در زمينه زندگانى امام كاظم - عليهالسلام - تحقيق زيادى صورت نگرفته و نقاط مبهم در زندگى آن بزرگوار فراوان است، براى مثال، تعداد همسران آن حضرت و نام و نشان آنان و تعداد فرزندان ايشان و اسامى آنها به صورت كامل روشن نيست و زندگى اكثر آنان بررسى نگرديده است.
فرزندانى كه اكثر آنان از حيث تقوا و پرهيزگارى و فضايل انسانى از برگزيدگان زمانه خود محسوب مىشوند و هر يك در جهتى از جهات مختلف سياسى، اجتماعى، علمى و... سرآمد روزگار خويش و تجسم بارزى از ايمان به خدا و گذشت در راه حق و تلاش و كوشش براى خدمتبه مردم و مبارزه با ظلم و ستم بودند.
ابن صباغ مىگويد: براى هر يك از فرزندان امام كاظم - عليه السلام - فضيلتى مشهور است. (1)
شيخ طبرسى نيز هر يك از فرزندان او را داراى فضيلت و منقبتى والا مىداند. (2)
بعضى از فرزندان امام براى خوشبختى مردم و رهايى آنان از چنگال ظلم و ستم عليه دستگاه عباسى دستبه قيام زدند (3) ، برخى در راه نشر علوم اسلامى و احاديث اهل بيت از جان خويش مايه گذاشتند (4) و عدهاى در عبادت خداوند متعال، گوى سبقت از ديگران ربوده و با خلق و خوى خويش آنان را مجذوب و شيفته مكتب تشيع مىنمودند (5) .
در اين نوشتار، سعى بر آن است كه ابتدا تعداد اولاد امام هفتم و نام آنان و علل اختلاف علماى انساب و صاحبان تاريخ و تراجم، بررسى و سپس در پژوهش هايى ديگر به شرح حال فرزندان او پرداخته شود.
در اين راستا، منابع زير مورد مطالعه قرار گرفته و مقايسه شدهاند:
1. تاريخ ائمه (6) ، 2. ارشاد (7) ، 3. تهذيب الانساب (8) ، 4. تهذيب الكمال (9) ، 5. جمهرةانسابالعرب (10) ، 6. دلائلالامامه (11) ، 7. المجدى (12) ، 8. تاجالمواليد (13) ، 9. لبابالنساب (14) ، 10. تاريخ مواليدالائمه و وفياتهم (15) ، 11. مناقب آل ابىطالب (16) ، 12. تذكرة الخواص (17) ، 13. عمدةالطالب (18) ، 14. صحاحالاخبار (19) .
تعداد فرزندان امام كاظم (عليهالسلام)
علماى علم نسب در تعداد فرزندان امام كاظم - عليهالسلام - اقوال مختلفى ابراز كرده اند كه بعضى آن اقوال در جدول زير آمده است:
رديف - نام كتاب - تعداد فرزندان - تعداد پسران - تعداد دختران
1 - تاريخ ائمه - 33 - 18 - 15
2 - ارشاد مفيد - 37 - 18 - 19
3 - تهذيب النساب - - 14 -
4 - دلائل الامامة - 39 - 18 - 21
5 - المجدى - 59 - 22 - 37
6 - جمهرة انساب العرب - - 14 -
7 - تاج المواليد - 37 - 18 - 19
8 - لباب الانساب - 35 - 17 - 18
9 - تاريخ مواليد الائمه - 38 - 20 - 18
10 - تهذيب الكمال - 40 - 18 - 22
11 - عمدة الطالب - 60 - 23 - 37
12 - تذكرة الخواص - - 19 -
13 - المنتظم - 40 - -
14 - عيون اخبار الرضا - سى و چند - -
15 - مناقب آل ابى طالب - 37 يا30 - 18 - 19
نويسندگان اين منابع، اسامى فرزندان امام را نيز همانند تعدادشان با اختلاف نقل كرده اند، لذا اسامى پسران به بيش از سى و چهار اسم و دختران بيش از پنجاه اسم مىرسد. از طرفى، كسانى كه اسامى كمترى ارائه دادهاند، ادعاى انحصار نكردهاند و احتمال بيشتر بودن فرزندان را نفى ننموده اند (اگر چه ظاهر كسانى كه اعداد و ارقام ارائه دادهاند انحصار مىباشد) . از سوى ديگر، احتمال تكرار خطا در قول مدعيان تعداد بيشتر فرزندان نيز منتفى نبوده و قابل قبول مىباشد.
