1- گریستن
با نگاهی به شیوه عزاداری برای امام حسین علیه السّلام در اهل بیت علیهم السّلام می توان دریافت که مهم ترین آیین در عزاداری آن حضرت علیه السّلام گریستن است که از آدم تا خاتم بر مصائب سیّد الشهدا علیهم السّلام گریسته اند.
احادیث و روایت های فراوانی از معصومین علیهم السّلام در مورد گریه کردن برمصیبت سیّدالشهداء، گریه انداختن دیگران، اظهار کردن حزن برای سالار شهیدان و دیگر مواردی که دخالت مستقیم و یا غیر مستقیم به زنده نمودن شعائر حسینی علیه السّلام دارد، نقل شده است که همه و همه بر اظهار نمودن حزن در مصیبت سیّد الشهداء علیه السّلام دلالت دارد.
پیامبر اکرم صلّی الله علیه و آله فرمود:
«...الا و صلی الله علی الباکین علی الحسین رحمة و شفقة... .»[1]
«آگاه باشید که خداوند بر گریه کنندگان برای حسین علیه السّلام از روی رحمت و مهربانی درود می فرستد.»
حضرت امام حسن علیه السّلام در روز شهادت خود هنگامی که امام حسین علیه السّلام برای غربت و مظلومیّت برادر گریه می کردند، فرمودند:
«...لا یوم کیومک یا أبا عبد الله».[2]
«روزی به سختی روز شهادت تو نیست، ای اباعبدالله».
امام حسین علیه السّلام در آخرین لحظات جانسوز خود، به امام سجاد علیه السّلام فرمودند:
«پسرم! به شیعیانم سلام مرا برسان و به آن ها بگو: پدرم غریبانه از دنیا رفت، پس بر او با ناله گریه کنید، و شهید از دنیا رفت پس بر او اشک بریزید».[3]
حضرت سجاد علیه السّلام از بعد از عاشورا تا به هنگام شهادتشان هر زمان که غذا یا آب برای حضرت می آوردند بیاد تشنگی و گرسنگی پدر و اهل حرم و کودکان گریه می کردند.[4]
راوی می گوید محضر امام صادق علیه السّلام بودیم یادی از امام حسین بن علی علیه السّلام کردیم، حضرت گریه کرد ما هم گریه کردیم، سپس حضرت سرش را بلند کرد و فرمود، امام حسین علیه السّلام فرمود: «من کشته اشک هایم هیچ مؤمنی مرا یاد نمی کند مگر آن که می گرید.»[5]
در روایتی آمده است: «روزی که نام امام حسین علیه السّلام برده می شد تا شب لبخندی بر لبان امام صادق نبود.»[6]
زید شحام می گوید همراه جماعتی از اهل کوفه در خدمت امام صادق علیه السّلام بودیم یکی از شعرای عرب به نام جعفر بن عفان وارد شد آن حضرت او را احترام نموده و در نزدیک خود جای داد، آن گاه فرمود: ای جعفر! او عرض کرد: لبیک، حضرت فرمود: به من گفته اند تو اشعار نیکی درباره امام حسین علیه السّلام سروده ای؟ عرض کرد: آری. حضرت فرمود: اشعارت را بخوان. او شعر می خواند و امام و اطرافیان می گریستند به گونه ای که قطرات اشک بر صورت و محاسن آن حضرت جاری بود سپس امام فرمود:
«یا جعفر والله لقد شهدت ملائکة الله المقرّبین هاهنا یسمعون قولک فی الحسین و لقد بکوا کما بکینا او اکثر....»[7]
«ای جعفر فرشتگانی الهی در این مجلس حاضر شدند و شعرت را شنیدند و گریه کردند همان گونه که ما گریه کردیم بلکه بیش از ما گریستند....»
امام رضا علیه السّلام فرمود:
«با فرا رسیدن ماه محرم پدرم موسی بن جعفر علیه السّلام با چهره خندان دیده نمی شد و حزن و اندوه سراسر وجودش را فرا می گرفت تا روز دهم فرا می رسید آن روز روز مصیبت، اندوه و گریه آن حضرت بود.» [8]
دعبل خزاعی شاعر بزرگ اهل بیت (ع) می گوید:
«در ایام محرم بر امام رضا علیه السّلام وارد شدم، حضرت فرمود: دوست دارم برای من شعر بخوانی، این روزها روز حزن و اندوه ما اهل بیت و شادی دشمنان ما به ویژه بنی امیه است، پس از آن، امام رضا علیه السّلام برخاست پرده ای را جهت حضور خانواده در مصیبت جدّشان حسین علیه السّلام آویزان کردند، سپس فرمود: دعبل برای حسین علیه السّلام مرثیه بخوان تا زنده ای یار و مدیحه سرای ما هستی، آن گاه گریستم به گونه ای که قطرات اشک بر صورتم جاری شد و این شعر را سرودم که: افاطم لو خلت الی آخر، امام رضا علیه السّلام گریست و به همراه حضرت خانواده و فرزندان حضرت گریستند.»[9]
امام رضا علیه السّلام می فرماید: ...فأنّ البکاء علیه یحطّ الذنوب العظام.
