از مصحف امام على (علیه السلام) بسيار گفته اند و شنيده ايم. آيا اين مصحف آن گونه كه مى پندارند. با قرآن موجود اختلاف دارد؟ اگر چنين است، اختلاف آن چقدر است؟
مصحف امام على(علیه السلام) چه اندازه است؟ و منابع مذهبى تاريخى كه اشاره به وجود آن دارد، كدام است؟ آيا اين همان مصحفى است كه نزد پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بود يا مصحفى ديگر است؟ و...
برخى پنداشته اند شيعيان، قرآنى غير از قرآن موجود دارند، و دليل خود را وجود قرآن على(علیه السلام) مىدانند، كه ويژگی هايى غير ازقرآن موجود دارد.
ما در اين مقاله به پاسخگويى به اين شبهات می پردازيم و دربارهاين مصحف توضيحاتى را به خوانندگان تقديم میكنيم، تا همگان بدانند آنچه گفته میشود (وجود قرآنى ديگر در نزد شيعيان)،تهمتى بيش نيست.
اهل بيت وحى
همه مسلمانان اتفاق نظر دارند كه رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) به امام على(علیه السلام) توجهى ويژه داشت و از ابتدا سرپرست ايشان بود.
اين اهتمام به دستور خداوند و به منظور آماده ساختن ايشان براى امامت و سرپرستى امت بود. ابونعيم الحافظ الشافعى(م 430 ه) چنين روايت كرده است: «رسول الله فرمود: اى على، خداوند عزوجل به من دستور داد تو را نزد خود نگهدارم و آموزشت دهم تا بدانى; و اين آيه نازل شد: گوش هاى شنوا قرآن را دريابند و بفهمند. تو گوش شنواى دانش هستى.» على(علیه السلام) به بركت سرپرستى و آموزش پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) آگاهترين فرد پس از رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) شد. رسول اكرم (صلی الله علیه و آله و سلم) در اين باره فرمود:«پس از من آگاهترين شخص در امتم علی بن ابیطالب است.» تمام كسانى كه میخواستند از دانش پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بهره گيرند، میدانستند همان علوم را میتوانند از على(علیه السلام) بياموزند; زيرا پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) فرموده بود: «من شهر علم هستم و على دروازه آن است.» در ميان دانش هايى كه پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) به على(علیه السلام) آموخت، علوم قرآن جايگاه ىويژه داشت. امام على(علیه السلام) میفرمايد: «آيه اى از قرآن بر رسول الله نازل نشد مگر اين كه آن را بر من خواند و ديكته كرد تا بنويسم; و تاويل و تفسير و ناسخ و منسوخ و محكم و متشابه قرآن را به من آموخت.»
در روايتى ديگر میفرمايد: «هرگاه از رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) پرسشى میكردم، پاسخم را میداد; و اگر مسايلى به ذهنم نمیرسيد، خود ايشان میفرمود. هر آيه اى درباره شب يا روز، آسمان يا زمين، دنيا و آخرت، بهشت و جهنم، كوه و دشت، نور و ظلمت نازل میشد، بر من میخواند و ديكته میكرد و من آن را مینوشتم; و به من تاويل و تفسير و محكم و متشابه و خاص و عام قرآن را و اينكه چگونه و كجا و درباره چه كسى نازل شده است، آموخت. پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) از خدا خواست به من فهم و حافظه بدهد،تا آيه اى از كتاب خدا را فراموش نكنم و درباره هركسى آيه نازل میشد، به من میفرمود»
در كتاب طبقات ابن سعد آمده است: «امام على(علیه السلام) به مسلمانان میگفت: هر پرسشى درباره كتاب خدا داريد، از من بپرسيد; زيرا من به هر آيه اى آگاهم.» صحابه اتفاق نظر دارند كه علم قرآن به على و ديگر اهل بيت(عليهم السلام) اختصاص دارد.