براى روشنتر شدن ابعاد مختلف مساله، توجه به اسامى ارائه شده و مقايسه بين اقوال لازم به نظر مىرسد.
در اين راستا، ابتدا اسامى پسران آن حضرت
از منابع مختلف را آورده و منابع را با يكديگر مقايسه مىكنيم و سپس به همين شيوه به بررسى اسامى دختران آن حضرت مىپردازيم.
قبل از شروع مقايسه اقوال مختلف در مورد فرزندان امام كاظم - عليه السلام - ، توجه به نكات زير لازم است:
1. نامگذارى چند فرزند از مادران مختلف به يك نام و انتخاب نام فرزندى كه از دنيا رفته، براى نوزاد بعدى مرسوم و متعارف بوده است.
2. در تمام اقوام مختلف، نامگذارى به نام كسى كه مورد علاقهشان مىباشد، رايج است و هر گروه و طايفهاى در زمانهاى مختلف و با توجه به عقايدشان نامى را براى فرزند خود بر مىگزينند كه نمايانگر عقايد، علايق و الگوى آنان مىباشد.
اهل بيت عصمت و طهارت نيز جهت زنده نگه داشتن ياد و نام حضرت على - عليهالسلام - ، حضرت فاطمه - سلام الله عليها و ديگر بزرگان دين در فكر و ذكر مردم ، فرزندان خويش را به نام آنان مزين مىكردند.
امام حسين - عليهالسلام - مىفرمايد: اگر صد پسر هم داشته باشم دوست دارم كه ايشان را جز على ننهم (20) . امام سجاد - عليهالسلام - در جواب اعتراض ابن زياد كه چرا پدرت تمام فرزندان خود را على نام نهاده است، فرمود: پدرم، امام حسين، پدرش را دوست مى داشت، پس نام پدر را بر فرزندان خود نهاده است (21) . تمام ائمه، دخترى به نام فاطمه داشتند. همچنين رواياتى داريم كه تمام حلقههاى سند آن فاطمه مىباشد و به روايات فاطميات معروف است.
پس تكرار برخى اسامى در منابع (مانند فاطمه، ام كلثوم و زينب از دختران امام كاظم(ع)) ممكن است از همين رو باشد، گر چه امكان سهو و خطاى مؤلف و ناسخين را نيز نبايد منتفى دانست و حذف اسامى تكرارى در برخى منابع مىتواند از جهت اين احتمال در منابع پيشين باشد .
با مقايسه فهرست منابع در مىيابيم:
1. ابن ابى الثلج در تاريخ ائمه و شيخ مفيد در ارشاد، تعداد پسران امام كاظم - عليهالسلام - را هيجده نفر ذكر كردهاند. در اين دو كتاب، اسامى پانزده نفر از بدون اختلاف آمده و سه نفر نيز مورد اختلاف مىباشند. اختلاف بين اين دو و روشهاى مختلف در جمع بين اقوال آن دو، اساس اختلاف منابع شده است، زيرا آن دو، منبع اصلى كتابهاى ديگر مىباشد.
تهذيبالانساب موارد اختلافى را ذكر نكرده و به موارد يقينى اكتفا نموده است; جمهرةانسابالعرب ، تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم، تذكرة الخواص ، صحاح الاخبار و تاج المواليد نيز از او پيروى كرده و تعداد فرزندان پسر امام را چهارده نفر نقل كرده اند.
برخى منابع، مانند المجدى، تمام اسامى نقل شده را آورده و همه اسامى را جمع آورى كردهاند، زيرا كلام آن دو منبع با يكديگر منافاتى ندارد و حرف يكديگر را نفى نمىكنند، بلكه هر كدام بخشى از فرزندان امام را آوردهاند و عبارت هيچ كدام دليل بر انحصار آن افراد نيست.
منابعى نيز قول هر دو را تلفيق نموده و احيانا اسامى ديگرى كه در متون روايى و يا تاريخى آمده است، بر آن افزودهاند.
