ابوعمرو عثمان بن سعيد عمروي
عثمان بن سعيد از ياران امامان پاك؛ علي النقي و حسن عسكري (عليهما السلام) بود. از طرف آن دو مورد تأييد قرار گرفت و به شيعيان معرفي شد. «احمد بن علي بن نوح»، به نقل از «محمد بن اسماعيل»، مي نويسد: در سامرا به حضور امام عسكري رفتم. گروهي از شيعيان در حضورش بودند. خادم حضرت وارد شد و گفت: اي آقا، گروهي (مسافر) گردآلود به خانه آمده اند.
حضرت فرمود: آنها گروهي از شيعيان يمني هستند. برو، عثمان بن سعيد عَمروي را بياور.
وقتي عثمان آمد، حضرت به او فرمود: اي عثمان، بي ترديد تو وكيل و مورد اعتماد من هستي و در مال خدا امانت داري. برو و مالي را كه يمني ها آورده اند، بگير.
گفتم: سوگند به خدا، عثمان از شيعيان و برگزيده هاي شماست و شما به آگاهي ما، در اين باره كه او امين بر اموال الهي و وكيل و مورد اعتماد شماست، افزوديد.
فرمود: آري، چنين است. شاهد باشيد كه عثمان بن سعيد عمروي وكيل من و فرزندش محمد وكيل فرزندم مهدي است.1
مالك بن فزاري نيز به نقل گروهي از شيعيان، مي گويد: امام عسكري، در مجلسي كه چهل تن از شيعيان براي كسب اطلاع در باره امام بعد از وي به حضورش رسيده بودند، حضرت حجت را، كه كودكي ماه سيما و شبيه پدر بود، نشان داد و فرمود: شما پس از اين او را نمي بينيد. بنابراين، آنچه عثمان مي گويد، بپذيريد كه او جانشين امام شماست و نيابت به او سپرده مي شود.2
دليل ديگر بر نيابت عثمان بن سعيد اين است كه نامه و توقيعات حضرت صاحب الامر كه به وسيله عثمان بن سعيد و پسرش محمد به شيعيان مي رسيد، به همان خطي بود كه در زمان حيات امام عسكري(ع) نوشته مي شد و مردم با آن آشنا بودند. به همين سبب، شيعيان در عدالت و امانت پدر و پسر ترديد روا نمي دارند.3
عثمان بن سعيد در حدود سال 265هـ .ق وفات يافت و آرامگاهش در سمت غربي مدينة السلام ـ بغداد ـ در خيابان ميدان واقع است.4 شيخ طوسي در «الغيبة» مي نويسد: من قبرش را در مكان ياد شده ديده ام.
ابوجعفر فرزند عثمان بن سعيد عمروي
وي دومين نايب حضرت حجت(عج) است. و پس از وفات پدرش، بر اساس بيان آشكار امام عسكري(ع) به اين مقام منصوب شد. نامه و توقيعات بسيار بر صدق و امانت و درستي ادعاهاي او دلالت مي كند. از جمله مي توان به روايت عبداللّه بن جعفر حِميَري اشاره كرد. عبداللّه مي گويد: از طرف امام زمان به مناسبت وفات عثمان بن سعيد، نامه اي براي فرزندش «محمد» ظاهر شد كه در آن آمده بود: «اِنّاللّه ِ وَ اِنّا اِلَيْه راجِعُونَ». پدرت سعادتمندانه زندگي كرد و با افتخار وفات يافت. خدايش رحمت كند و به اوليا و سرورانش ملحق گرداند. او هميشه در اطاعت از امرشان كوشا بود و در آنچه او را به خدا نزديك مي كرد، مي كوشيد. خدا روحش را تازه و شاداب كند و از لغزشهايش درگذرد ... خدا تو را كمك كند، نيرو بخشد، ياري ات كند، توفيق دهد، ولي، حافظ، مواظب و كفايت كننده ات باشد.5
روزي اسحاق بن يعقوب به او نامه اي داد و گفت: پرسشهاي دشواري دارم كه در اين نامه درج كرده ام، آنها را به حضور امام برسانيد.
محمد نامه را به حضرت رساند و جوابش را به خط خود حضرت برگرداند. در بخشي از آن نامه آمده بود: محمد بن عثمان عمروي ـ كه خدا از او و پدرش راضي باشد ـ مورد اطمينان من است و نوشته اش نوشته من است.6
يكي از دلايل راستگويي و صحت نيابت محمد اين بود كه توقيع ها در زمان او به همان خطي بود كه در زمان پدرش مي آمد. همچنين معجزات امام به وسيله او براي مردم آشكار مي شد كه عامل ديگري در تحكيم اعتقاد مردم بود. شيعيان همه بر امانت و عدالت او اتفاق دارند؛ زيرا گذشته از آنكه در زمان امام حسن و پس از آن ضمن توقيعات امام عصر مأمور و نايب شده بود؛ پارسايي و درست كرداري اش، در طول چهل سال، جاي ترديد براي كسي باقي نگذارد تا آنجا كه علماي شيعه در عصرهاي بعد بر نيابت وي اجماع كردند. خبري كه «ابوالحسن علي بن احمد» نقل كرده است، پرده از پارسايي، اين مرد بزرگ برمي دارد. او مي گويد: روزي نزد محمد بن عثمان رفتم، به او سلام كردم و ديدم لوحي در برابرش جاي دارد و نقاشي بر آن نقش مي كند، آياتي از قرآن بر آن مي نويسد و نامهاي ائمه(ع) را بر كناره هايش ثبت مي كند.
