سيره حضرت پیامبر (ص) يكي از گسترده ترين مباحث اسلامي است، و از موضوعاتي شمرده مي شود كه سزاوار بررسي هاي عميق و چند سويه است، في المثل پيامبر در باب رهبري از جزئي ترين مسائل چشم پوشي نكرده و هيچ موضوعي كه به نحوي با جريانات حكومتي در ارتباط بوده از نگاه حضرتش به دور نمانده است، و از اين رو در پي هجرت به مدينه، از همان روزهاي نخست پايه هاي ساختار مدنيت اسلامي را بنا نهاد، و با گذشت زمان در سايه وجود مقدس آن جناب و راهنمايي هاي ارزنده در مقاطع مختلف، بر متانت و استواري آن افزوده مي شد.
مسائل مربوط به حوزه رسالت نبوي و ديگر اختيارات و مسئوليت هاي پيامبر گرامي به عنوان نخستين حاكم شرعي در جاي جاي تاريخ پيامبر ديده مي شود، و هر يک از سيره نگاران در لابلاي بيان وقايع تاريخي صدر اسلام به گونه اي اين مطالب را بيان كرده اند، اما از آنجا كه هدف اكثريت ايشان تنها و تنها واقعه نگاري بوده و نوشته خود را بر حسب تقدم و تأخر حوادث و رويدادها تنظيم كرده اند، در پي اين نبوده اندكه مثلاً در حيات پيامبر موضوع مستقلي را دنبال كنند، و بنابراين در ميان تاريخ نويسان پيشين كه كتاب هاي ايشان اينک به عنوان مدارك و منابع عمده در شناخت سيره نبوي قلمداد مي شود، كمتر فردي به چشم مي خورد كه دست به چنين تحقيقي زده باشد، و براي اين منظور شواهد گوناگوني را كه دلالت بر يک موضوع كند از زواياي تاريخ زندگاني حضرت مشخص كرده و ارائه داده باشد.
پژوهش هاي تازه
ولي بالأخره اين انديشه در ذهن متفكران بروز كرد و به فكر تهيه و تأليف مجموعه هايي به عنوان نظام نامه اجرايي قوانين اسلامي و واقعياتي در باب تمدن مسلمين افتادند، و در اين راه علاوه بر تدوين مطالبي پيرامون فقه سياسي و آنچه براي اداره جامعه ضروري است از به كارگيري تاريخ نيز غافل نمانده، و به كنكاش در سيره نبوي و ديگر زمامداران جامعه مسلمين پرداختند.
كتابهاي سيره نبوي را اغلب، اهل تسنن نوشته اند و منبع مستقل شيعي كه بازگو كننده واقعي رخدادهاي جزئي زمان پيامبرص باشد كمتر وجود دارد. ولي به هر حال با توجه به اينكه در سالهاي اخير شيعيان يكي از مهمترين كانون هاي مبارزه سياسي بوده اند و به دنبال آن بيش از گذشته با جريانات اجتماعي و مسائل سياسي و حكومتي مواجه شده اند، اميد است كه متفكران اسلام و عالمان شيعي از خود همت بيشتري نشان داده و گام هاي بلندتري در راه تبيين شيوه هاي حكومت اسلامي بردارند و جزئيات بيشتري از خصوصيات جامعه مسلمين در صدر اسلام را عرضه كنند كه بدون ترديد در آينده نياز فزونتري به اين گونه مسائل و مباحث احساس خواهد شد.
