امام با هربذ اكبر كه عالم زرتشتیان بود سخنی كوتاه گفت و او نیز از جواب عاجز شد. سپس فرمود:« هر كس سؤالی دارد، بپرسد.»
عمران صائبی كه از علمای زبردست بود، گفت: «من با افراد زیادی در كوفه و بصره بحث كرده‌ام ولی كسی نتوانسته به من ثابت كند كه این جهان خدای واحدی دارد. شما برای من ثابت كنید.»
امام با او به مباحثه پرداخت و آن‌قدر درباره وجود خداوند و صفاتش صحبت كردند كه سرانجام عمران گفت:« شهادت می دهم كه الله همان گونه است كه شما وصف كردید و او را یگانه شمردید؛ و شهادت می دهم كه محمد بنده اوست كه به دین حق و هدایت از جانب او مبعوث شد.» سپس خود را به خاك انداخت و سجده كرد و مسلمان شد. سایر حضار كه دیدند عمران با اینكه در مباحثه بسیار قوی بود، مسلمان شده، جرات نكردند چیزی بگویند و همگی از مجلس خارج شدند.
عمران پس از مسلمان شدن
حسن بن محمد نوفلی در ادامه روایت می‌گوید: آن شب امام (ع) عمران را برای شام دعوت كرد. سپس یك دست لباس و یك مركب با 10 هزار درهم به عمران هدیه كرد و او را سرپرست صدقات بلخ قرار داد. مأمون هم 10 هزار درهم و فضل بن سهل نیز پول زیادی به او بخشیدند. از آن پس عمران در دفاع از اسلام با علمای ادیان دیگر بحث می‌كرد و آنها را شكست می‌داد.
بیت الحكمه؛ نخستین بنیاد علمی در تمدن اسلامی
بیت الحكمه به معنای خانه دانش جایی است كه ترجمه آثار علمی در عصر رضوی به دستور مامون خلیفه عباسی انجام می‌شد. بیت الحكمه، نخستین بنیاد علمی در تمدن اسلامی است كه در زمان هارون‌الرشید، خلیفه عباسی، بنیانگذاری شد و در زمان مامون عباسی، در سده دوم هجری(هشتم میلادی)، به شكوفایی رسید. در آن بنیاد علمی، كه ایرانیان در بنیانگذاری و شكوفایی آن نقش چشمگیری داشتند، كتاب‌هایی از زبان‌های گوناگون، به‌ویژه پهلوی، سریانی و یونانی، به عربی برگردانده شد. به‌زودی، خانه دانش از یك مركز ترجمه‌ای به یك مركز پژوهشی دگرگون شد و رصدخانه‌ای نیز در كنار آن ساخته شد.
ترجمه آثار علمی بیگانگان از زمان امویان شروع شد و در عصر عباسیان بویژه در زمان هارون و مأمون به اوج خود رسید. (همانگونه كه در این زمان وسعت كشور اسلامی به بالاترین حد خود در طول تاریخ رسید) مأمون نامه‌ای به پادشاه روم نوشت و مجموعه‌ای از علوم قدیم و آثار ارسطو را درخواست كرد و جمعی از دانشمندان مانند «حجاج بن مطر» و «ابن بطریق» و «سلما» سرپرست «بیت الحكمه» كتابخانه بزرگ بغداد را مأمور ترجمه آنها نمود.«خالد بن یزید»، طب وشیمی را می‌خواست از راه شیمی طلای مصنوعی به دست آورد «حنین بن اسحاق» بعضی از كتب سقراط و جالینوس را، ابن مقفع، كلیله و دمنه و همین طور كتاب اقلیدس را، به عربی برگرداندند. خود مأمون نیز ترجمه می‌كرد. یعقوب ابن اسحاق كندی كه در طب، فلسفه، حساب، منطق، هندسه و نجوم خبره بود و درتألیفات خود از روش ارسطو پیروی می‌كرد، بسیاری از كتاب‌های فلسفه را به عربی برگرداند و مشكلات آن را توضیح داد.
كسانی را به قسطنطنیه فرستاد تا كتاب‌های كمیاب فلسفه، هندسه، موسیقی و طب را بیاورند. محمد بن موسی خوارزمی ریاضیدان بزرگ، جبر را از حساب جدا كرد. بیت‌الحكمه تا زمان ابن الندیم (385ه.) و تا زمان حمله مغول به بغداد (656) دایر بوده است آمار دقیقی از كتب موجود در كتابخانه بیت‌الحكمه وجود ندارد. از چهارصد هزار جلد تا رقم مبالغه‌آمیز چهار میلیون جلد را هم برخی نوشته‌اند.
از آنجا كه منابع تاریخی، بیت‌الحكمه را بزرگ‌ترین و مهم‌ترین كتابخانه صدر اسلام ذكر كرده‌اند، معلوم می‌شود كه منابع و كتاب‌های بسیاری در آن بوده است. این كتاب‌ها در دفتری ثبت می‌شده كه گویا فهرست آن كتابخانه بوده است و این فهرست را مأمون بررسی می‌كرده است. در برخی منابع، ضمن اشاره به این مطلب، نوشته‌اند كه مأمون در یك نوبت كه این فهرست را بررسی می‌كرده متوجه می‌شود كه كتاب «جاویدان خرد» كتابی در حكمت عملی تألیف ابوعلی مسكویه (متوفی 421) حكیم، مورخ و ادیب عهد آل بویه . این كتاب اندرزنامه‌ای است شامل ادب و حكمت اقوام ایرانی، هندی، عرب و رومی ؛ به همین سبب گاهی آن را آداب الفرس و الهند و العرب و الروم نیز نامیده‌اند) در آن فهرست ثبت نشده است و حال آن كه این كتاب را برای مأمون آورده بودند، لذا از كتابداران در مورد این كتاب و علت ثبت نكردن آن در فهرست سوال می‌كند.
منابع مناظرات:
* بحار الانوار، ج 49، ص 173، ح 12.
* از عیون اخبار الرضا، ج 1، ص 178 154.
* اخبار و آثار حضرت امام رضا (ع) ص 600 تا 614.
