يکي از مطالب مورد بحث و جدل ميان محققان تاريخ تصوف اسلامي، متني به نام «تفسير امام صادق عليه السلام» است که لوي ماسينيون و پول نويا و اخيراً گرهارد باورينگ درباره آن مطالبي نگاشته اند. اين نوشتار بر آن است تا نشان دهد که حداقل بخشي از آنچه به نام «تفسير امام صادق عليه السلام» در متون عرفاني خاصه آثار ابوعبدالرحمان سلمي مشهور است، تحريري ديگر از اثر شيعي مشهور به نام صحيفة الرضا است. در آغاز اين نوشتار از تحرير شيخ صدوق (متوفي 381 ق) که در آثار او به تفاريق آمده و سپس از تحرير سلمي و نکات ديگري درباره اين کتاب سخن رفته است.
ابوجعفر محمد بن علي بن حسين بن بابويه (متوفي 381 ق)، مشهور به شيخ صدوق، از عالمان امامي پر اثر است که در اواخر دوران غيبت صغري (حدود 307 ق) در خاندان مشهوري از محدثان قمي متولد و به زودي يکي از محدثان به نام اماميه شد. درباره شيخ صدوق و حيات وي بسيار سخن رفته است و تکرار آن لزومي ندارد. نکته اي که در اينجا مورد نظر است، نقش شيخ صدوق در روايت يک متن کهن امامي است. مي دانيم که شيخ صدوق، اثر ارزشمندي درباره حيات امام رضا عليه السلام به نام عيون اخبارالرضا (ع) نگاشته که در جايي ديگر از اهميت تاريخي آن سخن گفته ام. روشن است که شيخ صدوق در تأليف اين اثر علاوه بر بهره گيري از متون تاريخي که حاوي مطالبي درباره حيات و زندگي آن امام همام بوده، از متون حديثي که به نقل مطالب آن حضرت اختصاص داشته نيز بهره جسته است. يکي از مشهورترين اين متون، اثري به نام صحيفة الرضا (ع) است.
نسخه کهن صحيفة الرضا
ابوالعباس احمدبن علي نجاشي (متوفي 450 ق) در کتاب رجال خود، به قرائت آثار معرفي رجال اماميه نزد استادانش، اشاراتي دارد. از جمله اين متون، صحيفة الرضاست. نجاشي (ص 100) در شرح احوال احمدبن عامر بن سليمان (متولد 157 ق) مينويسد: «قال عبدالله ابنه فيما أجازنا الحسن بن احمد بن ابراهيم ـ : حدثنا أبي قال: حدثنا عبدالله قال: ولد أبي سنة سبع و خمسين و مائة ولقي الرضا عليه السلام سنة أربع و تسعين و مائة و مات الرضا عليه السلام بطوس سنة اثنتين و مائتين يوم الثلثاء لثمان عشرة خلون من جمادي الاولي و شاهدت أبا الحسن و أبا محمد عليهماالسلام و کان أبي مؤذنهما و مات علي بن محمد (ع)سنة أربع و أربعين و مائتين و مات الحسن (ع) سنة ستين و مائتين يوم¬الجمعة لثلاث عشرة خلت من المحرم و صلي عليه المعتمد ابوعيسي بن المتوکل».
بر اساس آنچه که نجاشي آورده، نسخه اي از اين کتاب به خط عبدالله بن احمدبن عامر يا پدرش نزد نجاشي بوده آن را به اجازه الحسن بن احمدبن ابراهيم از مؤلف دريافت کرده است. نجاشي در ادامه درباره قرائت اين نسخه نزد استاد خود ابن الجندي (متوفي 396 ق) نوشته است: «رفع ألي هذه النسخ نسخة عبدالله بن احمدبن عامرالطايي، أبوالحسن أحمد بن محمدبن موسي الجُندي شيخنا رحمه الله، قرأتها عليه حدّثکم ابوالفضل عبدالله بن احمدبن عامر قال حدثنا أبي قال: حدثنا الرضا علي بن موسي عليه السلام و النسخة حسنة» (رجال النجاشي، ص 100، 229).
