نيم شبى، کآن ملک نيمروز                کرد روان مشعل گيتى فروز
نه فلک از ديده عماريش کرد              زهره ومه، مشعله داريش کرد
روز شده با قدمش در وداع                 زآمدنش، آمده شب در سماع
چون دو جهان، ديده بر او داشتند           سر ز پى سجده فرو داشتند
چون گل ازين پايه ى فيروزه فرش       دست به دست آمد تا ساق عرش
همسفرانش سپر انداختند                  بال شکستند وپر انداختند
رفت بدان راه که همره نبود            اين قدمش ز آن قدم آگه نبود(11)
    
شيخ فريدالدين عطار نيشابورى (متوفاى 627 ق) در مثنوى هاى عرفانى خود، هر جا که مقام سخن اجازه داده است، ارادت وشيفتگى خود را نسبت به ذوات مقدس معصومين عليهم السلام نشان مى دهد:

اى دو چشم مصطفى ومرتضى             وى دو نور انبيا واوليا
در حقايق، قرةالعين رسول                  در معارف، زبده ى نقد بتول
تو چه مى دانى که ايشان خود کى اند؟    رهبران آدمان خاکى اند
آن يکى را زهر، مقبول آمده               وآن دگر از تيغ، مقتول آمده
از شما يک نور ديگر شد پديد            زين عباد، آن در درياى ديد
اوست باب اوليا، عين اليقين               اوست اسرار معانى را، معين
اى ز تو سر الهى آشکار!                 وز محمد، وز على، تو يادگار
راه تو، راه محمد بيشکى                  از على، نور تو آمد بيشکى(12)

جلال الدين مولوى بلخى (متوفاى 672 ق) در (مثنوى معنوى) خود، ازل را به ابد پيوند داده ورابطه ى انسان با خدا وجهان هستى را با بيان تمثيلى توضيح داده ومعارف زلال اسلامى را با زبان شعر، روايت کرده است. در مثنوى مولوى علاوه بر تبيين موضوعات سلوکى وعرفانى واسلامى، اشعار مناقبى پر شورى وجود دارد که به نقل ابياتى از آن بسنده مى کنيم:

از على آموز اخلاص عمل                شير حق را دان منزه از دغل
در غزا (13) بر پهلوانى دست يافت     زود شمشيرى برآورد وشتافت
او خدو(14) انداخت بر رويى که ماه    سجده آرد پيش او در سجده گاه
در زمان، شمشير انداخت آن على        کرد او اندر غزايش کاهلى
گشت حيران آن مبارز زين عمل         کرد او اندر غزايش کاهلى
گشت حيران آن مبارز زين عمل           از نمودن عفو ورحمت، بى محل
گفت: بر من تيغ تيز افراشتى             از چه افکندى، مرا بگذاشتى؟!
هان چه ديدى بهتر از پيکار من          تا شدستى سست در اشکار(15) من؟!
آن چه ديدى تا چنين خشمت نشست      تا چنين برقى نمود وباز جست؟
آن چه ديدى؟ که مرا زآن عکس ديد    در دل وجان شعله اى آمد پديد
در شجاعت، شير ربانى ستى             در مروت خود که داند کيستى
اى على! که جمله عقل وديده اى        شمه اى واگو از آن چه ديده اى
تيغ حلمت، جان ما را چاک کرد       آب علمت، خاک ما را پاک کرد
بازگو اى باز عرش خوش شکار        تا چه ديدى اين زمان از کردگار؟
يا تو واگو آن چه عقلت يافته ست          يا بگويم آن چه بر من تافته ست
از تو بر من تافت، پنهان چون کنى؟     بى زبان چون ماه، پرتو مى زنى
ليک اگر درگفت آيد قرص ماه             شبروان را، زودتر آيد به راه
گفت: من تيغ از پى حق مى زنم           بنده ى حقم، نه مملوک تنم
    