اسامى مشترك بين دو كتاب چنين است:
1. على، 2. ابراهيم، 3. اسماعيل، 4. جعفر، 5. اسحاق، 6. حمزه، 7. عبدالله، 8. حسن، 9. زيد، 10. هارون، 11. محمد، 12. عبيدالله، 13. حسين، 14. قاسم، 15. احمد
با مراجعه به منابع ديگر، روشن مىشود:
1 تا 10 نفر اول مورد پذيرش تمام علما واقع شده و تنها لباب الانساب، زيد و هارون را به صورت مشكوك ذكر كرده است.
11- محمد: يازدهمين نام مشترك اين دو كتاب محمد است اما تاريخ مواليد الائمه و وففياتهم و تذكرة الخواص نام او را به صورت قيل و گفته ديگران آوردهاند; ولى او مشهورتر از آن است كه در او شك شود.
12- عبيد الله: عبيدالله نيز از افراد مشترك بين دو قول است. و در منابع ديگر، تنها لباب الانساب، مناقب و حيات الامام الكاظم او را ذكر نكردهاند و به جاى عبيدالله، عبدالله دوم را آوردهاند كه قطعا تصحيف عبيدالله است.
13- حسين: سيزدهمين نام مشترك، حسين است كه در منابع (تاج المواليد، لباب الانساب، جمهرةانسابالعرب، مناقب و ج حياة الامام موسىبن جعفر - عليهالسلام - به نقل از افتونى) حسن دوم نقل شده است. با توجه به دلايل زير مىتوان فهميد كه حسن مصحف حسين است:
الف - مؤلف تاج المواليد، علامه طبرسى، در حالى كه در اين كتاب حسن دوم را نقل كرده است، در كتاب ديگرش، اعلامالورى، به جاى حسن، حسين را آورده است (22) .
ب - تاجالمواليد، دلايلالامامه، تهذيبالكمال قول ارشاد را پذيرفتهاند الا اين كه تاجالمواليد به جاى حسين، حسن آورده است.
ج - با اين كه حسين در روايات وارد شده و از راويان حديث مىباشد، كتب مزبور او را نقل نكردهاند (23) .
14- قاسم: با اين كه قاسم از موارد اشتراكى دو فهرست است، ولى لبابالانساب او را با شك ذكر كرده و با وجود تصريح روايات (24) به او، كتاب هاى تهذيب الانساب، جمهرة انساب العرب، صحاح الاخبار و تاج الدين او را ذكر نكردهاند.
15- احمد: او نيز از مشتركين دو فهرست است كه كتابهاى لباب الانساب، تهذيب الانساب ، جمهرة انساب العرب، صحاح الاخبار و تاج الدين او را نام نبردهاند، ولى او نيز از مشهورين فرزندان امام - عليهالسلام - مىباشد (25) و اكثر رجاليون و علماى نسب او را ذكر كردهاند. (26)
امام كاظم - عليهالسلام - او را بسيار دوست داشت و مزرعه معروف «يسيريه» را به او بخشيد. (27) او همان «شاهچراغ» معروف مىباشد.
16- عباس: گر چه كتاب تاريخ ائمه او را ذكر نكرده ولى مورد پذيرش ديگران واقع شده است. او كسى است كه با حضرت امام رضا - عليهالسلام - در بعضى امور مالى نزاع كرد و بر خلاف وصيت پدر، وصيت نامه او را گشود. (28)
17 و 18- فضل و سلمان، آخرين افراد در ليستشيخ مفيد مىباشند كه تاريخ ائمه آن دو را ذكر نكرده است. تهذيب الانساب، تاج المواليد، دلايل الامامة و تهذيب الكمال كاملا از قول ارشاد (شيخ مفيد) پيروى نمودهاند و عمدة الطالب و المجدى نيز كه افراد مورد اختلاف شيخ مفيد و ابن ابى الثلج را پذيرفتهاند، هر دو را ذكر كردهاند.
19 تا 21- عبدالرحمن، عقيل و يحيى، در ليست كتاب تاريخ ائمه آمدهاند و عمدة الطالب، المجدى، تاريخ مواليد و الئمه و وفياتهم، تذكرة الخواص و مناقب نيز آنان را از فرزندان امام كاظم - عليه السلام - برشمردهاند و كتاب حيات الامام الكاظم تنها در عقيل با آنان موافقت دارد.
