشى)
3ـ اسماعيل بن ابى خالد كه كتاب «قضاء» نوشته. (فهرست شيخ)
4ـ مفضل بن عمر كوفى كه چند تا كتاب نوشته از جمله كتاب «ما افترض الله على الجوارح». (رجال نجاشى)
5ـ هشام بن الحكم از اصحاب امام صادق (عليهم السلام) كه ابن نديم در فهرست خود ص 249-250 براى او بيست و پنج كتاب نقل كرده است.
6ـ ابو جعفر احول (مؤمن الطاق) از اصحاب امام صادق (عليه السلام)است كه كتاب امامت، كتاب معرفت، كتاب رد بر معتزله، كتابى در امر طلحه و زبير نوشته است.
اينها كه گفته شد براى نمونه بود و اگر كسى به رجال نجاشى و فهرست شيخ والذريعه طهرانى و فهرست ابن نديم مراجعه كند، واقعاً به حيرت خواهد افتاد.
اين بود آنچه راجع به تلاش امام صادق (عليه السلام) در تربيت محدثين و تدوين حديث اشاره گرديد و اين قطرهاى از دريا و گوشه اى از صحراست. و السلام عليكم و على عبادالله الصالحين

سيد علي اکبر قريشي

نوشتن دیدگاه