ظاهراً، اين روايت، به دو طريق ذکر شده است:
طريق يکم: طريقى است که مرحوم شيخ صدوق در کتاب کمال الدين وتمام النعمه؛ با پنج واسطه، از سعد بن عبد الله قمى نقل کرده است:
(حدثَنا محمدُ بنُ على بن مُحَمدِ بنِ حاتَم النّوفَلِى اَلمَعروفُ بالکرمانِى، قالَ: حَدثَنا ابوالعبّاسِ احمَدُ بنُ عيسى الوَشّاءُ البَغدادِى، قال: حَدثَنا احمَدُ بن طاهِرٍ القُمٍّى، قال: حدّثَنا مُحمدُ بنُ بَحرِ بنِ سَهلٍ الشيبانِى، قال: حَدثَنا احمَدُ بنُ مَسرورٍ، عَن سَعدِ بنِ عبد الله القُمٍّى، قال:..)..(8)
طريق دوم: طريقى است که مرحوم طبرى در کتاب دلائل الاِمامه، با سه واسطه از سعد بن عبد الله قمى نقل کرده است:
اخبرنى ابو القاسم عبد الباقى بن يزداد بن عبد الله البزّاز، قال: حَدثنا ابومحمّد عبد الله بن محمّد الثعالبى، قرائهً فى يوم الجمعه مستهل رجب سنه سبعين وثلاث مائه، قال: اخبرنا ابو على احمد بن محمّد بن يحيى العطار عن سعد بن عبد الله بن خلف القمى، قال:...(9)
بنابراين، سعد بن عبد الله، اين جريان را حدّاقل براى دو نفر نقل کرده است. يکى براى احمد بن محمد بن يحيى عطّار وديگرى هم احمد بن مسرور.
اين روايت، تنها يک داستان مانند داستان جزيرهِ خضراء(10) نيست که علامهِ مجلسى به جهت اين که همهِ جوانب وقضايا را در رابطه با ديدار حضرت در زمان غيبت کبرا مطرح کرده باشد، آن را نقل کند، بلکه اين روايت مسند است وطريق دارد، لکن بعضى از نکات اش، با برخى از مبانى، طبق پاره اى از انظار، موافق نيست که بايد حل بشود.
به هر حال، اين روايت، مورد اعتناى بزرگان از قدما ومتأخران واقع شده وآن را در کتابهاى خود آورده اند که به قرار زير است:
- شيخ صدوق در کتاب کمال الدين، ج 2، ص 454، باب 43 به سند خود از سعد اشعرى نقل کرده است است؛
- مرحوم طبرى در کتاب دلائل الاِ مامه، 274، به سند خود، از سعد اشعرى نقل کرده است؛?? – ابو منصور طبرسى، در کتاب الاحتجاج، اين حديث را به طور مرسل، با تفاوتهايى آورده است.(11) او در مقدمهِ احتجاج مى فرمايد: (بسيارى از رواياتى را که اين جا آورديم، بدون سند نقل مى کنيم، به لحاظ اين که يا اجماع بر آن قائم است ويا موافق با ادلهِ عقلى است ويا جزء احاديث مشهور بين خاصه وعامه، در کتاب هاى تاريخى وغيره است)؛ يعنى، چون اعتماد به روايت داشته، سندش را حذف کرده است.
اين تعبير، نوعى توثيق وپذيرش روايت است. وبزرگانى، همچون على بن ابراهيم قمى وجعفر بن محمد بن موسى بن قولويه ونيز احمد بن على بن احمد نجاشى وديگران، توثيقات عامى دارند که مورد پذيرش عالمان وفقيهان دينى است واين گونه توثيقات عام، انحلالى بوده وبرگشت اش به توثيق خاص است.
پس، مرحوم طبرسى، گويا، همهِ روايات اين کتاب را پذيرفته، مگر روايات تفسير منسوب به امام حسن عسکرى (عليه السلام) را. لذا سندشان را مى نويسد تا مسئوليّت آن به عهدهِ راوى باشد. بنابراين، ايشان، حديث سعد را بدون سند آورده، به آن اعتنا کرده وتوجّه خاصى داشته است.
- على بن حمزه طوسى، از علماء قرن ششم وصاحب کتاب هايى مانند الوسيله، الواسطه اين شخصيت بزرگ، در کتاب الثاقب فى المناقب، حديث سعد را به صورت مرسل از سعد نقل مى کند.(1)
- سعيد بن هبه الله راوندى، نخستين کسى که بر نهج البلاغه شرح نوشته است، او، در کتاب الخرائج، اين قضيهِ را مختصراً از سعد نقل کرده است.(2) اينان، از قدما بوده اند واز کتابى نقل نمى کنند وظاهراً، خودشان طريقى دارند.
- سيّد شرف الدين على حسينى استرآبادى نجفى، از علماى قرن دهم، در کتاب (تأويل الايات الظاهره فى فضائل العتره الطّاهره)، از کتاب احتجاج، طبرسى، مختصراً نقل مى کند.(3) با اين که قبل از احتجاج، دو کتاب ديگر به نام هاى کمال الدين وتمام النعمه ونيز دلائل الاِمامه بوده، لکن از احتجاج نقل کرده است. اين کار او، شايد به خاطر همان توثيقى بوده که طبرسى در مقدمه بدان اشاره کرده است.
- ابو محمّد حسن بن محمد ديلمى (از علماى قرن هشتم)، در کتاب ارشاد القلوب، از ابن بابويه، حديث مزبور را مختصراً نقل مى کند(4)، ولى مشخّص نمى کند که از کدام کتاب شيخ صدوق آن را مرقوم داشته است، هر چند ظاهراً از کمال الدين نقل کرده است. ويا اينکه خود طريقى به ابن بابويه داشته است!
- سيّدعلى نيلى نجفى (از علماى قرن نهم) در کتاب منتخب الا نوار المضيئه، با کمى تفاوت، از ابن بابويه نقل مى کند.(5)
- حر عاملى (متوفى 1104 ه) در کتاب اثبات الهداه بالنصوص والمعجزات، در چهار جا، حديث مذکور را نقل مى کند: در دو جا از کتاب کمال الدين(6) ودر دو جا از کتاب خرائج.(7)
نيز در کتاب وسائل الشيعه(8)، جلد 13، قسمتى از اين قضيه را از کتاب کمال الدين نقل مى کند.
همچنان که مستحضريد، اعتبار وسائل الشيعه، به مراتب، بالاتر از اثبات الهداه است وبعضى از علما به سند روايات اش نگاه نمى کردند، بلکه اعتقاد داشتند که افراد ناتوان از بحث هاى متنى ودلا لى، به سراغ بحث هاى سندى مى روند.
البته از نظر ما، اين مطلب مورد تأمّل است وبايد اسناد نيز مورد بررسى قرار گيرد.
- سيد هاشم بحرانى (متوفاى 1107 ه) در چند جا از تأليفات خود، حديث سعد را متذکّر مى شود. او، در دو جا از کتاب حليه الا برار آن را ميآورد يکى از آن دو را مى فرمايد، از ابن بابويه نقل مى کنم(9)، ولى کتاب اش را ذکر نمى کند، ودر جاى ديگرى تصريح مى کند که از مسند فاطمه(10) - ظاهراً، همان دلائل الامامهِ طبرى است، چنان که مرحوم آقا بزرگ طهرانى بدان اشاره کرده اند(11) - روايت مى کنم.
نيز در سه جا از کتاب مدينه المعاجز، حديث شريف را نقل مى کند: يکى را از کمال الدين(12)، دومى از دلائل الاِمامه طبرى(13)، وسومى را از خرائج راوندى(14) يادآور مى شود.
نيز قضيهِ سعد را در کتاب تبصره الولى از ابن بابويه(15) ودر کتاب تفسير برهان، از کمال الدين.(16)
- علامهِ مجلسى (متوفاى 1111 ه) در پنج جا از بحار الانوار حديث مذکور را نقل مى کند: در دو جا از کمال الدين(17) ودر سه جا از احتجاج(18) آورده است. در جلد 52، ص 78 تحقيقى دارد که در بخش بعدى به آن اشاره خواهد شد.
- عبد على بن جمعه عروسى حويزى (متوفاى 1112) در دو جا از کتاب تفسير نور الثّقلين(19) از کتاب کمال الدين، بعضى از فقرات حديث را متذکر شده است.
تا اين جا، مصادر ومنابع، همه، از علماى شيعه است. ما، از اهل تسنن، کسى را پيدا نکرديم که اين روايت را نقل کرده باشد، مگر قندوزى (متوفاى 1294 ه) در کتاب ينابيع الموده.(20) او، قسمتى از حديث را ذکر کرده است.
بنابراين به روايت مذکور، اعتنا شده وما نمى توانيم به آسانى آن را کنار بگذريم وناديده بگيريم، بلکه بايد جوانب آن را بررسى کنيم.

