در این باره دو قول وجود دارد:
1. قول مشهور همان است که شما نقل کرده اید. مرحوم شیخ مفید در کتاب شریف "الارشاد" می نویسد: امام حسین(ع) به خاطر ترسی که از دشمن داشت، نتوانست حج را به جا آورد و نیت خود را از حج تمتع به عمره مفرده تبدیل کرد، و پس از اتمام اعمال عمره، مکه را به سوی عراق ترک نمود. حضرتش دریافته بود که عاملان حکومت در مکه می خواستند امام و همراهان او را در حین انجام مناسک دستگیر کنند و به شام نزد یزید بن معاویه ببرند.(الإرشاد، ج2، ص66)
شیخ طبرسی علت تبدیل احرام امام(ع) به عمره مفرده را همین گونه بیان می کند.(إعلام الوری بأعلام الهدی، ج1، ص445)
البته امام ظاهرا هنوز مُحرم به احرام حج نشده بوده، بلکه نیت عمره تمتع را به عمره مفرده تبدیل کردند و دیگر محرم به احرام حج نشدند.
2. قول غیر مشهور آن که می گویند: این گونه نبوده است که امام حسین(ع) محرم به احرام عمره تمتع شده، و عمره تمتع را به عمره مفرده تبدیل کرده باشند یا چنین نبوده است که محرم به احرام حج تمتّع گردیده و آن را از باب حکم مصدود، به مفرده مبدّل ساخته باشند، بلکه آن حضرت با عمره مفرده وارد مکه شدند و با طواف وداع یا عمره مفرده ماه ذی حجه بدون تبدیل نیت، از مکه خارج گردیدند.
مستند این قول دو روایت صحیح از یک سو، و تحلیل عقلی از وقایع تاریخی قبل از حرکت امام(ع) از مکه به عراق از سوی دیگر می باشد.
روایت نخست، صحیحه ابراهیم بن عمر الیمانی از ابی عبدالله(ع) است که فرموده اند: «أَنَّهُ سُئِلَ عَنْ رَجُل خَرَجَ فِی أَشْهُرِ الْحَجِّ مُعْتَمِراً، ثُمَّ رَجَعَ إِلَی بِلاَدِهِ قَالَ: لاَ بَأْسَ؛ وَإِنْ حَجَّ فِی عَامِهِ ذَلِکَ وَأَفْرَدَ الْحَجَّ فَلَیسَ عَلَیهِ دَمٌ فَإِنَّ الْحُسَینَ بْنَ عَلِی علیهما السلام خَرَجَ قَبْلَ التَّرْوِیةِ بِیوْم إِلَی الْعِرَاقِ وَقَدْ کَانَ دَخَلَ مُعْتَمِرا.» یعنی از امام صادق(ع) در باره مردی سؤال شد که در ماه های حج، عمره مفرده به جا آورده، آنگاه به شهر خود بازگشته است. آن حضرت می فرماید: جایز است؛ و اگر در همان سال حج به جا آورد و حج اِفراد انجام دهد، بر او قربانی نیست. و در ادامه فرموده اند: حسین بن علی(ع) روز ترویه به جانب عراق رفت، در حالی که به عمره مفرده محرم شده بود.(کافی، ج4، ص535)
روایت دوم، صحیحه معاویة بن عمار است که می گوید: «قالَ قُلْتُ لاِبِی عَبْدِاللَّهِ(ع): مِنْ أَینَ افْتَرَقَ الْمُتَمَتِّعُ والْمُعْتَمِرُ؟ فَقَالَ: إِنَّ الْمُتَمَتِّعَ مُرْتَبِطٌ بِالْحَجِّ وَالْمُعْتَمِرَ إِذَا فَرَغَ مِنْهَا ذَهَبَ حَیثُ شَاءَ وَقَدِ اعْتَمَرَ الْحُسَینُ بْنُ عَلِی(ع) فِی ذِی الْحِجَّةِ ثُمَّ رَاحَ یوْمَ التَّرْوِیةِ إِلَی الْعِرَاقِ وَالنَّاسُ یرُوحُونَ إِلَی مِنًی وَلاَ بَأْسَ بِالْعُمْرَةِ فِی ذِی الْحِجَّةِ لِمَنْ لاَیرِیدُ الْحَجَّ.» یعنی معاویة بن عمّار می گوید: به امام صادق(ع) عرض کردم فرق عمره تمتع و مفرده چیست؟ فرمودند: عمره تمتع با حج مرتبط است و کسی که عمره مفرده را انجام می دهد، هنگامی که آن را به پایان رساند، می تواند به هر کجا که بخواهد برود و امام حسین(ع) در ذی حجه عمره مفرده به جا آورد و سپس در روز ترویه به عراق رفت، در حالی که مردم به سوی منا می رفتند. کسی که نمی خواهد حج به جا آورد، جایز است که در ماه ذی حجه عمره مفرده انجام دهد.(همان)