شيخ صدوق و تخريج روايات صحيفة الرضا
شيخ صدوق در عيون اخبارالرضا و آثار ديگرش به چهار طريق زير رواياتي از صحيفة الرضا را تخريج کرده است:
1. حدثنا ابومنصور أحمد بن ابراهيم بن بکر الخوري [در متن به خطا الجوزي] قال حدثنا ابومحمد زيد بن محمد البغدادي قال حدثنا ابوالقاسم عبدالله بن احمدبن عامر بن سليمان الطائي بالبصرة قال حدثنا أبي قال علي بن موسي الرضا عن أبيه...». موارد منقول: الخصال، ج1، ص 188 (با افتادگي حدثنا أبي)، 208، 314 (با افتادگي ابي)، 315، 324 و 343 [الخوزي]؛ ج2، ص 343؛ عيون اخبارالرضا، ج1، ص 258 ـ 259.
2. حدثنا أبوالحسن محمدبن عمرو بن علي بن عبدالله البصري بايلاق قال حدثني أبو عبدالله محمدبن عبدالله بن احمدبن جبلة الواعفا (متوفي 344 ق) قال حدثني أبوالقاسم عبدالله بن احمدبن عامرالطائي قال حدثنا أبي قال حدثنا علي بن موسي الرضا». موارد منقول: الخصال، ج1، ص 208 ـ 209، 221 ـ 222، 262 ـ 263 (با افتادگي ابي)، 318 ـ 319، 322 ـ 323؛ ج2، ص 344 ـ 345، 388 ـ 389؛ علل الشرايع، ج2، ص 493 ـ 494، 495؛ ج 2، ص 520، 554، 571؛ ج2، ص 593 ـ 598 (با افتادگي أبي)؛ عيون اخبارالرضا، ج1، ص 240 ـ 248.
3. حدثنا ابوعلي احمد بن أبي جعفر البيهقي (زنده به سال 354 و سماع صدوق در قيد از وي) قال حدثنا أبوعلي احمدبن علي بن جبرئيل الجرجاني البزاز قال حدثنا اسماعيل بن أبي عبدالله ابوعمرو القطان قال حدثنا احمدبن عبدالله بن عامرالطائي ببغداد علي باب صغرالسکري عند جسر أبي الزنج قال حدثني أبو احمد بن سليمان الطائي عن علي بن موسي الرضا (ع) بالمدينة سنة 194. موارد منقول: عيون اخبارالرضا، ج2، ص 8 ـ 9.
4. اين طريق خود سه طريق است. «حدثنا ابوالحسن محمدبن علي بن الشاه الفقيه المروزي بمروروذ في داره قال حدثنا ابوبکر بن محمدبن عبدالله النيسابوري قال حدثنا ابوالقاسم عبدالله بن احمدبن عامربن سليمان الطائي بالبصرة قال حدثنا أبي في سنة 260 قال حدثني علي بن موسي الرضا سنة 194 (عيون اخبارالرضا، ج2، ص 24 ـ 25).
و حدثنا ابومنصور احمدبن ابراهيم بن بکرالخوري بنيسابور قال حدثنا ابواسحاق ابراهيم بن هارون بن محمدالخوري قال حدثنا جعفر بن محمدبن زياد الفقيه الخوري بنيسابور قال حدثنا احمدبن عبدالله المروي الشيباني عن الرضا علي بن الموسي و حدثني ابوعبدالله الحسين بن محمد الأشناني الرازي العدل ببلخ قال حدثنا علي بن محمدبن مهروية القزويني عن داود بن سليمان الغزاء عن علي بن موسي الرضا (ع) قال حدثني ابي ...» (عيون اخبارالرضا، ج2، ص 25 ـ 49).
