پيوستگي تاريخ امام رضا (علیه السلام) با تاريخ مهين ما
تاريخ پر ماجراي امام رضا (ع) با تاريخ ميهن ما ايران پيوستگي ژرف و محکمي دارد و فصل بزرگي از تاريخ ايران را تشکيل مي‌دهد.
آري شرايط بحراني خراسان بود که امام رضا (علیه السلام) را از مدينه به طوس آورد و در اثر فشار ايرانيان بود که مامون دفتر سياست کهن هفتاد ساله نياکان خود را ورق زد و علي بن موسي الرضا (ع) را به وليعهدي برگزيد و حتي اصرار داشت خلافت را به آن حضرت بسپارد و در شهرهاي ايران بود که به نام حضرت رضا سکه‌هاي سيم و زر زدند و...
سرانجام در شهر طوس که فعلا مشهد ناميده مي‌شود به شهادت رسيد و يگانه امامي است که در ميهن ما به خاک سپرده شد.
پس معماي اينکه مامون چرا تغيير سياست داد و حضرت رضا (علیه السلام) را به وليعهدي برگزيد؟ و آيا خلافت عباسي را که بر جنازه شهيدان بيشماري از خاندان علوي استوار گشته بود، مامون به راستي مي‌خواست آنگونه ساده و رايگان به خاندان علي (ع) بسپارد؟!
و يا در آن کار نيرنگي در انديشه داشت؟! مورخان راست گفته‌اند که وليعهدي حضرت رضا به‌اندازه‌اي شگفت و حيرت انگيز است که مانند آن را کسي در تاريخ جهان نمي تواند سراغ بگيرد و نشان دهد.
و اينکه امام چرا بطور ناگهاني شهيد شد و مامون چه نقشي در قتل او داشت؟!
و نيز علت مرگ ناگهاني چند تن از خاندان حضرت رضا (ع) که بدنبال رحلت امام و در بازگشت مامون از خراسان به بغداد در فاصله‌اي کوتاه رخ داد، چه بود؟! آيا راستي صرصر مرگ و خزان بر گلستان امامت تاخته بود. اين باور کردني نيست که دست مرگدر ميان چند هزار تن همراهان مامون فقط گريبان افراد يک خاندان را بگيرد!
سرانجام مامون مجددا تغيير سياست داد، جامه سبز را که شعار علويان بود به جامه سياه که شعار عباسيان بود، تبديل کرد؟! از قرار معلوم مامون که چندي به اتکاء و حمايت ايرانيان با عربان يکسره قطع ارتباط کرده بود دوباره از بيم ايرانيان بدانها پناه برد.
اينها يک سلسله حوادث پيچيده و مشکلات تاريخي است که شايد بتوان از آنها به معما تعبير آورد، در تاريخ امام رضا (ع) جلب توجه ميکند و اينها همينطور حوادث پيچيده و معمائي تاريخ ميهن ما است، بطور مسلم حل اين معماها و گشودن اين گرهها به فهم تاريخ ايران نيز کمک ميکند. سوگمندانه‌اين معماها پس از گذشتن قرنها هنوز حل نشده است و با اينکه کتابهاي زيادي در اين باره نگاشته شده ولي اين گرهها هنوز ناگشوده مانده است. حل کردن اين معماها و گشودن اين گرهها در اين رشته نگارش هدف ما است.
درهم آميختن هنر اسلامي با هنر ايراني
هم اکنون که بيش از دوازده قرن از شهادت امام رضا (ع) مي‌گذرد، آستان ملايک پاسبانش همچنان نقطه اتکاء جامعه شيعه و کعبه آمال و قبله نياز مردم اين آب و خاک و بسياري از مردم پاکباز ديگر کشورها مي‌باشد، بارگاه با عظمتش در طول تاريخ و کشاکشهاي پرآشوب، موجوديت اين آب و خاک را حفظ کرده و کشتي طوفان ميهن ما را از گرداب سقوط و پريشاني نجات داده است و در بحرانها و بروز فتنه‌ها ملت ايران را راهنمائي کرده است.
بارگاه کبريائيش زينت بخش ايران شده و يکي از مفاخر و ذخائر باستاني و شاهکارهاي هنري و ميراث گرانقدر معنوي است که با نيت پاک بدست هنرمندان چيره دست ايراني در دوره‌هاي مختلف بنا گرديده است. بديهي است پي ريزي چنان بناي باشکوهي، حاکي از ذوق سرشار و احساسات لطيف و حسن عقيده و ابراز هنر و هوش ايراني است و بدايع صنعت و لطايف و ظرافت کاري و‌آنهمه شاهکارهاي هنري اين بناي عظيم نشانگر علاقه شديد و عشق سوزان و احساسات پاک ايرانيان ديندار و دوستداران حقيقي اين خاندان مي‌باشد که بدينگونه از تقديم و تسليم بهترين نفايس و پربها ترين ذخائر خود در اين پيشگاه فروگذار ننموده‌اند.