پرسيدم: سرور من، اين لوح چيست؟
فرمود: اين براي داخل قبرم است. مرا روي آن مي گذارند. (يا تكيه مي دهند)
هر روز به قبر خود مي روم، يك جزء قرآن مي خوانم و بيرون مي آيم ...
آنگاه روز، ماه و سال دقيق وفاتش را به من گفت و اضافه كرد كه در اين قبر دفن مي شوم.
«علي بن بابويه»؛ محدث نامدار قم، براي ديدار با حسين بن روح به بغداد رفت، و پاسخ پرسشهايش را از وي دريافت كرد و به قم بازگشت.
چون از نزد او بيرون آمدم، تاريخي كه گفته بود، نگاشتم. مدتي بعد، او بيمار شد و سرانجام در دهمان تاريخ وفات يافت.
محمد در آخر جمادي الاول سال 305 يا 304 درگذشت و كنار قبر مادرش در بغداد به خاك سپرده شد. بر مرقدش بنايي ساختند كه به گفته شيخ طوسي [در عصر وي] مردم به زيارت آن مي شتافتند.7
ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي
وي، كه از صحابه مخصوص امام عسكري و وكيل و كارگزار محمد بن عثمان بود، در سال 305هـ .ق به امر امام عصر، به نيابت برگزيده شد.
حسين، ايراني نژاد و از خاندان «نوبخت» بود. هنگام عيادت نايب دوم از سوي حضرت انتخاب شد. وقتي محمد بن عثمان وفات يافت، حسين بن روح بقيه روز را در خانه او ماند. خادم محمد بن عثمان عصا، صندوقچه و كتابي را، كه از محمد مانده بود، به وي سپرد. حسين بن روح وقتي آنها را ديد، گفت: اين عصا از آن مولايم امام عسكري است؛ صندوقچه حاوي انگشتر امامان است و قنوت ائمه در كتاب ثبت شده است.8
پس از مدتي، اولين نامه در يكشنبه پنجم شوال سيصد و پنج هجري قمري، از ناحيه مقدس امام عصر(ع) به وي رسيد. در آن نامه چنين نوشته بود: «ماوي [حسين بن روح] را مي شناسيم. خداوند تمام خوبيها و خشنوديهاي خود را به او بشناساند و با عنايات خود او را خوشحال كند. از نامه او آگاه شديم و به او در مسؤوليتي كه به او واگذار كرده ايم، اطمينان داريم. او نزد ما مقامي دارد كه سبب خشنودي او است. خداوند احسانش را به او افزونتر كند».9
حسين بن روح، كه بيست و يك سال نيابت امام را بر عهده داشت، از مقام علمي والايي برخوردار بود. او كتابي در فقه به نام «التأديب»10 نوشت كه علماي آن روز حوزه علميه قم محتوايش را تأييد كرده بودند. فقهاي بزرگ شهر قم در آن عصر با تمام
از نكات مهمي كه در زمان وي روي داد، موضوع برخورد با كتابهاي گمراه كننده بود.
ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي سرانجام در 18 شعبان سال 326 وفات يافت و در محله نوبختيه بغداد به خاك سپرده شد.
