شایع ترین پرسش درباره این مصحف، عنوان جنجال برانگیز و شبهه ناک آن، یعنی “مصحف” است؛ زیرا چنین برمی آید که این مصحف، قرآن خاصی است. بسیاری از برادران اهل سنت می پندارند شیعه، قرآنی دیگر- جز قرآن موجود – در اختیار دارد! و گمان کرده اند مصحف فاطمه علیهاالسلام همان قرآن است! این پندار حتی در مطبوعات دنیای عرب نمایان شده است؛ برای نمونه روزنامه”آخرخبر” در سودان در تاریخ ششم رجب ۱۴۱۶ مقاله ای را درج کرده و مدعی شده است، شیعیان قرآنی دیگر به نام مصحف فاطمه دارند!
باید اذعان کرد وجود مصحف فاطمه ثابت شده و راهها و اسناد درستی برای اثبات آن وجود دارد؛ اما می بایست به پیرایه ها و شائبه های پیرامون آن پاسخ داد، به ویژه که تاکنون اثر مستقلی در این باره چاپ و منتشر نشده، فقط به صورت ضمنی بدان پرداخته اند.
علی بن سعید از امام صادق علیه السلام روایت می کند: به خدا سوگند، مصحف فاطمه نزد ماست و در آن حتی یک آیه از کتاب الله نیست. (۱) در نتیجه باید گفت “مصحف” به معنای کتاب مجلد و شامل هر کتابی می شود و اختصاص به قرآن ندارد، گو این که معنای مشهور مصحف، قرآن است. پس از نظر لغوی نمی توان گفت مصحف به معنای قرآن است.
برخی اخبار که از کتابهای حضرت زهرا علیهاالسلام سخن می گوید، هیچ یک عنوان مصحف را بازگو نمی کند. از این رو برخی پنداشته اند مصحف همان است که در اخبار آمده و این سبب اختلاف نظر شده است. البته این احادیث، سخن از کتاب های حضرت فاطمه علیهاالسلام می کند، نه تنها از مصحف ایشان. از این رو شایسته می نماید به دیگر کتاب های منسوب به ایشان اشاره شود، تا از میان آنها به مصحف دست یابیم.
۱- کتاب اخلاقی
در احادیث کتابی با این عنوان ذکرنشده، بلکه در کتابها به مضمون آن اشاره شده است. خرائطی از مجاهد نقل می کند: ابی بن کعب به دیدار فاطمه – رضی الله عنها، دختر محمد، صلی الله علیه وسلم – رفت. فاطمه به او کتابی پوشیده در شاخه های درخت خرما نشان داد، که در آن نوشته شده بود: هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، با همسایه اش به نیکی رفتار کند. (۲)
ظاهراً کسانی که گفته اند مصحف فاطمه در بردارنده معارف و اخلاق و آداب است، این احادیث را دیده اند.
۲- کتاب تشریعی
کتابی با چنین عنوانی نیز در احادیث ذکر نشده است؛ ولی امام صادق علیه السلام در پاسخ به پرسش های کارگزار منصور- خلیفه عباسی – در مدینه آنچه را می فرماید، مستند به این کتاب می کند. (۳) علامه سید محسن امین این کتاب را مصحف فاطمه دانسته (۴) ولی باید گفت روایاتی وجود دارد و ذکر خواهد شد که می گوید مصحف حضرت در بردارنده احکام حلال و حرام نیست، و اگر چنین احکام فقهی ذکر شده، در مصحف و روایتی دیگر از حضرت فاطمه علیهاالسلام است، که از پدر بزرگوارش پیامبر اسلام نقل کرده است. (۵)
۳- لوح فاطمه
ابوالفتح کراجکی معتقد است: تمامی شیعیان در صحت محتوای این لوح اتفاق نظر دارند. (۶) در کتاب کمال الدین و تمام النعمة از شیخ صدوق مضمون این لوح ذکر شده است. (۷) محتوای این لوح هدیه خدا به پیامبر بوده است که پیامبر آن را به حضرت فاطمه علیهاالسلام بخشید.