- پاورقی -

(8) کمال الدين، ج 2، ص 454، ب 43، ح 21.
(9) دلائل الامامه، ص 274.
(10) بحار الانوار، ج 52، ص 158.
(11) احتجاج، ج 2، ص 461.
(1) الثاقب فى المناقب، ص 254، ب 15.
(2) الخرائج والجرائح؛ ج 1، ص 481، ب 13، ح 22.
(3) تأويل الايات الظاهره: ج 1، ص 299، ح 1.
(4) ارشاد القلوب: ج 1، ص 421.
(5) منتخب الأنوار المضيئه، ص 145.
(6) اثبات الهداه، ج 1، ص 115، ج 3، ص 671.
(7) اثبات الهداه، ج 1، ص 196، ص 695.
(8) وسائل الشيعه، ج 13، ص 276، ب 19، ح 21.
(9) حليه الابرار، ج 2، ص 557، ح 15.
(10) حليه الابرار، ج 2، ص 568.
(11) الذريعه 21، ص 28.
(12) مدينه المعاجز، ص 593.
(13) مدينه المعاجز، ص 594.
(14) مدينه المعاجز، ص 615.
(15) تبصره الولى، ص 771، ح 37.
(16) برهان، ج 3، ص 3، ح 3.
(17) بحار الانوار، ج 52، ص 78، ب 19، ح 1؛ ج 38، ص 88، ب 60، ح 10.
(18) بحار الانوار، ج 13، ص 65، ب 3، ح 4،ج 104، ص 185، ب 8، ح 14 (قسمتى از حديث را نقل کرده است)؛ ج 8، چاپ سنگى، ص 212.
(19) تفسير نور الثقلين، ج 5، ص 351، ح 21، ج 5، ص 371، ح 15.
(20) ينابيع الموده، ص 459، ب 81.

نوشتن دیدگاه