علم و فقاهت از وي پيروي مي كردند. «علي بن بابويه»؛ محدث نامدار قم، براي ديدار با حسين بن روح به بغداد رفت، و پاسخ پرسشهايش را از وي دريافت كرد و به قم بازگشت.11
حسين بن روح پايگاه اجتماعي و موقعيت ديني والايي كسب كرد تا آنجا كه همه مخالفان و موافقانش او را خردمندترين مرد زمانه مي دانستند. البته اين امر همان فقاهت، دانش و تقواي او بود. او در برابر متعصبان و قدرتمندان روزگارش مأمور به تقيه بود. با اين همه، از سال 312 ـ 317هـ .ق گرفتار زندان خليفه مقتدر عباسي شد. اما در اين مدت هم به وسيله چند وكيل كارهاي شيعيان را سر و سامان داد.12
از نكات مهمي كه در زمان وي روي داد، موضوع برخورد با كتابهاي گمراه كننده بود. ابوجعفر محمد بن علي شلمغاني معروف به «ابن ابي العزاقر» كه از علماي صاحب تأليف بود، به خاطر جاه طلبي و حسادت ادعاي نيابت كرد و آراي فاسد ديگري، كه حلول و تناسخ را تأييد مي كرد، بر زبان راند. مدتي بعد، بر دست حسين بن روح نامه اي از امام زمان در لعن وي صادر شد.13 در پي اين واقعه، مردم نزد حسين بن روح آمدند و از تكليفشان در مقابل كتابهاي شلمغاني ـ كه خانه هايشان را پر كرده بود ـ پرسيدند؟ او پاسخ داد: همان را مي گويم كه ابومحمد حسن بن علي عسكري(ع) فرموده است. وقتي در باره كتابهاي بني فضّال از امام حسن عسكري پرسيدند، حضرت فرمود: آنچه از ما روايت كرده اند، بپذيريد و هر چه از خود گفته اند، ترك كنيد.14
ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي سرانجام در 18 شعبان سال 326 وفات يافت و در محله نوبختيه بغداد به خاك سپرده شد. شيخ عباس قمي مي نويسد: اين مزار در يك خانه شخصي واقع شده كه اگر كسي بخواهد وارد آن شود، نخست بايد از صاحبخانه اجازه بگيرد. آن وقت داخل شود ... هنوز اهل خيري پيدا نشده تا اين خانه را بخرد و صحن مناسبي همراه با چند ايوان و حوض در اطراف آن بسازد. اين كار، علاوه بر تعظيم صاحب بزرگوار آن، محل اجتماع و پناهگاه شيعيان در شهر بغداد خواهد شد.15
ابوالحسن علي بن محمد سمري
حسين بن روح پس از بيست و يك سال تلاش، به دستور امام عصر، شخصيت گرانقدر بغداد به نام «علي بن محمد سمري» را به نيابت معرفي كرد.16
علي بن محمد از شعبان 326 تا نيمه شعبان 329هـ .ق نيابت امام را بر عهده گرفت. ولي هنگام مرگ كسي را، به عنوان جانشين خود معرفي نكرد. شيخ طوسي به نقل از احمد بن محمد صفواني، مي نويسد: ابوالقاسم، حسين بن روح به ابوالحسن؛ محمد سمري امر نيابت را وصيت كرد. سمري هم همان كارهايي كه نوبختي مي كرد، انجام داد. وقتي زمان مرگ
وقتي زمان مرگ علي بن محمد فرا رسيد، شيعيان به حضور من آمدند و از وكيل و نايبش پرسيدند: او گفت: مأمور نيستم، به عنوان نايب، كسي را معرفي كنم!
علي بن محمد فرا رسيد، شيعيان به حضور من آمدند و از وكيل و نايبش پرسيدند: او گفت: مأمور نيستم، به عنوان نايب، كسي را معرفي كنم!17
شيخ صدوق نيز مي نويسد: هنگام وفات، از او خواستند جانشيني معرفي كند، گفت: خدا را امري است كه خود به انجام مي رساند.18
از علي بي محمد كرامات بسيار ديده شد كه هر يك كمال ايمانش را نشان مي دهد. از جمله خبري است كه صدوق ده سال بعد از شروع غيبت از صالح بن شعيب طالقاني نقل مي كند. صالح مي گويد: «احمد بن ابراهيم بن محلد» به من گفت: در بغداد نزد مشايخ و علما رسيدم. در آن مجلس «علي بن محمد سمري» بدون مقدمه گفت: خدا «علي بن حسين بن بابويه» [پدر صدوق] را رحمت كند. مشايخ تاريخ اين روز را يادداشت كردند. بعد خبر رسيد كه علي بن حسين بن بابويه در همان روز درگذشته است.19
همچنين «ابوجعفر محمد بن علي بن حسين بن بابويه» به نقل از «احمد بن حسن» مي گويد: در همان سالي كه ابوالحسن سمري رحلت كرد، در بغداد بودم. چند روز پيش از وفات نزدش رفتم و توقيعي را به مردم نشان داد كه در آن نوشته بود:
اي علي بن محمد سمري، خداوند پاداش برادرانت را در سوگ تو بيشتر كند. تو تا شش روز ديگر خواهي مرد. پس امور خود را سامان بده و به هيچ كس وصيت نكن. زيرا غيبت كامل واقع شده، ظهوري نخواهد بود؛ مگر به اجازه خداي تعالي؛ و اين پس از مدت درازي خواهد بود كه دلها را سختي و قساوت فرا گيرد و زمين از جور و ستم پر شود ...
________________________________________
1- الغيبة، ص 214.
2- همان، ص 217. (با تلخيص)
3- همان، ص 216.
4- تاريخ سياسي غيبت امام دوازدهم، ص 155.
5- الغيبة، ص 219 ـ 220.
6- همان، ص 220.
7- همان، ص 223.
8- بحارالانوار، ج 85، ص 211.
9- همان، ص 372 و ج 51، ص 356.
10- معجم المؤلفين، عمر رضا كحاله، ج 4، ص8.
11- رجال نجاشي، ص 261.
12- خاندان نوبختي، ص 218.
13- الغيبة، ص 252.
14- همان، ص 239.
15- تتمة المنتهي، ص 303؛ ابوالقاسم حسين بن روح نوبختي، سفير سوم، ص 129.
16- همان، ص 394؛ بحارالانوار، ج 51، ص 359.
17- الغيبة، ص 242.
18- همان.
19- همان.
اشرف آشوري