22- حسن: بيان شد كه تصحيف حسين استبا اين كه تذكرة الخواص حسين را ذكر نكرده و اسم حسن دوم (كه بعضى منابع به جاى حسين ذكر كردهاند) نياورده است.
23- داود: المجدى نام او را ذكر كرده و عمدة الطالب آن را پذيرفته است.
24- جعفر اصغر: تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم و تذكرة الخواص نام او را آوردهاند.
25- ابراهيم اصغر: لباب الانساب و عمدة الطالب او را ذكر كردهاند و حيات الامام الكاظم نيز از آنان پيروى نموده است.اما در اين كه آيا حضرت دو فرزند با نام ابراهيم داشتهاند يا يك ابراهيم، اختلاف است. آن چه مسلم است اين كه حضرت فرزندى به نام ابراهيم مرتضى داشتهاند كه در ايام ابى السرايا به يمن رفت و يمن را تصرف كرد. بعضى او را ابراهيم اصغر گفتهاند و برخى هم او را ابراهيم دومى محسوب نكردهاند.
26- عبدالله: مناقب و حيات الامام موسى بن جعفر - عليه السلام - او راذكر نكردهاند و با توجه به اينكه فقط ايشتم عبيدالله را در ليستخود نياوردهاند قطعا تصحيف مىباشد و شاهد بر آن اينكه حيات الامام موسىبن جعفر - عليهالسلام - در ليست اوليه دومين عبدالله را ذكر و هنگام شرح حال آنان عبيدالله عنوان نموده است.
27- عمر: گفته شد كه تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم و تذكرة الخواص او را ذكر كردهاند اولى محمد را بنابر قول ديگر به جاى عمر ذكر كرده و دومى نيز محمد را به عنوان قبل بيان كرده كه به نظر مىرسد نام ديگر او باشد.
28 تا 34- حيات الامام الكاظم - عليهالسلام - در ليست اوليه خود سالم و سعيد را ذكر كرده و در پايان شرح حال فرزندان نامهاى عون، ادريس، شمس شرف الدين، صالح، سالم، و سعيد را از بعض كتب انساب نقل نموده است.
دختران
اختلاف در تعداد و اسامى دختران امام كاظم - عليهالسلام - از اختلاف در تعداد و اسامى پسران ايشان بيشتر است. تعداد آنان پانزده، هيجده، نوزده، بيست و يك، بيست و دو وحتى سى و هفت و سى و هشت نفر نيز ذكر گرديده است و اسامى آنان را تا بيش از پنجاه نام برشمردهاند.
براى مقايسه بهتر بين منابع و توضيح بيشتر، دو فهرست تهيه شده است كه در يك فهرست، منابع مختلف اسامى مقايسه شده است و در فهرست ديگر، اسامى تصحيف شده در كنار اسم اصلى و نيز اسامىاى كه احتمال دارد نام يك فرد باشد، در كنار
يك ديگر قرار گرفته است .
ابتدا اسامى در منابع را با يكديگر مقايسه كرده و سپس يكايك اسامى را بررسى مىكنيم:
الف - تاريخ ائمه و ارشاد در هشت نفر از دختران حضرت (فاطمه ، علية ، زينب، خديجة، ام سلمة، ميمونه، ام كلثوم و آمنه) اتفاق نظر داشته و در باقى اسامى اختلاف دارند; تاريخائمه سه كنيه (ام فروه، ام القاسم و ام عبدالله) و القاب (محموده، حليمه) و نامهاى اسماء و امامه را آورده و در مقابل، ارشاد مفيد، ام جعفر، ام ابيها، حسنه، حكيمه ، لبابه، رقيه، رقيه الصغرى، بريهه، عايشه، فاطمه الصغرى و كلثم نقل نموده است.