ابوعبدالرحمان سلمي و روايت صحيفة الرضا
ابوعبدالرحمان محمدبن حسين سلمي در 325 ق يا 330 ق. در نيشابور به دنيا آمد و در همان شهر در سال 412 ق . درگذشت. از ميان آثار فراوان سلمي دو اثر تفسيري وي به نام هاي حقائق التفسير و زيادات حقائق التفسير شهرت فراواني دارند. از حقائق التفسير نسخه هاي فراواني باقي مانده ولي از زيادات حقائق التفسير تنها يک نسخه خطي باقي است که گرهارد باورنيگ متن آن را تصحيح و چاپ کرده است. باورينگ در مقاله اي با عنوان «مصادر اصلي تفسير زيادات حقائق التفسير سلمي»، بحثي با عنوان مآخذ مطالب منقول از امام جعفر الصادق (ع) در اين تفسير دارد و در اشاره به تفسير امام صادق (ع) چنين نوشته است:
«دومين فردي که سلمي به کرات در زيادات حقائق التفسير از او نقل کرده، جعفر بن محمد الصادق، ششمين امام شيعيان است. زماني که سلمي نام جعفر را بدون اَسناد به کار مي برد، از ايشان به جعفربن محمد الصادق، الصادق يا جعفر (ع) ياد کرده که براي تميز دقيق ايشان از جعفربن محمدبن نصير خلدي (متوفي 348 ق/ 959 م) است که واسطه سلمي در برخي اَسناد زيادات حقائق التفسير است. سلمي حدوداً بيش از دويست عبارت تفسيري از طريق امام جعفر صادق عليه السلام (211 نقل تفسيري در 163 سطر) از مآخذ مختلف نقل کرده است. حدود نيمي از مطالب (94 نقل قول) مشخصاً از طريق احمدبن نصر الذارع از عبدالله بن احمدبن عامر از پدرش از علي بن موسي الرضا (متوفي 203 ق / 818 م) از پدرش از جعفربن محمد (ع) است. هويت همه اين افراد را با قطعيت مي توان تعيين کرد.
راوي مستقيم سلمي (در نقل اين مطالب) ابوبکر احمدبن نصر بن عبدالله بن الفتح بغدادي الذارع (متوفي بعد از 365 ق/ 975 ـ 976 م) است که مقيم نهروان بوده و در همان جا با سلمي ديدار کرد. و سلمي از وي مطالبي درباره سه عبارت جنيد شنيده است. تمام توضيحات به جعفر الصادق (ع) منسوب است و از طريق احمدبن نصر الذارع در زيادات حقائق التفسير به شيوه اجازه از نصر نقل شده است. مؤلف کتاب تاريخ بغداد (خطيب بغدادي) افرادي را که از احمدبن نصر ذارع مطالبي نقل کرده اند نام مي برد. اما عبدالله بن احمدبن عامر در ميان آنها نيست. يکي از سه فردي که در تاريخ بغداد به عنوان راوي از احمدبن نصر الذارع ياد شده اند، ابوعلي الحسن بن الحسين بن العباس بن الفضل بن المغيرة بن دوما النائلي، مقيم بغداد بوده که بين 346 ق / 952م. تا 431 ق / 1040 م. حيات داشته و گويا در سال 365 ق / 975 ـ 976م. از احمدبن نصر ذارع حديث شنيده است. ذهبي خاطرنشان کرده است تا آنجا که مي داند تاريخ وفات احمدبن نصر ذارع ثبت نشده، اما وي را در وفيات سال 365 ق/ 975 ـ 976 م. يا بعد از آن ياد کرده است. مؤلف تاريخ بغداد احمدبن نصر ذارع را فردي ثقه نمي داند و ابوالحسن علي بن عمربن احمدبن مهدي الدارقُطني (متوفي 385 ق/ 995 م) احمدبن نصر را به اشاعه اباطيل و افک متهم کرده است و در همانجا بر روايت احاديث شيعه توسط وي تأکيد کرده است. دارقطني سلسله اسناد را از احمدبن نصر الذارع تا ابوالمغيره صدقة بن موسي بن تميم سلمي دقيق البصري (پدربزرگ مادري وي آورده است پدر البصري با سلسله سند خانوادگي شيعي از علي بن موسي الرضا (ع) تا جعفر الصادق و علي بن ابي طالب (متوفي 40 ق / 661 م) نقل روايت کرده است. ذهبي جزء مشهوري را به احمدبن نصر الذارع منسوب مي داند و بر احتياط در نقل از وي تنبه داده چرا که طامات نقل مي کرده است.
احمدبن نصر الذارع مطالب خود را از طريق ابوالقاسم عبدالله بن احمدبن عامربن صالح طائي (متوفي 324 ق / 936 م) دريافت کرده است. عبدالله بن احمدبن عامر در تاريخ بغداد به صراحت فردي معرفي شده که روايات خود را از منبعي مکتوب (نسخة) از طريق پدرش روايت کرده است که او نيز راوي مجموعه رواياتي بوده که با سلسله اسنادي از طريق علي بن موسي الرضا به جعفربن محمد صادق منتهي مي شود. در حقيقت مؤلف تاريخ بغداد به صراحت مي گويد که در سال 265 ق / 878 ـ 879 م. عبدالله بن عامر از پدرش نقل حديث کرده است که وي آنها را از علي بن موسي الرضا (ع) 194 ق / 809 ـ 810 م. به سلسسله اسناد خانوادگي که به علي بن ابي طالب منتهي مي شود، سماع کرده است. ابومحمد حسن بن علي زهري بصري به نقل از حمزه بن يوسف و علي بن محمدبن نصر از عبدالله بن احمدبن عامر اظهار نارضايتي کرده و او را فردي بي سواد (امي) و راوي غير ثقه دانسته است. ابن جوزي صراحتاً عبدالله بن احمدبن عامر را مؤلف اثري جعلي (باطل) معرفي کرده و ذهبي اين اثر را متني جعلي دانسته (تلک نسخة الموضوعة الباطلة) که عبدالله بن احمدبن عامر يا پدرش مطالب نادرستي را به آن وارد کرده اند.