امام على(علیه السلام) شاهد وحى و دارنده دانش قرآنى و وارث علم پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بود. او دومين شخص جهان اسلام و آگاهترين صحابه به شمار میرفت. بسيارى از مفسران اعتقاد دارند عباراتى چون «راسخون في العلم» (صاحبان علم و دانش الهى)، «اهل الذكر»،(آگاهان) يا «الذين آتيناهم الكتاب» (كسانى كه كتاب آسمان ىرا به آنها داده ايم.) درباره امام على(علیه السلام) است. در روايات شيعه و سنى آمده است: مقصود از «من عنده علم الكتاب» (كسى كه علم كتاب و آگاهى برقرآن نزد اوست) امام على(علیه السلام) است. پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) میفرمايد: «علي مع القرآن و القرآن مع علي; لن يفترقا حتى يرد علی الحوض»; على با قرآن و قرآن با على است آن دو از هم هرگز جدا نمى شوند، تا اين كه كنار حوض كوثر نزد من آيند.» ابن مسعود،يكى از مفسران صدر اسلام، میگويد: «اگر كسى آگاهتر از خودم به كتاب خدا میشناختم، خود را حتى با پيمودن راه بسيار به او میرساندم. » شخصى پرسيد: «با على چگونه اى؟» ابن مسعود گفت:«من قرآن را با او شروع كرده، نزد او آموخته ام.»
در كتاب شواهد التنزيل آمده است: «عمرو ابن مسعود و عايشه و عبدالله بن عمر (فرزند خليفه دوم) و... گفته اند: على بيش از همه مردم از قرآن آگاهى دارد.
على (علیه السلام) قرآن را جمع آورى میكند
بنابر آنچه از علم امام على گفتيم، طبيعى است رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) كار مهم جمع آورى قرآن را به او بسپارد. بر اساس روايات، هنگامى كه رسول الله در حال احتضار بود، به على(علیه السلام) فرمود: «اى على،قرآن در ميان كتابها و قطعه ها و برگهايى كنار رختخواب من است; آنها را برداشته، در يك جا گرد آوريد و ضايع نكنيد، چنان كه يهود تورات را ضايع كردند. على(علیه السلام) برگها را در پارچه اى زرد نهاده، در خانه اش گذاشت و مهر كرد و فرمود: ردا بر دوش نمى اندازم تا زمانى كه قرآن را گرد آورم. از آن پس امام بی آنكه عبا بر دوش اندازد، با ميهمانانش رو به رو میشد تا هنگامی كه قرآن را جمع آورى كرد.» اين كار شش ماه به درازا كشيد.برخى اين مدت را به سه روز گفته اند. البته اين در صورتى است كه جمع قرآن به معناى مترتب كردن آن بر حسب نزول آيات باشد.
آيه الله سيدحسن صدر در كتاب تاسيس الشيعه لعلوم الاسلام میگويد: ديگر علوم قرآن را اميرمؤمنان آموزش داد.
او انواع و اقسام دانشهاى قرآنى را بازگو كرد و براى هركدام مثال آورد كه تمام آن در بحارالانوار جمع آورى شده است. هركتابى درباره علوم قرآن نوشته شده، برگرفته از آموخته هاى امام على(علیه السلام) است.
معتزلى حنفى میگويد: «همگان اتفاق نظر دارند كه قرآن را در زمان رسول الله حفظ میكرد و كسى ديگرى اين كار را نمیكرد. ازاين گذشته او اولين كسى است كه قرآن را گرد آورد.»
ويژگی هاى مصحف امام على (علیه السلام)
بخشى از ويژگی هاى مصحف امام عبارت است از:
1- ترتيب آيات بر اساس نزول
ابن حجر میگويد: «على قرآن را به ترتيب نزول (آيات) پس ازوفات پيامبر جمع آورى كرد.» ابن جزى الكلبى میگويد: «در زمان رسول الله، قرآن در ميان كتابها و سينه هاى مردمان پراكنده بود. وقتى رسول الله وفات يافت، على بن ابیطالب رضى الله عنه در خانه اش نشست و آن را به ترتيب نزول جمع كرد.» در كتاب تاريخ يعقوبى ترتيب اين آيات ذكر شده است.