 حکيم افضل الدين خاقانى شروانى (متوفاى 595 ق) قصيده سراى نامدار سده ى ششم ومعروف به (حسان العجم) است. جمعى از محققان، او را سرآمد قصيده سرايان پارسى گو مى شناسند، وعلى رغم قصايد بسيارى که در مديحت سلاطين واتابکان زمان خود سروده، از منقبت آل الله غافل نمانده وقصايد رسا وشيوايى در ستايش رسول گرامى اسلام صلى الله عليه واله وسلم دارد که به نقل چند مطلع از اين قصادى مناقبى اکتفا مى کنيم:

جوشن صورت رها کن، در صف مردان درآ     دل طلب، کز دار ملک دل توان شد پادشا (1)
عروس عافيت آن گه قبول کرد مرا                  که عمر بيش بها دادمش به شير بها (2)
سرير فقر، تو را سرکشد به تاج رضا                 تو سر به جيب هوس در کسيده، اينت خطا (3)
طفلى هنوز، بسته ى گهواره ى فنا                  مرد آن زمان شوى که شوى از همه جدا (4)
اى پنج نوبه کوفته در دار ملک (لا)!              (لا) در چهار بالش (الا) کشد تو را (5)
شبروان، چون رخ صبح آينه سيما بينند           کعبه را، چهره در آن آينه پيدا بينند(6)
شبروان در صبح صادق، کعبه ى جان ديده اند     صبح را چون محرمان کعبه، عريان ديده اند(7)
مقصد اينجاست، نداى طلب اين جا شنويد             بختيان(8) را ز جرس صبحدم آوا شنويد(9)
قحط وفاست در بنه ى آخر الزمان                     هان اى حکيم! پرده ى عزلت بساز، هان!(10)
سنت عشاق چيست؟ برگ عدم ساختن                 گوهر دل را ز تف مجمر غم ساختن(11)
صبح خيزان بين به صدر کعبه، مهمان آمده           جان عالم ديده و، در عالم جان آمده(12)
دلا! از جان وجان تا کى؟ يکى جوياى جانان شو      چو سلطان اوست بر جان ها، غلام خاص سلطان شو(13)
    
 در پايان اين مبحث، از ديگر شاعران فارسى زبانى که داراى اشعار مناقبى از نوع ارزشى اند وديوان اشعار آنان در دسترس شيفتگان ادب شيعى قرار دارد، فهرست وار ياد مى کنيم:

1- ابو الحسن مجد الدين (کسايى) مروزى (متولد 341 ق)
2- حکيم ابو القاسم فردوسى (411-329)
3- ابو منصور محمد (دقيقى)
4- حکيم ناصر خسرو قباديانى (481-394)
5- شهاب الدين اديب صابر ترمذى (متوفاى 546 ق)
6- بدر الدين قوامى رازى (نيمه ى اول سده ى ششم)
7- شمس الدين محمد سوزنى سمرقندى (متوفاى 569 ق)
8- بابا افضل الدين کاشانى (سده ى هفتم)
9- شيخ مصلح الدين سعدى شيرازى (690-605)
10- ابن يمين فريومدى (769-685)
11- سيد نور الدين شاه نعمت الله ولى (834-731)
12- محمد حسن کاشى معروف به افضل المتکلمين (سده ى هشتم)
13- محمد علوى (نصرت) رازى (سده ى هشتم)
14- حمزه ى کوچک ورامينى (سده ى هفتم وهشتم)
15- محمد (ابن حسام) خوسفى (875-783)
16- بابا فغانى شيرازى (متوفاى 968 ق)
17- نثارى تونى (متوفاى 968 ق)
18- سايل کاشانى (سده ى دهم)
19- نظام استرآبادى (متوفاى 921 ق)
20- محمد (اهلى) شيرازى) 942-858)
21- کمال الدين محمد (وحشى) بافقى (متوفاى 991 ق)
22- محمد حسين (نظيرى) نيشابورى (متوفاى 1023 ق)
23- شرف الدين حسن (شفايى) اصفهانى (1037-966)
24- ملا عبد الرزاق (فياض) (متوفاى 1072 ق)
25- ملا محمد محسن (فيض) کاشانى (سده ى يازدهم)
26- ملا فرخ حسين (ناظم) هروى (1081-1011)
27- محمد على (صائب) تبريزى (1086-1016)
28- نور الدين محمد (نجيب) کاشانى (متوفاى 1106 ق)
29- محسن (تاثير) تبريزى (1129-1060)
30- ميرزا عبد الباقى (طبيب) اصفهانى (1171-1127)
31- محمد على (حزين) لاهيجى (1181-1103)
32- محمد (عاشق) اصفهانى (1181-1111)
33- محمد رفيع (لامع) در ميانى (متولد 1076 ق)
34- واعظ قزوينى (متوفاى 1105 ق)
35- سيد احمد (هاتف) اصفهانى (متوفاى 1198 ق)
36- لطفعلى بيگ (آذر) بيگدلى قمى (1195-1134)
37- وصال شيرازى (1262-1197)
38- محمد (داورى) شيرازى (1283-1238)
39- ميرزا محمد على (سروش) اصفهانى ملقب به (شمس الشعراء) (1285-1228)
40- ميرزا (غالب) دهلوى (1285-1212)
41- ميرزا محمد على (هما) شيرازى (1290-1212)
42- ميرزا مهدى قلى خان (افسر) کرمانى (1300-1259)
43- عبد الجواد (جودى) خراسانى (متوفاى 1302 ق)
44- ميرزا حبيب الله (قاآنى) شيرازى (1270-1222)
45- محمد (جيحون) يزدى ملقب به (تاج الشعراء) (متوفاى 1301 ق)
46- ميرزا صادق (روشن) اردستانى (متوفاى، 1305 ق)
47- محمد حسين (عنقا) اصفهانى (متوفاى 1308 ق)
48- محمود خان (صبا) کاشانى ملقب به (ملک الشعراء) (1311-1228)
49- سيد على رضوى (قدرت) قمى (1316-1274)
50- ميرزا محمد (محيط) قمى ملقب به (شمس الفصحاء) (متوفاى 1317 ق)
51- ميرزا نور الله (عمان) سامانى ملقب به (تاج الشعراء) (1322-1264)
52- ميرزا محمد کاظم (صبورى) (1322-1259)
53- ملا عباس (شباب) شوشترى (1324-1250)
54- ميرزا على خان (لعلى) تبريزى ايروانى ملقب به (شمس الحکما) (1325-1261)
55- حاج ميرزا (حبيب) خراسانى (1327 -1266)
56- ابو القاسم محمد نصير (طرب) اصفهانى (1330-1274)
57- ميرزا ابو الحسن (حيرت) معروف به (شيخ الرئيس قاجار) (1336-1264)
58- سيد محمد صادق (اميرى) ملقب به (اديب الممالک) (1336-1277)
59- محمد بن معصوم على معروف به (حکيم هيدجى) (1339-1270)
60- سيد ميرزا محمد نصير حسينى (فرصت) شيرازى (1339-1271)
61- ايرج ميرزا ملقب به (جلال الملک) (1343-1291)
62- محمد کاظم (غمگين) اصفهانى (1345-1280)
63- سيد احمد (اديب) پيشاورى (1349-1260)
64- علامه محمد اقبال لاهورى (1357-1289)
65- عبد الجواد اديب نيشابورى (1344-1281 ق)
66- وفايى شوشترى