«گریه بر امام حسین علیه السّلام گناهان بزرگ را محو می کند».[10]
مرحوم آیت الله مجتهدی تهرانی می فرمودند: به عقیده من همه چیز مردانه اش خوب است الا گریه، که زنانه بودنش لطفش بیشتر است.
معظم له می فرمودند: در قدیم بکائین زیاد بودند مثل آیت الله میرزا جواد آقای ملکی تبریزی رحمه الله، میرزا ابوالقاسم عطار و میرزا اسماعیل ارباب، آیت الله العظمی سید احمد خوانساری رحمه الله در موقع ارتحال فرمودند: از دنیا می روم در حالی که دستم خالی است، ولی به یک چیز امید دارم و آن گریه بر امام حسین علیه السّلام است.
وقتی از مرحوم «نظام رشتی رحمه الله» در عالم رویا می پرسند: از آن عالم چه خبر؟ مرحوم نظام می گوید:
شکر خدا را که در پناه حسینم عالم از این خوبتر پناه ندارد
سپس می پرسند: در آن عالم چه چیز به درد ما می خورد؟ ایشان فرموده بودند دو چیز: 1.تقوا، 2.امام حسین علیه السّلام[11].
مرحوم شیخ محمد حسین زاهد از اولیاء خدا بودند، هنگام ذکر مصائب اهل بیت علیهم السّلام زار زار گریه می کردند، زمانی که از شدت گریه، چشمان ایشان دچار ناراحتی می شود، دکتر به ایشان می گوید: اگر باز گریه نمایید، چشمانتان کور می شود. آن بزرگوار می گوید: «من چشمانم را می خواهم برای گریه بر سید الشهداء علیه السّلام، اگر نتوانم گریه کنم، همان بهتر که کور شوم».
ایشان در لحظات آخر عمر و سکرات موت فرمودند:«مرا بلند کنید و وقتی که ایشان را بلند کردند، گفتند: السلام علیک یا اباعبدالله و در همان لحظه یعنی در تاریخ 21 محرم سال 1372 ه.ق از این دنیا رحلت نمودند.[12]
آیت الله وجدانی نقل می نمود: در یکی از سال ها، بعد از ظهر روز عاشورا به قبرستان نو در شهر قم رفته بودم. علامه طباطبایی نیز آن جا بود. آن بزرگوار چند بار با سوز و گداز به من فرمودند:«امروز چه روزی است؟»
عرض کردم: عاشورا است. فرمودند:«آیا نمی بینی تمام موجودات زمین و آسمان و جامدات در حال گریستن بر سید الشهداء علیه السّلام هستند؟!»
در همین حال ایشان خم شد و سنگی را از زمین برداشت و آن را مانند سیب از وسط شکافت و میانش را به من نشان داد. ناگهان با این چشمان خودم، خون را در میان سنگ دیدم و تا ساعتی با بهت و حیرت غرق تماشای آن بودم.[13]
عالم ربانی مرحوم سید علی آقای نجفی، دائم البکاء بود و طوری اشک می ریخت که گویی از چشمانش، چشمه می جوشد. عشق به امیرالمومنین علیه السّلام و حضرت سید الشهداء علیه السّلام در وجودش موج می زد.
2- تباکی و اظهار تأسف
خود را به گریه زدن، خود را گریان نشان دادن، خود را شبیه گریه کننده ساختن، حالت گریه به خود گرفتن، در راه احیای عاشورا و سوگواری بر عزای امام حسین علیه السّلام، همانند گریستن، و گریاندن ثواب و پاداش دارد. حتی اگر کسی نگرید یا گریه اش نیاید، گرفتن این حالت، هم در خود شخص حالت اندوه و تأثر ایجاد می کند، و هم به مجلس عزا، چهره و رنگ غم می بخشد. تباکی، همسویی با داغداران سوگ عاشوراست و مثل گریستن و گریاندن است.
امام صادق علیه السّلام فرمود:
«إذا لم یجئک البکاء فتباک فإن خرج مثل رأس الذّباب فبخ بخ».[14]
«اگر گریه ات نمی آید، خود را به گریه وادار کن، زیرا اگر به اندازه سرمگسی اشک از چشم تو بیرون آید، مبارک است و جای خوشحالی دارد».