عبدالله بن عامربن سليمان طائي، پدر احمدبن عامر، در سرمن راي (سامرا) زندگي مي کرده و در آنجا احاديث علي بن موسي الرضا را روايت کرده است. ذهبي افرادي را که به روايت از علي بن موسي الرضا مظنون بوده اند، نام برده و احمدبن عامر را همراه با ابوالصلت عبدالسلام بن صالح بن ايوب بن ميسرة هروي نيشابوري (متوفي 236 ق/ 851 م) که يکي از راويان از وي ابن عطيه است و عبدالله بن عباس قزويني را سه فردي معرفي مي کند که از علي بن موسي الرضا روايت نقل مي کنند. گرچه ذهبي اين افراد را راوياني ضعيف دانسته است.
ذهبي مي گويد که علي بن موسي الرضا (ع) سه طريق روايت خانوادگي را روايت کرده که به جعفرالصادق نسبت داده شده است. يکي از اين سه طريق روايت، مجلدي بزرگ (نسخة کبيرة) است که در اختيار احمدبن عامربن سليمان طائي بوده است.
روايت دوم از طريق ابوالحسن علي بن مهدي بن صدقه رقي بوده که به روايت پسر وي، ابوعلي احمدبن علي بن مهدي بن صدقه بن هاشم بن غالب رقي نقل شده است. ذهبي نسخه تحت تملک احمدبن علي بن مهدي را متني جعلي (نسخة مکذوبة) و حاوي خبر باطل وصف کرده است. سلمي با اين تحرير آشنا بوده زيرا همين سلسله سند را در آداب الصحبة نقل کرده و در آغاز حقائق التفسير متن را با سلسله سند خانوادگي که به علي بن موسي ختم مي شود، به طريق سلسله سند مهم علي بن مهدي و پسرش ابوعلي احمدبن مهدي بن صدقة بن هاشم بن غالب الرقي به محمدبن عبدالله بن المطلب شيباني که راوي مستقيم اثر براي سلمي بوده، نقل کرده است. سلمي، شيباني را در کوفه ديدار کرده است و در آنجا از وي حديث را به نقل از ابوالفضل الياس بن يوسف شکلي که وي از ابوالحسن سري بن مغلاس سقطي (متوفي 251 ق / 865 م) روايت کرده، سماع کرده است. راوي مستقيم براي سلمي، ابوالفضل محمدبن عبيدالله بن بهلول بن همام بن مطلب شيباني کوفي (297 ـ 387 ق/ 910 ـ 997 م) بوده که تشيع جنازه وي در بغداد به شورش همگاني در 387 ق / 997 م. انجاميد و در تاريخ بغداد به او نسبت جعل حديث شيعي داده شده است.
تحرير سوم در تملک ابواحمد داود بن سليمان بن يوسف قاري جرجاني قزويني بوده که در تاريخ محلي قزوين [التدوين] فرد مشهوري در روايت احاديث شيعي از طريق علي بن موسي الرضا معرفي شده که ايشان را در خانه خود، در قزوين، از چشم دشمنان پنهان کرده است. عالمان قزويني، چون ابوالحسن علي بن محمدبن مهرويه قزويني (متوفي 335 ق/ 946 ـ 947م) در نهاوند، از اين مجلد حديثي (نسخة) که در تملک داود بن سليمان بوده، نقل کرده است. نکته با ارزش اين است که تمامي منقولات از تحريري در تملک داود بن سليمان بوده که به امام علي بن ابي طالب منتهي مي شده است.