2- تقديم منسوخ بر ناسخ
شيخ مفيد در كتاب المسائل السرويه میگويد: «اميرمومنان(علیه السلام) قرآن نازل شده را از اول تا آخر جمع آوری كرد و آن را به گونه اى كه می بايست، مرتب ساخت. او آيات مكى را بر مدنى و منسوخ را بر ناسخ مقدم كرد.»
3- در بردارنده تاويل
امام على(علیه السلام) میفرمايد: «هر آيه اى كه خداوند جل و علا بر محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) نازل كرد، به املاى رسول الله و خط خودم، نزد مناست; و تاويل هر آيه اى كه خدا بر محمد نازل كرد، نزد مناست.» منظور از «تاويل» بيان مقصود كلى و برگرداندن كلام به يكى از احتمالات عقلانى آن است; گو اين كه ممكن است در ظاهر دلالتش روشن باشد.
دراين مصحف تمامى جوانب آيات بر شمرده شده است، به گونه اى كه آيات به زمان و يا مكان و يا شخص خاص اختصاصى ندارد و مانند ماه و خورشيد براى همه زمانهاست.
4- در بردارنده تنزيل
تنزيل يعنى شان نزول و سبب نزول وحى. البته گروهى تفاسيرى كه خداوند براى شرح برخى از آيات بر پيامبر نازل كرده، تنزيل میدانند. اين تفاسير چگونگى نماز خواندن، زكات دادن و ديگر آيات را توضيح میدهد. و خصوصيات تنزيل آيه ها مانند مناسبت نزول، مكان و زمان نزول و كسانى را كه مقصود آيه بوده اند و...را بيان میكند. شيخ مفيد در مقايسه ميان قرآن موجود و مصحف امام على(علیه السلام) مینويسد: تاويل و تفسير معانى قرآن چنان كه شان نزول آن بوده در مصحف اميرمؤمنان(علیه السلام) وجود داشته است.
امام باقر(علیه السلام) فرمود: «هيچ كس جز على(علیه السلام) قرآن را چنان كه فرود آمد، جمع نكرد. »
5- تفكيك محكم و متشابه
در مصحف امام على(علیه السلام) محكمات و متشابهات مشخص شده بود.
سيدعبدالحسين شرف الدين میگويد: «على(علیه السلام) قرآن را به ترتيب نزول جمع كرد و ناسخ و منسوخ و عام و خاص و مطلق و مقيد و محكم و متشابه و عزيمت و رخصت و سنت و آداب و سبب نزول آن را بيان كرد و دشواری هايش را توضيح داد...
قرآن جمع آورى شده از سوى اميرمؤمنان به تفسير شبيه تر است.»
6- الف و لام نيفتاده است
در هيچ يك از آيات و واژه هاى اين مصحف، حروف «الف» و«لام» حذف نشده و هيچ حرف ديگرى، اضافه ياكم نشده است; يعنی نص آيات بدون كوچكترين تغيير آمده است.
7- قرائت «عاصم» است
استاد معرفت در جلد اول كتاب التمهيد مىگويد: «اين مصحف بر اساس قرائت رسول الله بود.» استاد مرتضى عسكری در كتاب حقائق هامه می نويسد: اگر قرائت را صحت مخرج بدانيم،قرائت عاصم مقصود است. او قرائتش را از «ابى عبدالرحمان» و وى از امام على(علیه السلام) و او از پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) ياد گرفته است. بسيار ىاز مورخان و نويسندگان اين مطلب را ذكر كرده اند.