۴- وصیتنامه
حضرت زهرا علیهاالسلام کتابی از خود به جا گذاشت که وصایایش را در آن نوشته بود. (۹) این وصایا، امور شرعی – از جمله تکلیف هفت باغی که توسط رسول الله “صلوات الله علیه” وقف آن حضرت شده بود- نیز توصیه ها و امور سیاسی بود. (۱۰) از جمله وصایای سیاسی حضرت، عدم حضور برخی در تشییع جنازه ایشان، معلوم نکردن محل دفن و … است. این وصایا از شمار مطالبی است که در مصحف فاطمه علیهاالسلام وجود داشته است. برخی گفته اند امام علی علیه السلام این وصایا را پس از درگذشت حضرت زهرا علیهاالسلام بر بالین وی یافت. (۱۱)
۵- مصحف فاطمه علیها السلام
این کتاب توسط آن حضرت، املاء نشده و از این رو به آن “مصحف فاطمه” گفته اند که هدیه ای الهی به ایشان بوده است. بنابراین نویسنده یا گوینده این سخنان کیست؟ اگر محتوای این مصحف، قرآن نیست، چه چیز در آن یافت می شود؟ حجم این کتاب چقدر است؟ و…
نویسنده مصحف
امام صادق علیه السلام در جواب سوال “حماد بن عثمان” مبنی بر این که نویسنده مصحف کیست، می فرماید: امیر مومنان هر چه را می شنید، می نوشت، تا این که به صورت کتابی در آمد. (۱۲)
املاء کننده و گوینده احادیث
خدای تعالی
برخی گفته اند گوینده سخنان موجود در مصحف، خداوند است. امام صادق علیه السلام می فرماید: خداوند آن سخنان را فرموده و بر حضرت فاطمه الهام کرده است. (۱۳) این گونه الهام برای مادر حضرت موسی نیز وجود داشته .
فرشته
بعضی معتقدند این سخنان از فرشته ای است.
جبرئیل
در صحیحه ابوعبیده از امام صادق علیه السلام است که سخنان از آن ِ جبرئیل است. (۱۴)
رسول خدا
امام حسین علیه السلام می فرماید: مصحف فاطمه نزد ما است. به خدا سوگند! یک حرف از قرآن در آن نیست. سخنان این مصحف از آن رسول الله و خط علی علیه السلام است. (۱۵)
بنابراین حدیث، گوینده سخنان این مصحف، رسول الله است. علامه مجلسی در ذیل این حدیث می گوید: مقصود از فرستاده خدا، جبرئیل است. همچنان که در آیات بسیاری، به ملائکه، رسولان خدا گفته شده است. (۱۶)
چه بگوییم سخنان این مصحف از خداست یا جبرئیل، تفاوتی ندارد، زیرا خداوند به واسطه جبرئیل، این احادیث را فرموده؛ ولی نمی توانیم معتقد باشیم مقصود از “رسول الله” پیامبراسلام است؛ زیرا روایات بسیاری تصریح دارد سخنان این مصحف پس از وفات رسول الله صلی الله علیه و اله و در تسلای وفات آن حضرت، برای حضرت فاطمه علیهاالسلام گفته شد.
آنچه این گفته را درست تر می نماید، این است که حضرت دارای دو کتاب دیگر، یکی در اخلاق و دیگری در تشریع است. پس می توان گفت مصحف فاطمه، به املای رسول الله بوده، به ویژه روایاتی که می گوید جبرئیل املاء کرده، احکام شرعی را نگفته است. پس اگر حضرت فاطمه علیهاالسلام کتابی در احکام شرعی داشته، روشن می شود رسول الله آن را به ایشان آموخته و گفته است.
پس از این که دانستیم سخنان این مصحف از پروردگار به واسطه جبرئیل، و نویسنده آن امام علی علیه السلام است، این پرسش پیش می آید که چرا به حضرت فاطمه علیهاالسلام منسوب شده است؟ به رغم آن که حضرت نه گوینده و نه نگارنده آن است!
در پاسخ باید گفت: این سخنان برای حضرت فاطمه و برای تسلای خاطر او نازل شد، از این رو مصحف، منسوب به حضرت فاطمه است. نظیر این امر در انتساب تورات به حضرت موسی علیه السلام و انجیل به حضرت عیسی علیه السلام و زبور به داوود علیه السلام دیده می شود.
محتوای مصحف فاطمه علیهاالسلام
روایات مختلفی درباره محتوای مصحف فاطمه علیهاالسلام وجود دارد؛ برخی از این روایات مطالبی را نفی و بعضی دیگر مطالبی را اثبات می کند که از این قرار است:
محتوای نفی شده
با توجه به روایات اهل بیت علیهم السلام در می یابیم که مصحف فاطمه علیهاالسلام شامل بر دو قسمت، یعنی قرآن و دیگری احکام شرعی نیست. این روایات با تعبیرهای زیر آمده است:
قرآن نیست (۱۷) گمان نمی کنم قرآن باشد (۱۸) چیزی از قرآن در آن نیست (۱۹) چیزی از کتاب الله در آن نیست (۲۰) آیه ای از کتاب الله در آن نیست (۲۱) حرفی از قرآن در آن نیست (۲۲) و یک حرف از قرآن موجود در آن نیست (۲۳)
از این همه تاکید و تکرار بر نفی وجود مطالب قرآنی در مصحف فاطمه در می یابیم که در زمان امام باقر و امام صادق علیهماالسلام مصحف، به معنای قرآن مکتوب بود. اما چرا امامان به آن مصحف فاطمه و نه کتاب فاطمه می گفتند؟ اگر کتاب می گفتند دیگر نیازی به این همه یاد آوری و آگاهی نداشت!