همان طور که اشاره شد «تباکی» خود را به گریه زدن است، که گاهی با ناله سردادن، به پیشانی زدن، و خود را به حزن و اندوه واداشتن همراه است، و دارای اجر و پاداش نیز می باشد.
در حدیثی هم که سید بن طاووس نقل کرده، چنین است:
«من تباکی فله الجنّة»[15]؛ «هرکسی تباکی کند بهشت بر او واجب است».
و در حدیث قدسی آمده است:
«ای موسی! هریک از بندگانم که در زمان شهادت فرزند مصطفی صلّی الله علیه و آله گریه کند یا حالت گریه به خود بگیرد و بر مصیبت سبط پیامبر تعزیت گوید، همواره در بهشت خواهد بود».[16]
3- ضجه و ناله زدن
جزع و ناله و ضجّه زدن بر مصیبت های بزرگی چون مصیبت شهادت امام حسین علیه السّلام ارزشمند است و پاداش بزرگی را نصیب شخص می کند. از این روست که جزع و ضجِّه و ناله برای اهل بیت علیه السّلام جایز دانسته شده است.
امام صادق علیه السّلام بر سجّاده خود نشسته و بر زائران و سوگواران اهل بیت علیهم السّلام، چنین دعا می کرد و می فرمود:
«اللّهم ...و ارحم تلک الاعین الّتی جرت دموعها رحمة لنا و ارحم تلک القلوب الّتی جزعت و احترقت لنا و ارحم الّصرخة الّتی کانت لنا».[17]
«خدایا ...آن دیدگان را که اشک هایش در راه ترحّم و عاطفه برما جاری شده و دل هایی را که به خاطر ما نالان گشته و سوخته و آن فریادها و ناله هایی را که در راه ما بوده است، مورد رحمت قرار بده».
امام صادق علیه السّلام همچنین در جایی دیگر فرمود:
«کلّ الجزع و البکاء مکروه سوی الجزع و البکاء علی الحسین علیه السّلام».[18]
«هر جزع و گریه ای مکروه است، مگر جزع و گریه بر حسین علیه السّلام».
آرزو و تمنای گریستن تا آخرین لحظه زندگی
امام صادق علیه السّلام در مورد گریه کنندگان بر امام حسین علیه السّلام فرمودند:
«فلو علم الباکون أی أجر یؤجرون لتمنوا دوام هذه الحال حتّی المات».[19]
«اگر گریه کنندگان بر حسین علیه السّلام می دانستند چه اجری برای آن ها در نظر گرفته شده هر آینه تمنّا و آرزوی این را می داشتند که تا آخرین نفس در گریه و ناله برآن بزرگوار باشند».
منتهای تمنّایی که امام صادق علیه السّلام برای گریه کنندگان امام حسین علیه السّلام می فرمایند این است که: «تا آخرین نفس برای امام حسین علیه السّلام گریه کنند».
4- شیون شدید (صرخه)
«صرخه» در لسان العرب چنین معنا شده است:« الصیحة الشدیدة عند الفزع أو المصیبة؛ صرخه نوعی از شیون شدید می باشد که فرد هنگام نا آرامی و وحشت مصیبت از او سرمی زند».
صرخ: به شدّت فریاد زد و کمک طلبید.[20]
ابن عباس روایت می کند که امّ سلمه از طریق خواب دیدن حضرت رسول اکرم صلّی الله علیه و آله از شهادت امام حسین علیه السّلام خبردار شد:
«بینا أنا راقد فی منزلی إذ سمعت صراخا عظیما عالیا من بیت أمّ سلمه...و قالت: یا بنات عبد المطّلب أسعدننی و ابکین معی».[21]
«من در منزلم خوابیده بودم که ناگاه از خانه ام سلمه فریاد و صرخه بسیار بلند و عظیمی شنیدم ... که او می گفت: ای دختران عبد المطلب! مرا کمک کنید و بگریید با من».
ابن قولویه در «کامل الزیارات» از امام صادق علیه السّلام نقل می کند که در سجده برای زائرین و عزاداران امام حسین علیه السّلام دعای طولانی می کردند و چنین می فرمودند:
«اللّهم ...و ارحم الصّرخة الّتی کانت لنا...».[22]
«خداوندا! رحم کن برآن صرخه ها و شیون های بلندی که برای ماست».