8- در بردارنده نام هاى اهل حق و باطل
در اين مصحف آياتى كه درباره كافران، مشركان و منافقان است،با نام اشخاص همراه است. اين مصحف در اختيار امام رضا(علیه السلام) بود.
امام آن را به «ابنابى نصر بزنطى» امانت داد. «بزنطى»مصحف را گشود و نام هفتاد نفر از قريش را در تفسير آيه «لميكن الذين كفروا» ديد. وقتى امام از اين امر آگاه شد، كتاب را از «بزنطى» پس گرفت.
9- املاى رسول الله و نگارش امام على
تمامى تفسير، تنزيل، تعيين آيات محكم و متشابه و... گفته هاى پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بوده كه به دست امام على(علیه السلام) نوشته شده است.
امام على(علیه السلام) اين مطلب را در حديثى كه گذشت، بيان میدارد. بر اساس اين حديث، مصحف امام در زمان پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) نوشته شده; به املاى پيامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) بوده است.
آنچه گذشت، بخشى از ويژگی هاى اين كتاب است كه آيات الهى را با ترتيب و تفسير در خود گنجانده است و تفسير گونه اى است كه مطلبى زياده يا كمتر از قرآن ندارد و «مصحف» خوانده میشود.
چرا مصحف امام پذيرفته نشد؟
به سبب ويژگی هاى اين مصحف، بسيارى از دانش پژوهان در پى دستيابى و خواندن آن بوده اند. محمد بن سيرين میگويد: «شنيدم امام، آن مصحف را بر اساس تنزيل (تفسير) نوشته است. اگر بر آن مصحف دست می يافتم، دانش در آن بود. به دنبال آن كتاب بودم وبه مدينه نامه فرستادم، ولى آن را نيافتم.» زهرى درباره اين مصحف میگويد: «اگر يافت میشد، سودمندتر (از هر تفسير) و داراى دانشى بيشتر بود.» ولى چرا اين مصحف به رغم دانشها و سودمندى آن اكنون در دسترس نيست؟! در تاريخ میخوانيم امام على(علیه السلام) پس ازپايان بردن اين مصحف، آن را بر مردم عرضه كرد و همگان را به استفاده از آن فراخواند، ولى پذيرفته نشد. از اين رو، امام آن را براى هميشه نزد خود و ديگر امامان(عليهم السلام) نگهداشت.
علت عدم پذيرش مصحف از سوى مردم، هماهنگ نبودن آن با خواسته هاى نامشروع سياستمداران بود. امام على(علیه السلام) در اين باره میفرمايد: «هنگامى كه اسامى اهل حق و باطل را در آنچه خدا تبيين كرده بود. دانستند و اين، مصالحشان را از بين می برد،گفتند: ما به آن نياز نداريم. ما به خاطر آنچه داريم، از آن بى نيازيم.» در اخبار اهل بيت(عليهم السلام) آمده است: امام على(علیه السلام) سوگند خورد جز براى نماز عبا بر دوش نگذارد تا زمانى كه قرآن را جمع آورى كند. از اين رو، از مردم كناره گرفت تا قرآن را گرد آورد. پس از آن، قرآن گردآورى شده را نزد مردم كه در مسجد جمع شده بودند. برد. آنها از خود می پرسيدند: ابوالحسن براى چه آمده است. امام كتاب را به آنان نشان داد و فرمود: رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «من در ميان شما چيزهايى میگذارم كه اگر به آنها چنگ زنيد، هرگز گمراه نمى شويد; كتاب خدا و عترت و اهل بيتم.» اين كتاب است و من عترت. آنگاه خليفه دوم برخاست و گفت: اگر نزد تو قرآنى يافت میشود، پيش ما نيز مانند آن هست; بدان نيازى نداريم.
امام(علیه السلام) پس از آن كه حجت را بر آنها تمام كرد، كتاب را برگرداند. امام صادق(علیه السلام) میفرمايد: «امام كتاب را برداشت و به خانه اش برگشت، در حالى كه اين آيه را میخواند: «... آن را پشت سر افكندند و به بهاى كمى فروختند و چه بد متاعى میخرند.»