كتاب هايي در اين زمينه
در ميان پيشينيان مي توان از دو كتاب كه هر دو به الاحكام السلطانيه ناميده شده ياد كرد كه يكي تأليف ابوحسن علي بن محمد بن حبيب ماوردي (م. 450 ه.ق)، و ديگري نوشته قاضي ابوالعلي محمد بن حسين فراء (م 458 ه.ق) مي باشد. اين دو تن با توجه به نيازهاي آن زمان مسلمين، دست به تأليف چنين كتابهايي زده اند، و در آن مسائل گوناگوني درباره خلافت و ولايت، صدارت و وزارت، لشكريان و فرماندهي سپاه، قضاوت و حدود و تعزيرات و مسائل مختلف اقتصادي را مطرح كرده اند، و در هر يک از موارد فوق با استفاده از آيات و روايات، ديدگاه هاي اسلام را از نظر خود بيان داشته اند، اما مهم اين است كه محور اصلي اين دو كتاب، سيره نبوي نبوده است، بلكه تنها در مواردي (گرچه زياد) به سيره حضرت ختمي مرتبتص استناد جسته اند.
ديگر كتاب الفخري في الآداب السلطانيه و الدول الاسلاميه تأليف محمد بن علي بن طباطبا معروف به ابن طقطقي (م. 709 ه.ق) است كه در اول فصل آداب ملک داري و سياست سلطنت را با قلمي شيوا آورده، و به دنبال آن در فصل دوم كتاب، دولتهاي اسلامي را از خلفاي راشدين تا پايان خلافت عباسيان مورد بررسي قرار داده است. لازم به تذكر است كه وي را شيعي مذهب شمرده اند، و از همين رو روايات و اعتبار كتابش را در روح انتقادي نهفته در آن دانسته اند. در اينجا از ذكر مقدمه مشهور عبدالرحمن بن خلدون (م 808 ه.ق) بر تاريخ العبر هم نمي توان صرف نظر كرد، كه راهگشاي بسياري از بحثهاي تحليلي پس از خود است و نياز به بررسي جداگانه اي دارد.
در ميان معاصران نيز علاوه بر پاره اي از خاورشناسان كه به پژوهش هايي پيرامون نظام اجتماعي و مناسبات جامعه مسلمين و مدنيت اسلامي پرداخته اند، سالها پيش، علي عبدالرزاق مصري كتاب الحكومه النبوية را انتشار داد كه سالياني چند در كشورهاي عربي زبانزد بود، وي با ارائه بحثي جديد، چهره اي از سيستم حكومتي پيامبر اسلامص را در كتاب خود ترسيم كرده بود. همچنين در بين آثار دانشمندان شيعه نمي توان كتاب انقلاب تكاملي اسلام را ناديده گرفت، چه تا حد زيادي اين منظور را برآورده است، ليكن ارزش كتاب ياد شده در بحث هاي تحليلي گسترده آن است، نه در جمع روايات و بخصوص پيرامون موضوعاتي جزئي.
«التراتيب الاداريه» در پي شهرت يافتن كتاب علي بن عبدالرزاق، و در آغاز سال 1347 هجري (شصت سال پيش) كتابي تحت عنوان نظام الحكومه النبويه انتشار يافت كه به همت علامه شيخ عبدالحي كتاني فراهم آمده بود. نامبرده داراي كرسي استادي در دانشگاه قرويين مراكش و پيشواي طريقه كتانيه در شهر فاس بود. وي در طي مسافرتي به كشور تونس به نسخه اي از كتاب ابوالحسن علي تلمساني فاسي از علماي قرن هشتم هجري دست مي يابدكه در آن امور اجتماعي زمان رسول اكرمص را مورد بررسي قرار داده و آن را تخريج الدلالات السمعيه نام نهاده است. شيخ عبدالحي با مشاهده اين كتاب و پي بردن به اهميت فوق العاده و ارزش مطالب مندرج در آن تصميم مي گيرد آن را احيا كرده و با ارائه به جامعه علمي و فرهنگي، منبع و مأخذي كهن را به گنجينه فرهنگ اسلامي بيفزايد.