ب - تاريخ مواليد و الائمه و وفياتهم و تذكرةالخواص در بيشتر موارد از تاريخ ائمه پيروى كردهاند. تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم به جاى آمنه حليمه و امسلمه، اسامى امنه، حكيمه، زينب الصغرى، امكلثوم و دو فاطمه نقل كرده كه امنه و حليمه تصحيف آمنه و حكيمه مىباشد. به جاى ام سلمه يكى از اسامى ديگر قرار دارد و سه نام را نيز بر فهرست تاريخ ائمه افزوده است.
تذكرةالخواص از تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم پيروى نموده، جز اين كه به جاى امنه، آمنه آورده و دومين امكلثوم را نقل نكرده است.
ج - تاج المواليد و اعلام الورى كاملا از ارشاد پيروى نمودهاند .
د - دلائل الامامه دو نام به ليست ارشاد افزوده و به جاى ميمونه، حسنه، بريهه، عايشه و كلثم، اسامى مصونه، حسينه، بويمه، عباسه و كلثوم و به جاى امابيها يكى از نامهاى قسمه، اسماء و ام فروه را آورده است.
ه - لباب الانساب يك نام (كلثم) كمتراز ارشاد نقل كرده و به جاى ام ابيها و رقيه الصغرى، اسماء و ام فروه را آورده است .
و - مستدرك الوسائل در مقابل ام سلمه ، ام كلثوم ، عايشه ، وكلثم اسامى ام فروه، اسماءالصغرى و زينب الصغرى نقل كرده و بريهه را نيز نزبهه آورده است.
ز - تهذيب الكمال نيز تقريبا هماهنگ با ارشاد مىباشد، جز اين كه به جاى آمنه، امينه و به جاى امابيها، امالبهاء آورده و به جاى رقيه الصغرى يكى از نامهاى ام فروه، اسماء، عباسه و قسيمه قرار دارد و سه نام ديگر را به فهرست ارشاد افزوده است.
ح - مناقب آلابىطالب نيز كه تقريبا از ارشاد پيروى نموده، در چند نام با او اختلاف دارد: به جاى كلثم، كلثوم آورده و در مقابل حسنه، بريهه، عايشه و آمنه، اسامى ام فروه، اسماء، امامه و ام القاسم را نقل كرده است.
و اينك از زاويهاى ديگر منابع را در مورد تك تك افراد مقايسه مىكنيم:
1 تا 4- تمامى منابع فقط در چهار نام اتفاق نظر دارند. 1. فاطمه 2. عليه 3. زينب 4. خديجه.
5- ميمونه: تنها دلايل الامامه او را نياورده كه او نيز منفردا مصونه را آورده است و تصحيف ميمونه است.
6- ام كلثوم: فقط تاج الدين او را ذكر نكرده است. لازم به ذكر است كه تاريخ مواليد الائمه و المجدى دختران با كنيهام كلثوم را سه نفر مىدانند.
7- ام سلمه: فقط تاج الدين و تذكرة الخواص به پيروى از تاريخ مواليد الائمه او را ذكر نكردهاند و دو كتاب اخير، تنها دو منبعى است كه سومين فاطمه را ذكر كردهاند و احتمالا نام ام سلمه، فاطمه بوده است.
8 و 9- اسماء و ام فروه: كتابهاى الانساب و تاج المواليد به متابعت از ارشاد مفيد او را ذكر نكردهاند.
10- فاطمه صغرى: تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم براى آن حضرت سه دختر به نام فاطمه و تذكرة الخواص چهار فاطمه ذكر كردهاند. دومين فاطمه را جز تاريخ ائمه همه منابع آوردهاند. سومين را تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم و تذكرة الخواص ذكر كردهاند و چهارمين فاطمه را تنها تذكرة الخواص آورده است.
11 تا 13- لبابه ، ام جعفر و رقيه: تاريخ الائمه و تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم و تذكرة الخواص، اسامى ايشان را نقل نكردهاند و اين هر سه منبع ام عبدالله و محموده را بر فرزندان او افزودهاند. المجدى نيز كه اسامى را جمع آورى مىكند، آن دو را نقل كرده است و احتمالا كنيه و لقب آنان مىباشد.
14- حكيمه: تنها تاريخ ائمه و المجدى، حكيمه را ذكر نكردهاند و فقط همين منابع حليمه را آوردهاند كه مطمئنا تصحيف يكديگر مىباشند.