بعضی از فقهاء این قول را پذیرفته اند. مرحوم آیت الله سید محسن حکیم، در کتاب مستمسک العروة می نویسد: «وأمّا ما فی بعض کتب المقاتل من أنّه(ع) جعل عمرة مفردة، ممّا یظهر منه أنّها کانت عمرة تمتع وعدل بها إلی الإفراد فلیس ممّا یصحّ التعویل علیه فی مقابل الأخبار المذکورة التی رواها أهل الحدیث» یعنی با توجه به این روایات تکیه بر آنچه در بعضی از کتاب های مقاتل آمده است نمی توان کرد که امام(ع) عمره تمتع خود را عمره مفرده قرار داد، یعنی محرم به عمره تمتع شده بود و سپس نیت خود را به مفرده تبدیل کرد.(مستمسک العروه، ج11، ص192)
همانگونه که ملاحظه می کنید، مرحوم حکیم روایت را بر نقل تاریخ ترجیح می دهد و قول تبدیل نیت از عمره تمتع به مفرده را نمی پذیرد.
به هر حال عرض می شود تبدیل عمره تمتع به عمره مفرده هم صحیح است، کما این که بعد از احرام حج تمتع هم در بعضی موارد می توان به عمره تغییر نیت داد و این از نظر فقهی جائز است و مشکلی ندارد.
با آرزوی توفیق. موسسه ذکر ـ قم. باستانی.
عمره، تمتع يا مفرده
آيا امام عليه السلام احرامش را از عمره تمتع به عمره مفرده تغيير داد؟
يـا ايـن كـه چـون مـي دانـسـت سـتـمـكـاران به زودي از اتمام حج وي جلوگيري خواهند كرد از همان آغاز احرام مفرده بست؟
آنـچـه از ظاهر برخي متون تاريخي [1] و از صريح گـفـتار برخي مورخان برمي آيد اين است كه امام احرامش را از عمره ي تمتع به عمره مفرده تغيير داد.
ولي ظـاهـر و بـلكه صريح برخي از نصوص صحيح حاكي از آن اسـت كـه امام عليه السلام از همان آغاز وارد عمره مفرده شد؛ و تغيير در احرام بـه كـار نـبـوده است. اين نظر را فقيهاني همچون سيد محسن حكيم و آقاي خويي و آقاي سبزواري پذيرفته اند و برخي مورخان هم به آن اشاره كرده اند. [2] .
فـقـيـهان مسأله حكم خروج از مكه را براي كسي كه به قصد عمره مـفـرده آمـده و تـا مـاه ذي حـجه در مكه مانده است، مورد بحث قرار داده اند. ابن براج گويد: چنانچه روز ترويه را درك كند واجب است كه حـج بـه جـاي آورد. [3] ايـن گـفـتـه از اقـوال نـادر اسـت. صـاحـب جواهر قايل به استحباب شده است؛ به ويـژه هـنـگـامـي كـه زائر تـا مـاه ذي حـجـه اقـامـت كرده باشد و به خـصـوص اگـر تـا روز تـرويـه، يعني هشتم ذي حجه در مكه مانده باشد. [4] .
بـرخـي از روايـات هـم كه مفادشان حرمت خروج است، با توجه به برخي روايات ديگر از جمله خبر يماني كه مي گويد، امام حسين عليه السلام يك روز پيش از ترويه، در حالي كه احرام عمره بسته بود خارج شد، حمل بر كراهت شده اند.