در اين بارگاه، که با رقه‌اي از تجليات معنوي انوار شخصيت بارز امام هشتماست، احساسات مذهبي با احساسات ميهني يکي شده است، هر فرد مسلمان ايراني در اينجا در خود دو نوع احساس متضاد حس نمي کند و تعارضي ميان احساسات مذهبي با احساسات ملي وجود ندارد زيرا اين گنبد و بارگاه مرکز عمده احساسات ديني و ملي و نمايشگاه عظيم هنر و معماري ايران اسلامي است و اين دو هنر و سبک معماري آنچنان با هم در آميخته و ترکيب يافته که بهيچ وجه نمي توان آن دو را از هم تفکيک کرد.
نقش امام رضا (ع) در استقلال ايران اسلامي
دوره زندگاني امام رضا (ع) گذشته از اينکه با يک سلسله بحرانها و حوادث مهم تاريخي و نزاع و کشمکش و جدال امين و مامون بر سر خلافت و قيامهاي پي در پي ايرانيان و علويان، مصادف بود، علاوه بر اين يکي از وجوه مشخص اين دوره ظهور احساسات تند ناسيوناليستي ايران و مليت ايراني است که نه تنها از دوره پيش و دوره‌هاي بعد بيشتر بود بلکه بمراتب از دوره قبل از اسلام نيز بيشتر بود زيرا در اين دوره مليت ايراني بشدت مورد حمله قرار گرفته و اين باعث بيداري ايرانيان شده بود و نشانه آن نهضت تند شعوبيه (نهضت ناسيوناليست ها) و قيامهاي ملي ايرانيان در برابر عرب مي‌باشد و به جهت تحريکاتي که از طرف نژاد پرستان متعصب عربي انجام مي‌گرفت، طبيعي بود که تب ناسيوناليستي ايرانيان بالا برود به خصوص اينکه به‌اين فکر خرافي بقاياي فئودالها و شهر ياران محلي و رهبران شعوبي و جاه پرستان عوامفريب و بطور کلي آنانکه اسلام را به ضرر خود مي‌دانستند، دامن مي‌زدند و بيم آن ميرفت که ادامه‌اين وضع به جدائي ايرانيان از دين اسلام که بوسيله عربها به‌ايران آمده بود، بينجامد.
مسافرت امام هشتم به‌ايران و پيمودن آن حضرت تمام طول جغرافيايي مرز و بوم ايران از اهواز تا آخرين مرز خراسان و قرار گرفتنش در بحراني ترين منطقه‌ايران يعني خراسان از تب حس ناسيوناليستي ايرانيان فروکاست و تا حد معقول تعديل گرديد.
اين بود ملت حق پرست ايران در لحظه هولناک و سياه و دشوار تاريخ علي (ع) را برگزيد و اندک اندک به تشيع گرويد و حساب اسلام را از حساب عرب جدا کرد و درحاليکه با عرب مي‌جنگيد به صراحت از اسلام دفاع مي‌کرد و کوشش داشت شعرش ايراني و زردشتي و... نباشد. بلکه شعرش اسلامي باشد. زيرا بخوبي مي‌دانست که عرب با اسلام آنها را مغلوب کرده و بايد خودش با همان حربه کوبيده شود. و لذا کشمکشهائي که با اعراب داشته هيچگاه به محيط اسلام و زبان عربي که زبان آنان شمرده ميشد، سرايت ننمود. بهترين دليل بر اين مطلب آنست که متعصب ترين ايرانيان که اعراب آنان را شعوبيه مي‌خواندند خدمتگزارترين مسلمانان به فرهنگ اسلامي و زبان عربي بوده‌اند. راستي اينست که‌ايرانيان بين تعصبهاي نژادي عربي که به بهانه پيشگامي در اسلام يا به بهانه‌هاي ديگر ظاهر ميشد و بين دين اسلام جدائي قائل شدند و هرگز يکي را بحساب ديگري نگذاشتند و درحاليکه از يکسو در مقابل اينگونه تعصبهاي عاميانه سخت ايستادگي مي‌کردند و از سوي ديگر در ترويج اسلام و تکميل زبان عربي مي‌کوشيدند.