15- حسنه: تاريخ ائمه و تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم او را ذكر نكردهاند و دلائل الامامه نيز حسينه نقل كرده و چون حسنه را نياورده مطمئنا تصحيف آن مىباشد .
16- بريهه، نزيهه و بويمه: سه قول در مورد يكى از دختران امام كاظم - عليهالسلام - است كه مناقب ، مستدرك السفينه و يكى از نسخههاى دلايل الامامه، نزيهه نقل كردهاند و در نسخه ديگر دلايل الامامه بويمه آورده شده است، اما منابع ديگر بريهه ضبط كردهاند.
17- عايشه: از سيزده منبع آورده شده، شش منبع (ارشاد، لباب الانساب، تاج المواليد، اعلام الورى، تهذيب الكمال و المجدى) او را ذكر كردهاند و در مقابل، چهار منبع ديگر (تاريخ ائمه، تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم، المجدى و تذكرة الخواص) ام عبدالله و محموده آوردهاند. احتمال اين كه اين دو، لقب و كنيه او باشد قوى مىنمايد. اما اينكه المجدى هر سه را آورده است، با آن چه ذكر شد، منافاتى ندارد، زيرا او نامهاى فرزندان آن حضرت را جمع آورى نموده است.
18- آمنه: از نام هايى است كه اكثر نسب شناسان ذكر كردهاند و تنها تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم به صورت امنه نوشته است كه در رسم الخط قديم آمنه به اين صورت نوشته مىشده است و مشكلى ايجاد نمىكند.
19 و 20- امامه و ام القاسم: كتاب تاريخ الائمه و در پى آن، تاريخ مواليد الائمه و وفياتهم، المجدى ، تذكرة الخواص و مناقب آل ابى طالب ايشان را از جمله دختران حضرت برشمردهاند
21- ام ابيها: كتاب ارشاد و به متابعت از آن، تاج المواليد، مستدرك الوسائل، المجدى و مناقب آن را آوردهاند و دلايل الامامه آن را ام البهاء نقل كرده است كه ظاهرا تصحيف مىباشد.
22- رقيةالصغرى: كتاب ارشاد و به پيروى از آن دلايل الامامه، تاج المواليد، اعلام الورى، مناقب و مستدرك الوسائل آن را نقل كردهاند.
23- كلثم: ارشاد مفيد، تاج المواليد و تهذيب الكمال آن را كلثم و دلايل الامامه و المجدى، كلثوم عنوان كردهاند.
24- عباسه: كتابهاى دلايل الامامه، تهذيب الكمال و المجدى نيز از قول اشنانى اين نام را آوردهاند.
25- قسيمه: تهذيب الكمال و المجدى آن را به صورت مصغر (قسيمه) و دلايل الامامه، قسمه نقل كردهاند.
26- زينب صغرى: تاج المواليد، المجدى، تذكرة الخواص و مستدرك الوسائل براى آن حضرت دومين زينب را نيز ذكر كردهاند.
27- اسماء صغرى: تاريخ مواليد الائمه، المجدى، مستدرك السفينه و تذكرة الخواص براى آن حضرت علاوه بر اسماء كبرى، اسماء صغرى را نيز نقل كردهاند.
28- زينب كبرى ، امينه صغرى، عطفه، امينه كبرى، رمله و خديجه كبرى، نامهايى هستند كه تنها المجدى آنها را آورده است.
براى رسيدن به نتيجه، علاوه بر مطالبى كه بيان شد، بايد توجه داشت:
1. هر فردى از عرب مخصوصا بزرگان و اشراف، علاوه بر نام، داراى كنيه و لقب نيز بودند و براى احترام، آنان را با لقب و كنيه خطاب مىكردند و چه بسا كه والدين از ابتداى تولد فرزندشان، نام و لقب و كنيه بر او مىنهادند و ممكن استيك نفر از جهات مختلف شخصيتى، لقبهاى گوناگون داشته باشد.
2. از طرف ديگر بسيارى از اسامى گفته شده در فرزندان امام كاظم - عليهالسلام - كنيه يا لقب بوده و نمايان گر صفت برجسته اى مىباشد (ام كلثوم، ام القاسم، ام عبدالله ، ام سلمه، ام ابيها ...، عليه، ميمونه، حكيمه، حسنه، محموده، عطفه و..). .