در ايـنـجـا نـخـسـت بـرخـي از روايـات و سـپـس گـفـتـار فـقـيـهان را نقل مي كنيم:
1ـ كـليـنـي: «عـلي بـن ابـراهـيـم، از پـدرش، و مـحـمـد بـن اسـمـاعـيـل، از فـضل بن شاذان از حماد بن عيسي از ابراهيم بن عمر يـماني نقل كرده اند كه چون از امام صادق عليه السلام درباره مردي كه درمـاه هـاي حج به عمره رفته و سپس به شهر و ديار خود بازگشته اسـت پـرسـيـده انـد؛ فـرمـود: اشـكـالي نـدارد؛ و چـنـانـچـه از آن سـال بـه حـج رود و سـپـس عـمـره مـفـرده بـه جـاي آورد، خـوني بر گردنش نيست. همان طوري كه حسين بن علي عليه السلام ـ در حالي كه به قـصـد عـمره وارد شده بود ـ يك روز پيش از ترويه به عراق رفت. [5] .
مفهوم اين روايت اين است كه امام حسين عليه السلام روز خروج از مكه حتي به احرام عمره هم محرم نبود، چرا كه روز ورود به مكه مكرمه احرام عمره بسته بود. دقت كنيد!
مـجـلسـي در كـتاب «المرآة» از اين روايت به عنوان «حَسن» شبيه به «صحيح» ياد كرده است. [6] .
شـيـخ طـوسـي نـيـز ايـن روايـت را در تـهـذيـب از كـليـنـي نـقـل كـرده اسـت، ولي بـا ايـن تفاوت كه در آن آمده است: «حسين در روز ترويه خارج شد». [7] .
مـجـلسـي در مـلاذ الاخيار از اين روايت نيز تعبير حسن و صحيح كرده است. [8] .
صـاحب جواهر گفته است: «و در تهذيب آمده است: «در روز ترويه بـيـرون رفـت»؛ و شـايـد ايـن روايـت بـه دليـل وجـود روايـت صـحـيـح مـعـاويـه صـحـيـح تـرباشد...». [9] .
2ـ كـليـنـي: «عـلي بـن ابـراهـيـم، از پـدرش از اسـمـاعـيـل بـن مـرار، از يـونـس، از مـعـاويـة بـن عـمـّار نـقـل كـرده اند كه گفت: به امام صادق گفتم: فرق تمتع گزار و عـمـره گـزار در چـيـست؟ فرمود: متمتع با حج مرتبط است، اما عمره گـزار چـون از عـمـره فراغت يافت، هر جا بخواهد مي رود. حسين بن عـلي در ذي حـجـه عـمره به جاي آورد و در روز ترويه در حالي كه مردم به مِنا مي رفتند رهسپار عراق شد؛ و انجام عمره در ماه ذي حجه بـراي كـسـي كـه قـصـد حـج نـدارد، بـدون اشكال است.» [10] .
مـجـلسـي در «المـلاذ» از ايـن روايـت تـعـبـيـر بـه مجهول كرده و گفته است: «شايد مقصود فرمايش امام، «وعمره به جـاي آورد» عـمـره تـمتع نيز باشد. چون انسان در صورت ناچاري جـايـز اسـت كـه حـج را بـه عـمـره مـفـرده تـبـديـل كـنـد، هـمـان طـوري كـه حـسـيـن بـن عـلي عليهما السلام انـجـام داد.احـتـمـال هـم دارد كـه بـا آگـاهي از اين كه نمي تواند حج به جاي آورد، نـيـت عمره مفرده كرده باشد؛ و احتمال دوم - كه خبر هم آن را تأييد مي كند - اظهر است.» [11] .
بـنـابـرايـن مـجـلسـي دربـاره ايـن خـبـر دو احتمال مي دهد:
يكم: تبديل عمره تمتع به عمره مفرده.
دوم: حـضـرت از هـمـان آغـاز نـيـت افراد كرده بود و تغييري در كار نبوده است.
بـه اعـتـقـاد مجلسي احتمال دوم از احتمال اول قوي تر باشد؛ ولي در بحار بـر احـتـمـال نـخـسـت تـصريح مي كند؛ و مي گويد: «در برخي از كـتاب هاي معتبر ديده ام... [امام] از احرام حج بيرون آمد و آن را عمره مفرده قرار داد.» [12] .