واز متاخرين ومعاصرين:
مدرس اصفهانى (يحيى) (1349-1254) محمد صادق (رفعت) سمنانى (متوفاى 1350 ق) ميرزا على (فقير) شيرازى (1351-1296) محمد حسين ميرزا (نادرى) مشهدى (1356-1299) علامه شيخ محمد حسين غروى اصفهانى مشهور به کمپانى (مفتقر) (1361-1296) محمد على مصاحبى (عبرت) نايينى (1362 -1283) محمد تقى ملک الشعراء (بهار) خراسانى (1370-1304) على اصغر (بنايى) يزدى (متولد 1301 ق) علامه محمد صالح حايرى مازندرانى (1391-1298) حکيم مهدى محى الدين (الهى) قمشه اى (1393-1319) سليمان (امينى) تبريزى (1394-1341) اسماعيل نجوميان خراسانى (نجومى) (1397-1302) سيد محمد حسن ميرجهانى (حيران) (1412-1319) محمدحسين (صغير) اصفهانى (1390-1312) ميرزا عبدالحسين خان (نصرت) خراسانى (1334-1251 ش) گلزار اصفهانى (رجا) (1352- 1263 ش) مير آقا کبريايى (مفتون) همدانى (1334-1268 ش) حسين على (منشى) کاشانى (1349-1271 ش) محمد على ناصح (1395-1278 ش) جلال الدين همايى (سنا) (1359-1278 ش) اسدالله صنيعيان (صابر) همدانى (1355-1282 ش) ابو الحسن (طوطى) همدانى (متولد 1283 ش) محمد على حبيب آبادى اصفهانى (مکرم) (متوفاى 1344 ش) سيد محمد حسين (شهريار) تبريزى (1367-1283 ش) سيد صادق (سرمد) (1339 -1268 ش) سيد کريم (اميرى) فيروز کوهى (1364-1288 ش) دکتر قاسم (رسا) (1365-1288 ش) احمد سهيلى خوانسارى (متولد 1291 ش) ابو القاسم حالت (1371 -1292 ش) دکتر ناظرزاده کرمانى (1355-1296 ش) عبدالعلى (فايز) تبريزى (متولد 1300 ش) مهدى سهيلى، محمد حسين (آيتى) بيرندى (متولد 1350 ش) مرتضى (اشترى) اصفهانى (متولد 1322 ش) سيد محمد على رياضى يزدى، محمد على مردانى ومحمد على نگارنده.
بسيارى از شعراى بنام معاصر نيز که هنوز در قيد حياتند، داراى آثار گرانسنگى در زمينه ى شعر مناقبى اند که براى نمونه مى توان از: محمود شاهرخى (جذبه)، عباس کى منش (مشفق) کاشانى، حميد سبزوارى، على معلم، سيد على موسوى گرمارودى، قيصر امين پور، سيد حسن حسينى، نصر الله مردانى، على رضا قزوه، حسين ابن آهى، خسرو احتشامى، غلامحسين جواهرى (وجدى)، عبدالجبار کاکايى، قادر طهماسبى (فريد)، محمدجواد محبت، عباس براتى پور، حسين اسرافيلى، سيمين دخت وحيدى، محمد رضا غفورزاده، (شفق)، على انسانى، سيد رضا مؤيد وغلامرضا سازگار نام برد.
        
 - پاورقی -

(11) مظهر العجايب ومظهر الاسرار، عطار نيشابورى، ص 7-3.
(12) مظهر العجايب ومظهر الاسرار، عطار نيشابورى، ص 7-3.
(13) جنگ وپيکار.
(14) آب دهان.
(15) شکار.
(1) ديوان خاقانى شروانى، به تصحيح على عبد الرسولى، انتشارات کتابخانه خيام، سال 2537، ص 2.
(2) همان، ص 4.
(3) همان، ص 7.
(4) همان، ص 11.
(5) همان، ص 14.
(6) همان، ص 89.
(7) همان، ص 94.
(8) شتران قوى هيکل ودو کوهانه.
(9) همان، ص 101.
(10) همان ص 314.
(11) همان، ص 321.
(12) همان، ص 377.
(13) همان، ص 358.

نوشتن دیدگاه