ولي با همه اين اوصاف، چون در مي يابد كه در برابر فزوني مراجع و منابع غني در اين باب، كتاب فوق كاستي ها و كمبودهاي فراواني دارد، در نتيجه، خود دست به كار تدوين كتابي مي شود كه ضمن تكيه بر تمامي مطالب استوار التخريج، به جاي مسائل تكراري و غير ضروري، نكات مهم ديگري را كه متناسب با هدف كتاب دانسته در بر داشته باشد. او مي خواهد در اين كتاب ثابت كند كه بر خلاف ادعاي بسياري از نويسندگان، تمدن در زمان وزارت برامكه نبود كه از دروازه هاي فارس و يونان راه خود را به سرزمين هاي اسلامي باز كرد، بلكه سيره و سنت نبوي گواه صادقي است بر اينكه ريشه هاي مدنيت اسلامي و آداب و رسوم شهر نشيني و جامعه و در بعد وسيع ترش مباني راستين حكومت اسلام، به زمان پيدايش آيين پاك محمدي در صدر اسلام باز مي گردد، و اين برمكيان نبودند كه به ياري جستن از قوانين اداري و جزايي ايران و روم، پايه هاي تمدن اسلامي را بنا نهاده باشند.
درست است كه كتاني كتاب خود را بر اساس نوشته ابوحسن خزاعي تأليف كرده، ولي در اين راه نه تنها از ديگر كتابهاي حديث و تاريخ غفلت نورزيده، بلكه به تعداد قابل ملاحظه اي از مراجع و منابع اسلامي دسترسي داشته و از آنها بهره برده است. بايد خاطر نشان ساخت كه او در مقدمه مشروح خود بر كتاب، حدود چهارصد عنوان از كتب مختلف در موضوعات تفسير و حديث و سيره پيامبر و اصحاب و تاريخ و ادبيات و سياست و تصوف و طب و… را به تفصيل نام مي برد، و تدوين نظام الحكومة النبوية را دستاورد سالها پژوهش و تحقيق در آن مجموعه گرانقدر مي داند، و از همين رواست كه شيخ عبدالحي كتاني با دستمايه اي پربار، تأليف كتاب ارزنده خود را آغاز مي كند. گو اينكه ناشران عنوان كتاب را نظام الحكومة النبوية دانسته-اند، ولي نام اصلي آن چنين است: التراتيب الاداريه و العمالات و الصناعات و الحالة العلمية التي كانت علي عهد تأسيس المدينة الاسلامية في المدينة المنورة العلية كه به اختصار التراتيب الاداريه خوانده مي شود. نام كامل مؤلف نيز هعبدالحي بن شمس الآفاق ابوالمفاخر محمد الحسيني الادريسي الكتاني الفاسي است.
چاپي كه در دسترس ماست «دارالاحياء التراث العربي» بيروت در دو جلد منتشر كرده است. ليكن از آنجا كه هيچ نشانه¬اي از تاريخ انتشار و دفعات چاپ آن ندارد، نمي توان گفت كه چندمين چاپ كتاب است. چاپ ياد شده كتاب بسيار مغلوط و مشوش است به حدي كه در پايان هر جلد چندين صفحه را به پاره اي از غلط هاي چاپي اختصاص داده است. ناگفته نماند كه حروف استفاده شده در طبع كتاب و سابقه چاپ در لبنان نشانه اين است كه كتاب، نخستين بار احتمالاً در مصر به زيور طبع آراسته شده باشد.