و همچنين مي‌بينيم اغلب نهضتها به اسلام تکيه داشتند و کساني که براساس مذهب اسلام شعار دادند و نهضت خود را اعلام کردند پيروزي بيشتري بدست آوردند تا کسانيکه شعار اسلامي ندادند. از قيام ايرانيان به ياري خاندان پيامبر سکه‌هائي بدست آمده که در شهرهاي ايران ضرب شده و داراي شعار سياسي به‌اين مضمون است:
قل لا اسئلکم عليه اجرا الا المودة في القربي بخاطر همين است بعد از آن هرچه استقلال سياسي ايرانيان بيشتر ميشد، اقبال آنها به معنويات و واقعيات اسلام بيشتر شده است طاهريان و آل بويه و ديگران که استقلال سياسي داشتند هرگز به‌اين فکر نيفتادند که از اسلام فاصله بگيرند و در طول تاريخ هرکس هم به‌اين فکر افتاده سرانجام شکست خورده است.
بقول يکي از نويسندگان: در حقيقت از يمن قدوم مبارک حضرت رضا (ع) بود که بعد از ورود به‌ايران به فاصله چهار سال در 205 هجري بعد از دويست سال انقراض و اضمحلال دوباره دولت آميخته بدين در اين کشور تاسيس شد و حکومت طاهريان در خراسان بوجود آمد و استقلال از دست رفته ما پس از دو قرن پريشاني و سرگرداني ديگر بار اعاده و تجديد گرديد و استقلال کشور ايران رهين وجود مبارک سلطان السلاطين علي بن موسي الرضا است که سلطنت فنا ناپذيرش ابدي و دائمي بوده و دربار عظمت مدار او براي هميشگي و دائم پايدار و برقرار خواهد بود. بدين لحاظ براي ما ايرانيان خواندن و دانستن چنين تاريخ از هر جهت لازم و ضروري است.
امام رضا (ع) پس از قرنها همچنان بر دلهاي ايرانيان حکومت ميکند.
اين مظهر رحمت که مرقد مطهرش، افتخار جاويدان براي کشور ما است، در حقيقت نعمت و موهبت بسيار بزرگي است که خداوند مهربان گويا به مردم رنج ديده و ستم کشيده‌ايران بخاطر زحمات طاقت فرسائيکه در راه اسلام کشيده‌اند، مرحمت فرموده است، تا پس از آنهمه ستم و آزار و جور بني‌اميه و بني‌عباس به زخمهاي دروني آنها مرهمي علاج بخش و چاره ساز باشد.
آري اين خواست خدا بود که امام رضا (ع) به خراسان سفر کند و آخرين سالهاي عمر خود را در ايران باشد و در آنجا هم بدعوت حق لبيک گويد، جائيکه قبر شريفش در انديش? ايرانيان شيعه که براي کسب فيض و دعا و تبرک به آنجا مي‌آيند، سرنوشت دو گانه اش را بيداد ميکند: يکي پاسداريش از استقلال کشور علوي ايران، و ديگري رهبريش را در نهضت معنوي اسلام، گوئي باب، معالم الطريق و نشانه است.
بدين ترتيب امام رضا (ع) بعد از وفات نيز به قول گوستادلوبون که درباره پيامبر مي‌گويد: امروز هم پيغمبر امي از ميان قبر خويش بر ميليونها نفوس حکومت ميکنداز ميان آرامگاهش پس از قرنها به خراسان و بلکه بر سرتاسر ايران قدرتمندانه حکومت ميکند و حتي هنوز هم بطور عميق يک قدرت محرک معنوي و يک نيروي کنترل کننده اجتماعي بزرگ بشمار ميرود و به اصطلاح اين زنده جاويد بيش از دوازده قرن به حساب ما، پس از مرگ جسمانيش همچنان امروز بر دلها حکومت مي‌نمايد و هنوز هم پرتو وجودش دلهاي ميليونها انسان شيفته معنويت را بسوي خود مي‌کشد و از هرجا و هر سو روي توجه و نياز با هزاران اميد با سوز و گداز راههاي دور و دراز را مي‌پيمايد و به زيارتش مي‌شتابد درحاليکه مي‌دانيم يک رهبري صحيح و همه جانبه در ايران بويژه در اين دوره انتقاد که با دگرگوني ارزشها روبرو هستيم با دشواريهاي پيش بيني نکرده بسياري روبرو خواهد گشت.