مصحف امام على (علیه السلام) كجاست؟
از شمارى روايات فهميده میشود اين مصحف، پس از امام، به فرزندش امام حسن(علیه السلام) و سپس به ديگر امامان رسيد و اكنون در دست امام زمان(علیه السلام) است. امام صادق(علیه السلام) میفرمايد: «هنگامى كه قائم(عجل الله تعالی فرجه الشریف) قيام كند، مصحفى را كه على(علیه السلام) نوشته است، با خود مى آورد.» چنان كه گفتيم، امام على(علیه السلام) اين مصحف را طبق ترتيب نزول آيات جمع آورى و مرتب كرد. از اين رو، در برخى از روايات میخوانيم: قرآنى كه امام زمان(علیه السلام) می آورد، با قرآن موجود تفاوت دارد. امام صادق(علیه السلام) فرمود: «قائم ما كه قيام كند، خيمه هايى مىزند تا مردم قرآن را آن گونه كه خدا فرستاده است، فرا گيرند و در آن روز كارى دشوارتر از اين نيست; زيرا قرآن به گونه اى جز ترتيب كنونى خواهد بود.» امام على(علیه السلام) پساز به دست گرفتن حكومت، قرآن خود را بر مردم عرضه نكرد و قرآنى را كه از سوى عثمان گرد آورى شده بود، تاييد كرد; زيرا نمیخواست مسلمانان دچار تفرقه شوند.
ايشان حتى ديگر امامان را از قرائت قرآن بر پايه تنزيل نهی كرد. علامه طباطبايى در اين باره مینويسد: على (علیه السلام) با اين كه خودش پيش از آن قرآن مجيد را به ترتيب نزول جمع آورى كرده بود و به مردم نشان داده بود و مورد پذيرش نشده بود و در هيچ يك از جمع اول و دوم وى را شركت نداده بودند، با اين حال هيچ گونه مخالفت و مقاومتى به خرج نداد و مصحف رايج را پذيرفت و تا زنده بود حتى در زمان خلافت خود دم از اختلاف نزد. و همچنين ائمه اهل بيت(عليهم السلام) كه جانشينان و فرزندان آن حضرتند. هرگز در اعتبار قرآن مجيد حتى به خواص شيعيان خود حرفى نزده اند، بلكه پيوسته در بيانات خود استناد به آن جسته اند و شيعيان خود را امر كرده اند كه از قرائت مردم پيروى كنند. به جراءت می توان گفت كه سكوت على(علیه السلام) با اينكه مصحف معمولى با مصحف او در ترتيب اختلاف داشت، از اين جهت بودكه در مذاق اهل بيت(عليهم السلام) تفسير قرآن به قرآن كنونى معتبر است.
نتيجه بحث :
مصحف امام على(علیه السلام) در بردارنده آيات موجود، همراه با تفسير و به ترتيب نزول آيات است و اين تنها تفاوت آن با قرآن موجود است. اين مصحف و جمع آورى قرآن در يك جا، به امر رسول الله (صلی الله علیه و آله و سلم) و پس وفات ايشان انجام شد. منابع تاريخى مذهبى شيعه و سنى اين امر را تاييد میكند. آيات منسوخ و ناسخ، محكم و متشابه، خاص و عام، شان نزول آيات، محل و زمان فرود آيات، در اين كتاب تفسير گونه مشخص شده است. مردم زمان امام على(علیه السلام) اين تفسير را به خاطر اين كه مصالحشان به خطر مى افتاد، نپذيرفتند و امام، بعدها كه به حكومت رسيد، براى حفظ وحدت مسلمانان، آن را نشان نداد. اين تفسير اكنون نزد امام زمان(علیه السلام) است.
*************************
عبدالله امينى
ماهنامه كوثر شماره 33