به هر حال، ديگر مشخصات كتاب از اين قرار است: مؤلف مقدمه اي در 80 صفحه دارد كه در آن هدف خود را از تأليف كتاب بيان كرده، و فهرست مفصلي از مراجع و منابع مورد استناد خود را ارائه داده، آنگاه به معرفي كتاب تخريج الدلالات السمعية ابوالحسن خزاعي پرداخته و پس از بيان شرح حال موجزي از مؤلف آن و گزارشي از نسخه هاي مختلف كتاب در كتابخانه هاي متعدد، فهرست ابواب و فصول كتاب او را مشروحاً ذكر كرده، و سپس موارد تفاوت التراتيب الاداريه و التخريج را بر شمرده، و در خاتمه ضمن يك جمله كوتاه و فشرده، كتاب خود را اين چنين معرفي كرده است: «التراتيب الاداريه همچون ذره بيني است كه مي توان وضعيت اجتماعي، سياسي، نظامي، علمي و اخلاقي زمان پيامبر گرامي اسلامص را در آن مشاهده كرد.» حتي يك نگاه گذرا به سراسر كتاب نشان مي دهد كه مؤلف آن، آشنايي فراواني به كتابهاي تاريخي و علمي داشته، و از هر يک در جاي خود بخوبي بهره برده است. كتاني در كتاب خود تنها به بازگو كردن احاديث نيز اكتفا نمي كند، بلكه نسبت به صحت و سقم خبر اظهار نظر كرده و به جرح و تعديل راويان آن مي پردازد، و اين خود يكي از اموري است كه به ارزش علمي اثر وي مي افزايد، و آن را در جايگاهي فراتر از يک تحقيق تاريخي قرار مي دهد.
محتواي كتاب
اينک در اينجا براي آشنايي بيشتر خواننده محترم، گزيده اي از فهرست مطالب مهم كتاب را ذكر مي كنيم، در همين جا اين نكته را نيز ياد آور مي شويم كه مؤلف در بسياري از موارد تنها با ذكر يک حديث، باب جداگانه اي منعقد نموده است، بنابراين بيشتر عناوين فرعي و جزئي كتاب را در ضمن يك عنوان خواهيم آورد، التراتيب الاداريه مجموعاً 1030 صفحه دارد كه جلد اول آن بجز مقدمه شامل 480 صفحه است، و مطالب عمده آن به شرح ذيل مي باشد:
بخش نخست: مسائل سياسي
- مسائلي درباره خلافت و وزارت- وزير، رازدار، پرده دار و دربان حضرت رسول اكرم ص - بحثي پيرامون رخصت و اجازه- خادمان پيامبر (از ميان مردان، زنان، بردگان و يهوديان) - اموري كه پيامبر آن را به كسي واگذار نمي كرد- پاره اي كارهاي مردم كه پيامبر آن را انجام مي داد- مدير تشريفات پيامبر، و راهنماي هيئت هاي رسيده.
بخش دوم: مسائل شرعي
- امور فقهي و مراسم عبادي- معلمان قرآن در مدينه- فرمان پيامبر مبني بر فراگيري قرآن و مسائل شرعي- هيئتهاي تبليغي اعزامي از مدينه- قاريان اصحاب- زنان و مرداني كه آموزش نويسندگي مي دادند- معلمان مشرک- مدارس و مكاتب- مفتيان عهد رسول خداص خوابگزاران و معبران- ائمه جماعت و نماز عيد- استفاده از منبر براي ايراد خطابه- جارچي، مؤذن و مأمور وقت نماز- سجاده و چوبدستي حضرت- چراغدار، رفتگر و مأمور انتظامات مسجد- مسئول فراخواني مردم به نماز جماعت- وضوخانه و مسائل آن- مسواک- سقايت و تهيه آب نوشيدني- امارت بر حج- توليت و پرده داري كعبه.
بخش سوم: كتابت و نگارش
- كاتبان وحي و نامه هاي محرمانه و خصوصي پيامبرص- كتابت بر پوست- نويسندگان قراردادها و صلح¬نامه-ها- آموزش هايي در امر نگارش- نامه¬هاي حضرت- انگشتري يا مهر- سفيران پيامبر و ويژگي هاي آنان- پيک هاي صلح و جنگ و امان- هدايا و جوايز- ترجمه و مترجمان- شعر و شاعري و آوازه خواني- خطابه و سخنوري- سرشماري مسلمين در صدر اسلام- پيمان و بيعت- ديوان و ديوان¬داري- جايگاه سان ديدن از لشكريان و محل مانور سپاه اسلام- نقيب و محتسب.