وي انـدكـي پـيش از اين در همين صفحه كتابش مي گويد: «و همچنين پـس از بـردن ظـن قـوي بـر ايـن كـه قـصـد قـتـل و تـرورش را دارند، از مكه بيرون آمد. حتي براي آن حضرت ـ جـان مـن و پـدر و مـادر و فـرزنـدانـم فـدايش باد ـ ممكن نشد كه حج خـويـش را بـه پـايـان بـرسـانـد، در نـتـيـجه از احرام بيرون آمد و ترسان و مراقب از مكه خارج شد...». [13] .
*********************************
پاورقي
[1] طـبـرسـي گويد: «هنگامي که حسين عليه السلام آهنگ رفتن به عراق کـرد بـر گـرد خانه کعبه طواف نمود و سعي ميان صفا و مروه به جـاي آورد و از احـرام بيرون آمد؛ و آن را عمره قرار داد. زيرا از بيم آن کـه در مـکـه دسـتگيرش کنند، نتوانست حج را به پايان برد...»(اعلام الوري، ص 230).
ابـن فـتـال گـويـد: «و از احـرام بـيـرون آمد و آن را به عمره مفرده تـبـديل کرد، زيرا نمي توانست حج را به پايان برد...» (روضة الواعظين، ص 177).
ظـاهر اين دو قول حاکي از آن است که امام عليه السلام نيت احرامش را از عمره تمتع به مفرده تغيير داد.
امـا شـيـخ مفيد (ره) در (ارشاد، ص 218) گويد: عبارت «چون نمي تـوانـسـت حـج را کـامـل انـجام دهد» به اين معنا نيست که از احرام حج بيرون آمد.
يـکـي از پـژوهـشـگران معاصر ميان دو عبارت «تمام» و «اتمام»فـرق نـهاده و گفته است که معناي اتمام آن است که امام عليه السلام لباس احـرام حـج پـوشـيـد. وي مي گويد: «زيرا کلمه اتمام به معناي آن اسـت کـه امـام عليه السلام لبـاس احـرام حـج پـوشـيد، نه آن که حج را به پايان رساند». (وقعة الطف، ص 149).
[2] شـيـخ بـاقـر شـريـف قرشي گويد: «و اين ـ يعني تغييرـ خـالي از تـأمل نيست. طبق آنچه فقيهان گفته اند، کسي که نتواند حـج بـه جـاي آورد بـا قرباني کردن از احرام بيرون مي آيد و نه بـه تـغـيير دادن حج به عمره؛ و اين کار موجب بيرون آمدن از احرام حـج نـمـي گـردد». (ر.ک. حياة الامام الحسين بن علي عليهما السلام، ج 3، ص50).
[3] ر.ک. المـهـذّب، ج 1، ص 272 «کسي که در ماه هاي حج به قـصـد عـمره ـ و نه حج تمتع ـ برود و سپس تا روز ترويه در مکه اقامت گزيند، واجب است که احرام حج ببندد و به مني برود...».
[4] ر.ک. جواهر الکلام، ج 20، ص 461؛ و ر.ک. الدروس ج 1،ص 336.
[5] کـافـي، ج 4، ص 535 شـمـاره 3؛ و بـه نقل از کافي وسائل، ج 14، ص 310، باب 7، حديث شماره 2 و ج10، ص 246.
[6] مرآة العقول، ج 18، ص 234.
[7] التهذيب، ج 5، ص 436، حديث شماره 162؛ الاستبصار، ج2، ص 327، شماره 1160.
[8] ملاذ الاخيار، ج 8، ص 459.
[9] الجواهر، ج 20، ص 461.
[10] کـافـي، ج 4، ص 535، حـديـث شـمـاره 4، بـاب «العـمـرة المـقـبـوله فـي اشـهـر الحـج»؛ و بـه نـقـل از آن؛ الوسـائل، ج 14، ص 310، بـاب 7، حـديـث شـمـاره 3«بـاب انـه يـجـوز ان يـعتمر في اشهر الحج عمرة مفردة و يذهب حيث شاء».
[11] ملاذ الاخيار، ج 8، ص 461؛ و شوشتري گويد: «پس ملتزم شد که احرامش را عمره مفرده قرار دهد و حج تمتع را ترک گويد.»(الخصائص الحسينيه، ص 32).
[12] بحار، ج 45، ص 99.
[13] همان.
منبع : ولی عصر