3. بعضى از مؤلفين، درصدد جمع آورى اسامى گفته شده در مورد فرزندان معصومين بوده و تمامى اسامى وارد شده در منابع سابق را نقل نموده اند و معنى آن اين است كه يكى از فرزندان ايشان با اين واژه نيز شناخته مىشده است نه اين كه هر يك از آنها بيان گر يك فرد خاص بوده و به تعداد آن اسامى، فرزند داشته باشد و لذا گاهى اسامى ارائه شده با عدد گفته شده از طرف خود آنها مطابقت ندارد; مثلا مناقب آل ابى طالب عدد فرزندان پسر را هيجده نفر نقل و بيست اسم را فهرست نموده است.
4. اسامى مشترك گاهى به صورت مطلق و يا با پسوند اكبر و اصغر آمده است. برخى، اولى را مطلق و دومى را اصغر ناميده اند بعضى، اولى را نيز با صفت اكبر توصيف نموده اند و دو نام با سه عنوان ذكر شده است; مثلا المجدى در مورد فاطمه، اسماء، زينب و امينه، اولين را با پسوند كبرى و بقيه را به صورت مطلق آورده و بيشتر منابع اولى را مطلق و ديگران را با قيد صغرى نقل كردهاند.
5. در روايتى كه مامون علتشيعه شدن خود و محبتبه اهل بيت را بيان مىكند، مىگويد: وقتى امام كاظم - عليهالسلام - بر پدرم هارون وارد شد، پدرم او را بسيار احترام كرد و يكى از پرسش هاى او از امام اين بود كه عائله شما چند نفر است؟ حضرت فرمود: بيش از پانصد نفر. پرسيد: همه فرزندان شمايند؟ ! فرمود: نه، فرزندان من سى و چند نفر مىباشند. (29)
بنابر اين، روشن مىشود كه هر يك از واژههاى گفته شده در مورد فرزندان حضرت، لزوما بيانگر يك فرد خاص نمىباشد، بلكه ممكن است دو يا چند واژه به عنوان نام، كنيه و لقب يك فرد باشد كه با هر يك از آنها شناخته مىشده است و زيادى آن واژه ها با فرمايش امام كه فرزندان من سى و چند نفر مىباشد، منافاتى ندارد. با توجه به قدمت كتاب تاريخ ائمه و اعتبار ارشاد مفيد، قول ايشان تقويتشده و اختلاف بين ايشان به اختلاف در نام، لقب و كنيه مربوط مىباشد.
_______________________________________
1. حيات الامام الكاظم - عليه السلام - به نقل از الفصول المهمه، ص 256.
2. اعلام الورى، ص 37.
3. مانند ابراهيم و احمد. مقاتل الطالبين، ص339; تاريخ طبرى، ج 7، ص 123.
4. مانند اسماعيل، مؤلف كتاب جعفريات.
5. چون محمد عابد و حضرت معصومه، جامع الرواة، ج2، ص 204.
6. تاريخ الائمه، ص 20.
7. ارشاد مفيد، ج2، ص244.
8. تهذيب الانساب، ص 147.
9. تهذيب الكمال، ج21، ص149.
10. جمهرة النساب العرب، ص 61.
11. دلائل الامامة، ص149.
12. المجدى، ص106.
13. تاج المواليد، ص123.
14. لبابالانساب، ص394.
15.تاريخ مواليد الائمه و و فياتهم، 188
16. مناقب آل ابى طالب، ج4، ص349.
17. تذكرة الخواص، ص35.
18. عمدةالطالب، ص196.
19. صحاح الاخبار، ص55.
20. كافى، ج6، ص19.
21. لباب الانساب، ج2، ص477.
22. اعلام الورى، ج2، ص36.
23. قرب الاسناد، ص333، امالى طوسى، ص355.
24. كافى، ج3، ص126; تهذيب الانساب، ج1، ص427.
25. طرائف المقال، ج1، ص280.
26. الفوايد الرجاليه، ج2، ص114
27. عيون الاخبار الرضا، ج1، ص33- 36.
28. ارشاد مفيد، ج2، ص244.
29. عيون الاخبار الرضا، ج1، ص88.