عصر برخورد تضادها و انديشه‌ها
و ديگر از ويژگيهاي عصر امام، برخورد تضادها و افکار و انديشه‌ها بود. و در اين دوره مسلمانان در علم و تمدن بالاترين مدارج و ترقي را طي مي‌کردند و طبق دستور مامون علوم مختلف: هندسه، هيئت، رياضي، فلسفه، و طب و ديگر رشته‌ها از يوناني و هندي به عربي ترجمه شده بود و دانشمندان بزرگ و پيشوايان اديان و صاحبان افکار و آراء مختلف به حکم اينکه مرزها برداشته شده و کشورها زير نفوذ اسلام درآمده بر مرکز خلافت کوچ کرده بودند مامون هم که به درک حقايق علمي علاقه نشان مي‌داد، مقدم آنان را گرامي مي‌داشت و با تشکيل جلسات بحث و مناظره وسيله برخورد آنان را فراهم مي‌ساخت و خود شخصا در انجمن هاي مهم علمي که براي بحث در موضوعات مختلف تشکيل مي‌يافت، شرکت مي‌کرد و چه بسا رياست جلسات را نيز خود به عهده مي‌گرفت.
اما اينکه مامون از اين برنامه چه هدفي داشته است، مسئله‌اي است که بايستي با تجزيه و تحليل کاملا عميقانه و بيطرفانه از تاريخ حقيقت آن را پيدا کرد ولي بظاهر مامون اينگونه مناظرات را وسيله عمده در جستجوي حقيقت مي‌شمرد.
البته در اين شکي نيست که جدال و اختلاف و پراکندگي عقيده دنيا را پر از دانش کرد ولي براي امت اسلامي يک تاريخ فکري شگفت انگيز و پر بهره‌اي فراهم ساخت ليکن در اين هم شکي نيست که باعث پيدايش اختلافات دامنه داري گرديد و سرانجام به زيان مسلمانان تمام شد.
و همچنين در اثر برخورد اسلام با کيشها و فرهنگهاي مختلف به خصوص فرهنگ يوناني، فرقه‌ها و عقايد و افکار گوناگون پديد آمد و از اين برخوردها هزاران مسائل نو بوجود آمد و همين باعث ايجاد شک و ترديد در مباني ديني و اخلاقي مسلمانان گرديد و اگر در آن شرايط امام رضا (ع) در راس جلسات مناظره قرار نمي گرفت، عده زيادي از مسلمانان به خصوص ايرانيان به سبب حيرت و تردد به الحاد و زندقه کشانده مي‌شدند ولي در آن شرايط حساس و بحراني امام رضا (ع) بود که توانست با شرکت در مناظرات و مباحثات علمي جلو اين انحرافات را بگيرد.
امام ضمن دفاع از تعاليم اسلام و پاسخگوئي به تمام سئوالات و اشکالات و شبهات تمام گروهها، تفوق علمي خود را در هر زمينه به اثبات مي‌رساند و بطوريکه قاطبه علماي دنياي آن روز اعتراف داشتند که حضرت ثامن الحجج بزرگترين قهرمان علمي جهان است و هيچ دانشمندي قادر نيست با او احتجاج نمايد، به خصوص مجالس بزرگ رسمي که صرف احتجاجات و مذاکرات علمي ميشد، حضرت رضا (ع) در صدر آن قرار داشت و مامون خود شاهد و ناظر مناظرات و مباحثات بود و شخصا خود وي سئوالات را مطرح مي‌کرد، از هر کس که سئوال مي‌کرد برخي قادر نبودند پاسخ بگويند رو به امام مي‌کرد و ميگفت: ما اعلم احدا افضل من هذا الرجل علي وجه الارض هيچکس در روي زمين اعلم و داناتر از اين شخصيت بزرگ نيست و لذا روي سخن به او مي‌کرد و سئوالات علمي مي‌نمود و از امام جوابهاي محکم و قانع کننده مي‌شنيد.
امام (علیه السلام) بدين وسيله نه تنها مسلمانان را از شک و ترديد درآورد و از ارتداد و تمايل به زندقه بازداشت بلکه بسياري از زنادقه و طرفداران کفر و الحاد را مجذوب تعاليم عاليه اسلام نمود.
داود الهامي
______________________________
. آيه‌اي از قرآن مجيد آيه 23 سوره شوري ـ مجله هنر و مردم شماره 100.
. زندگاني حضرت علي بن موسي الرضا، آغاز گفتار ص 13 ابوالقاسم سحاب.
. عصر المامون ج1/361.