سلسله سند مهم سلمي سني (از طريق راوي مستقيم وي احمدبن نصر الذارع به واسطه هاي عبدالله بن عامر و پدرش از طريق سلسله سندي خانوادگي شيعي که از طريق علي بن موسي الرضا (ع) به جعفرالصادق مي رسد) داراي اشکال زماني است، چرا که عبدالله بن احمدبن عامر در 324 ق / 936 م. درگذشته است و پدرش نمي توانسته علي الرضا (متوفي 203 ق / 818 م) را ديدار کرده باشد. با اين همه عبدالله بن احمدبن عامر و پدرش تحريري از تعاليم شيعي منسوب به جعفرالصادق به روايت علي الرضا در اختيار داشته اند. از اين تحرير که به وضوح به عنوان متني مکتوب ياد شده، سلمي توضيحات قرآني را به طريق احمدبن نصر برگزيده است. موضع خصمانه ذهبي نسبت به حديث شيعه سبب شده است که اين طريق روايت را ضعيف بخواند. با اين حال، مطالب نقل شده مبني بر اين سلسله اسناد، از اعتبار خاص حديث شيعه در تصوف سني حکايت دارد. اسناد کم اعتبارتر روايت حديث نيز در حقائق التفسير آمده است. اين اسناد مفصل يکي از طرق مهمي است که سلمي براي ورود حجم قابل توجهي از تعاليم منسوب به جعفرالصادق به سنت صوفيان خراسان در قرن چهارم / دهم به کار برده است. اين ادعا که سلمي خود کسي است که در را براي ورود اين احاديث خانوادگي شيعه به تصوف گشود، پذيرفتني است؛ اثباتاً با معرفي روات آن که همگي جايگاهي در سنت روايت احاديث شيعه تا زمان راوي مستقيم سلمي ابونصر بن عبدالله اصفهاني، داشتند و سلباً به دليل نبود اين تفسيرات شيعي در کتاب هاي مرجع کهن تر صوفيان که در حقائق التفسير و زيادات حقائق التفسير گرد آمده¬اند».
زيديه و روايت صحيفة الرضا
مجدالدين بن محمد مؤيدي، فقيه زيدي معاصر، در کتاب بسيار مهم خود، لوامع الانوار، بحث کاملي درباره صحيفة الرضا دارد که سلسله روايت وي در نقل اين کتاب چنين است: «أرويها سماعاً بقرائي لها علي والدي العلامة الولي محمدبن منصور المؤيدي رضي الله عنهما في. رمضان عام 1355 و هو يرويها بالأسانيد السابقة الي الامام المجتبي المهدي لدين الله احمدبن يحيي (متوفي 825) عن أبيه ابراهيم عن رضي الدين ابراهيم بن محمد (متوفي 722) [و هو يروي] صحيفة علي بن موسي عن الامام نجم الدين التبريزي عن الحافظ ابن عساکر عن زاهد بن طاهر الشحامي عن الحافظ البيهقي الشافعي عن ابي القاسم المفسر عن ابي بکربن جعدة قال أنبانا ابوالقاسم عبدالله بن احمد بن عامر الطائي» (ج1، ص 476 ـ 477).
طريق ديگر در روايت صحيفة الرضا، طريق يحيي بن اسماعيل راوي زيدي نهج البلاغه در نيشابور است که صحيفة الرضا را از عمش حسين بن علي جويني به سلسله سند متصل به مؤلف روايت کرده است (لوامع-الانوار، ج1، ص 481). از اين رو شگفت نيست که امروز در کتابخانه هاي يمني، نسخه هايي از اين کتاب موجود باشد.
سؤالي که در اينجا مطرح مي شود اين است که چرا سلمي رواياتي صوفيانه را به نقل اين سند کاملاً مشهور آورده است. مسلماً اين روايات صوفيانه در محافل اماميه رواج نداشته و ظاهراً شهرت سلسله سند آن، موجب شده تا براي ترويج عقايد صوفيانه مورد استفاده قرار گيرد. در هر حال اين روايات صوفيانه با اين سند مشهور قبل از سلمي در محافل صوفيانه عراق تداول داشته و کاري که سلمي انجام داده، انتقال يک روايات به محافل صوفيانه خراسان بوده است. با وجود آن که عالمان امامي به طريق هاي ديگر روايت اين کتاب آشنا بوده اند، ظاهراً هيچ گاه از تحرير صوفيانه اين اثر که به دست سلمي تدوين نهايي يافته، بهره نبرده اند.
محمد کاظم رحمتي