در پاسخ باید گفت: از آن رو که مصحف حضرت، بدین نام از آغاز خوانده می شد و در آن هنگام به معنای قرآن نبود، در زمان های بعد نیز همین اسم تکرار می شد. امام علی علیه السلام کتاب فاطمه را مصحف نامید: به همسرم مصحفی مشحون از علم داده شد که به کسی این دانشها داده نشد. (۲۴)
مصحف، احکام شرعی را در برندارد ، در مورد احکام شرعی، امام صادق می فرماید: چیزی از حلال و حرام- احکام- در آن نیست. (۲۵)
محتوای اثبات شده
روایات- به گونه تفصیل- تمام محتوای مصحف فاطمه را ذکر نکرده، بلکه عنوان ها یا برخی سخنان را بیان نموده اند. این روایات در منابع مختلفی پراکنده است و ذکر می کنند در مصحف فاطمه این مطالب آمده است:
مقام عظیم پیامبر صلی الله علیه وآله (۲۶)
حوادثی که رخ خواهد داد (۲۷)
نامهای انبیا و اوصیا (۲۸)
اسامی پادشاهان و پدرانشان (۲۹)
وصیت حضرت زهرا علیهاالسلام (۳۰)
پی نوشت ها:
۱- بحارالانوار، ج ۲۷، ص ۳۷۱، ح ۳.
۲- مکارم الاخلاق و معالیها، خرائطی، ص۴۳، چاپ مکتبة الاسلام العالمیة، قاهره.
۳- فروع کافی، کلینی، ج۳ ، ص ۷۰۵، ح ۲ تحقیق علی اکبر غفاری، چاپ دارالاضواء، بیروت.
۴- اعیان الشیعه، ج ۱، صص۳۱۴- ۳۱۵.
۵- سیرة الائمة الاثنی عشر، ج ۱، صص۹۶ – ۹۷.
۶- استنصار فی النفس علی الائمة الاطهار، ص ۱۳، چاپ دارالاضواء.
۷- اصول کافی، ج ۱، ص۳۱۱، تحقیق غفاری، چاپ موسسه نشر اسلامی، قم.
۸- الارشاد، شیخ مفید، ص۲۶۲، چاپ بصیرتی قم کمال الدین، صدوق، ج ۱، ص ۳۱۲ بحارالانوار، ج ۳۶، ص۲۰۱.
۹- تهذیب الاحکام، طوسی، ج ۹، ص ۱۴۴، ح ۵۰، چاپ دارالاضواء، بیروت.
۱۰- بحارالانوار، ج ۱۰۳، صص ۱۳۵- ۱۳۶، ح ۱۴.
۱۱- همان.
۱۲- اصول کافی، ج ۱، ص۲۴، ح ۲ / بحارالانوار، ج ۲۶، ص۴۴، ح ۷۷.
۱۳- بحارالانوار، ج ۲۶، ص ۳۹، حدیث۷۰.
۱۴- بصائرالدرجات، صفار، ص ۱۵۳، ح ۶ / اصول کافی، ج ۱، ص۲۴۱، ح ۵
۱۵- بحارالانوار، ج ۲۶، ص ۴۶، حدیث ۹۴.
۱۶- حج، آیه ۷۵/ فاطر، آیه ۱ / انعام، آیه ۶۱/ اعراف، آیه ۳۷ / هود، آیه ۶۹/ حجر، آیه ۱۵ / مریم، آیه ۱۷- ۱۹ و…
۱۷- بحارالانوار، ص ۴۵، ح ۳۰.
۱۸- همان، ح ۷۹.
۱۹- همان، ص ۴۳، ح ۳۹.
۲۰- همان، ج ۴۷، ص ۲۷۱، ح۳.
۲۱- همان، ص ۴۶، ح ۳۴.
۲۲- همان، ج ۲۶، ص ۳۹، ح ۱۰.
۲۳- همان، ج ۳۷، ص۱۷۶ / روضةالکافی، ص ۴۳، ح ۱۳.
۲۴- بصائرالدرجات، ص۲۰۰، ح ۲.
۲۵- اصول کافی، ج۱، ص۳۹۰، ح ۱.
۲۶- بحارالانوار، ج۲۶، ص ۴۱، ح ۷۲.
۲۷- اصول کافی، ج ۱، ص۲۴۰، ح ۲ / بحارالانوار، ج ۲۶، ص ۱۳، ح اول.
۲۸- بحارالانوار، ج ۴۷، ص۳۲.
۲۹- بحارالانوار، ج ۲۶، ص ۱۳، ح اول/ اصول کافی، ج ۱، ص ۲۴۲، ح ۳.
۳۰- اصول کافی، ج ۱، ص ۲۴۱، ح ۴.
منبع : تبیان با رعایت اختصار
فرستنده : زهرا منعمی زاده