بخش چهارم: امور قضايي
- نمايندگان پيامبر در نقاط مختلف- عهدنامه هاي حضرت- قضاوت و حكمراني پيامبر ميان مردم- شرايط سني قاضيان برگزيده پيامبر و حقوق آنها- دادگستري- شهود- مأموران ثبت اسناد- وكيل در امور غير مالي- مهندسي ساختمان- آشنايي حضرت با مسائل معماري و راه سازي- نماينده حضرت در بازار- شهرباني، زندان زنان و مردان، تبعيد و تعزير- مسئول نگهباني از اسرا- مأموران اجراي حدود و تعزيرات- قطع درختان دشمن.
بخش پنجم: امور نظامي
- فرماندهان سپاه اسلام- غزوه¬ها و سريه ها- جانشينان پيامبر در امور جامعه و اداره خانواده به هنگام ترك مدينه- پيشمرگان پيامبر در مواقع خطر- مأمور آماده باش- پرچمها و پرچمداران- نخستين پرچم در اسلام، و نام پرچم پيامبر- رنگ، جنس، تصوير، و شعار پرچم اسلام- تقسيمات ارتش- فرمانده تيراندازان- لزوم پاسداري از رهبر مسلمين- فرماندهان چپ، راست و قلب لشكر- شعارهاي مجاهدان- مأموران انتظامات سپاه- سواره نظام، اسب پيامبر و مشخصات آن- مسابقه اسب دواني با اسب حضرت- جلوداران و ساربانان كاروان- حدي خوانان شتر- اسلحه خانه و اسلحه سازي- راهنمايان سپاه (راهنماي حضرت در هجرت)- بناي مسجد در مسير پيامبر- مأمور حمل توشه- خيمه حضرت- امناي حرمين شريف- نگهبانان شهر در زمان جنگ- ديده-بانان سپاه اسلام- كسب اطلاعات از دشمن، نيروهاي اطلاعاتي اسلام در مدينه- غنيمت هاي جنگي- استقبال از پيامبر در بازگشت از جنگ- مشركان جزيرة العرب و طرز برخورد پيامبر با آنان.
بخش ششم: امور جزايي
- جزيه، زكات، خراج، وقف، فطريه- مأمور ثبت صدقات- مأمورين ارزيابي زكات- مأمورين جمع آوري مالياتهاي اسلامي.
بخش هفتم: امور خزانه‌داري
- انبار خواربار- درهم و موارد استفاده آن در صدر اسلام- اوزان معمول آن زمان- داغ زدن به حيوانات- محدوده ممنوعه مراتع.
بخش هشتم: امور متفرقه
- وكيل پيامبر در امور مالي- مأمور نگهباني از اسيران و اموال در جنگ- محلهاي پذيرايي از هيئتهاي وارده- هداياي پيامبر به هيئتها- آرايش پيامبر و اصحاب به هنگام ملاقات با سران هيئتها- مسافرخانه ها- بيمارستانها، بانوان پرستار- دكترها، رگ زدن و داغ نهادن- جلوگيري از دخالت ناآگاهان در امر درمان- قرنطينه- حكمت، ستاره شناسي، قيافه¬شناسي- نوانخانه و محلهاي نگهداري بينوايان.
جلد دوم كتاب داراي 470 صفحه است كه مطالب عمده آن به اختصار در ذيل مي آيد:
بخش نهم: حرفه‌ها و پيشه‌هاي زمان پيامبرص كتاني در اين بخش از كتاب پيشه اي آن زمان را مورد كنكاش قرار مي¬هد، و ضمن بر شمردن نزديک پنجاه شغل و حرفه به مسائل زير اشاره مي كند:
- تشويق به امر بازرگاني- معادن طلا- مسير كاروانهاي مواد غذايي به مدينه- استفاده از قطعات طلا براي جراحي- نخستين مسجد در اسلام و مهندسي آن- آيين زدن كلنگ بناي مسجد توسط شخصي برجسته- منازل پيامبر و محل ملاقات هاي حضرت- رعايت مسائل بهداشتي در معماري ساختمان- نماينده زنان در مجلس رسول خداص- نگهداري وحوش و پرندگان- بازار در صدر اسلام و نقش زنان در آن.
بخش دهم: وضعيت علمي و فرهنگي صدر اسلام
مؤلف كتاب التخريج در بحث خود چنين بحثي را منعقد نكرده است، ولي از آنجا كه ضرورت بررسي پيرامون مسائل فرهنگي و علمي زمان رسول خدا ص براي شيخ عبدالحي كتاني امري آشكار بوده است، بنابراين بخش دهم كتاب خود را كه طولاني ترين قسمتهاي التراتيب الاداريه است به اين موضوع اختصاص داده، و انصافاً از عهده آن خوب بر آمده است. در اينجا به مسائلي از اين بخش اشاره مي كنيم، و از ديگر مباحث آن با يك جمله مي گذريم:
- جمع آوري احاديث پيامبر- آزمون هوش براي اصحاب- آموزش مقطعي- عدم محدوديت در علم و دانش- آموزش در خانواده- تدوين جغرافياي سرزمينهاي فتح شده- ترجمه كتابهاي علمي- آموزشكده هاي قرآن براي كودكان- شرايط سني آموزش- آداب و رسوم تعليم و تربيت- قصه گويي در زمان پيامبرص- دستورات بهداشتي- طنزآوران- دست بوسي استاد.
پس از آن مؤلف كتاب به فضائل اصحاب اشاره مي كند، و بحثي در اين مورد ارائه مي دهد و بحثي در اين مورد ارائه مي دهد. در خاتمه كتاب نيز از كمبود مراجع و منابع گلايه مي كند، و آن را نتيجه غارتها و چپاول هاي شرق و غرب مي داند، كه از يك طرف تاتارها بخش زيادي از كتب اسلامي را در حمله خود به دجله ريختند، و از سوي ديگر مسيحيان اسپانيا علاوه بر دزديهاي فراوان خود، تنها در اندلس بيش از يك ميليون كتاب را به آتش كشيدند. اظهار تأسف كتاني امري بسيار بجا و مناسب است، ولي بايد به مطالب اين مسئله را نيز افزود كه آيا اكنون ديگر اينگونه مشكلات در ميان نيست؟ آيا ديگر آگاهان و ناآگاهان در پي محو ميراث عظيم فرهنگ اسلامي نيستند، و از اين مهمتر و دردناكتر آيا در ميان مسلمانان كسي هست كه براي هزاران هزار كتاب و جزوه ارزشمندي كه در گوشه و كنار كشورهاي جهان مي پوسد و از بين مي رود دل بسوزاند و به فكر چاره اي باشد؟… اميد است همتهايي والا به اين امر مهم بپردازند و آثار گرانبار پيشينيان را كه از مهمترين منابع آشنايي ما با فرهنگ اسلامي است از نابودي نجات دهند.
باري، اين بود گزارش كوتاهي از كتاب التراتيب الاداريه، كتابي كه هر چند آنرا يكي از برادران اهل سنت به رشته تحرير در آورده، و در ابواب مختلف آن ديدگاههاي مذهب خود را بازگو كرده است و در پاره اي موارد از نظر شيعه مورد پذيرش نيست، ولي مطالعه آن به آشنايي با نمونه كامل يك جامعه اسلامي كمک شاياني مي كند، و از اين بالاتر، چه بسا راهگشاي تدوين و تأليف كتابهايي ديگر در اين زمينه باشد كه نيازهاي امروز جامعه را بيش از اين پاسخ گويد.
لازم به يادآوري است كه بر كتاب ياد شده (در عين پر محتوا بودن) ايرادها و اعتراضاتي هم وارد است كه از جمله مي توان به عنوان هاي تكراري، بحثهاي نامناسب در بخشهاي مختلف، و آوردن احاديثي كه چندان با عنوان باب تناسبي ندارد اشاره نمود.ه ه. پايان ص 52 ه. پايان ص 53 1