5. مهموم و مغموم بودن
امام صادق علیه السّلام فرمود: نفس کشیدن مهموم در مصیبت های وارده بر ما تسبیح است.[23]
6. سینه زدن
روش بزرگان گذشته دلالت بر استحباب سینه زدن و لباس سیاه پوشیدن و اظهار حزن و اندوه در مصیبت سید الشهدا علیه السّلام دارد. دختران و خواهران امام حسین علیه السّلام سینه زنی نموده، صورت خراشیدند و گریبان چاک زدند و اظهار حزن و اندوه نمودند و امام معصوم امام زین العابدین علیه السّلام براین کارها شاهد بوده و تائید کرده اند.[24]
سینه زنی یک نوع عزاداری و اظهار ارادت نسبت به خاندان عصمت و طهارت' است که از طریق سینه زنی، روضه خوانی، و...خاطرۀ فداکاری و جانبازی امام حسین علیه السّلام و سایر معصومین علیهم السّلام برای همیشه در خاطره ها زنده می ماند.[25]
سینه می زنم به یاد تن عریان حسین آب نوشیدنم به یاد لب عطشان حسین
آیتالله فاضل لنکرانی می فرمودند:
سینه زدن برای ائمه علیهم السّلام به عنوان تعظیم شعائر دینی و زنده نگه داشتن خاطره و مظلومیت آنان در طول تاریخ مورد توجه متشرعه بوده و سبب تقویت و احیای حق و نشر معارف اهل بیت است.[26]
امام خمینی در این باره فرموده اند:
عزاداری و سینه زنی برای سید مظلومان از افضل اعمال است.[27]
هر مکتبی تا پایش سینه زن نباشد، تا پایش سر و سینه زدن نباشد، حفظ نمی شود.[28]
همان سینه زنی ها، همان نوحه خوانی ها، همان ها رمز پیروزی ماست.[29]
مرحوم آیت الله العظمی مرعشی نجفی می فرمودند؛
«در ایّام جوانی، با تنی چند از طلاّب علوم دینی، شب های محرم تا سحر، با سینه زنی و گریه و زاری بر مظلومیت سید الشهدا علیه السّلام و اهل بیت پاکش علیهم السّلام، احیاء می گرفتیم و از جمله کسانی که در این مجلس شرکت می کردند امام خمینی رحمه الله بودند.[30] »
مرحوم آیت الله مجتهدی تهرانی) می فرمودند: «اگر درختی را پیوند نزنند میوه اش شیرین و خوشمزه نمی شود، ولی اگر پیوند بزنند میوه اش شیرین و عالی می شود، طلبه هم باید پیوند ولایت بخورد تا میوه اش شیرین شود و پیوند طلبه همین گریه و سینه زنی است.
این سینه زنی و روضه جزء درس ماست. روزهای شهادت ائمه علیهم السّلام، درس ما عوض می شود، درس ما مبدّل به روضه خوانی و سینه زنی می شود و این درس اصلی ماست.
معظم له خطاب به طلبه ها می فرمودند: هرجا دستۀ سینه زنی و عزاداری دیدی خودت را قاطی آن ها کن و مواظب باش مبادا علم و مدرک و لباس برای تو غرور و تکبر بیاورد و در گوشه ای فقط نظاره گر باشی، بلکه برو جلو و سینه بزن، شاید به خاطر آن مردم بی ریا و شرکت در عزاداری دست ما را هم بگیرند.[31]
سینه زدن در کلام مرحوم دولابی
مرحوم حاج اسماعیل دولابی می فرمودند:
سینه زدن برای امام حسین علیه السّلام بدن را سبک و تمیز و زیبا می کند تا جایی که عکس خوبان خدا در آن پیدا می شود.
سینه زدن خیلی قشنگ و نافع است. مواظب باش در طول سال چند دفعه سینه زدن را ترک نکنی. در همۀ عمرت یک نوبت هم که شده پیراهنت را در بیاور و لخت شو و نیم ساعت برای حضرت زهرا علیها السّلام و امام حسین علیه السّلام سینه بزن.
در ایّام سوگواری اهل بیت علیهم السّلام خصوصا امام حسین علیه السّلام، چند شب درون خانه تان پرچم یا پارچۀ سیاهی بزنید و لباس سیاه به تن بچّه ها کنید و دور هم بنشینید و خودتان چند بیت از همان نوحه های سادۀ قدیمی که به فطرت نزدیک تر است بخوانید و با هم سینه بزنید. آن وقت ببینید خدا و اهل بیت از فضل و عنایات با شما و خانواده تان چه ها می کنند.[32]
7. لباس سیاه پوشیدن
لباس سیاه که شیعه در هرمحرم می پوشد همان دود آهی است که خانه دل پُر از محبّت او را در عزای سیّد الشهدا علیه السّلام اندوده است. تنها اشک دیدگان نیست که در خانه چشم نشان از عشق استوار شیعه به امامان معصوم علیهم السّلام دارد. شیعه را صد نشان دیگر از عشق و اخلاص در آستین هاست که یکی از آن ها جامه سیاه عزاداری است که در عاشورا بر تن می کنند، و در غدیر آن را بدل به لباس سپید سرور و شادی می سازد.
اصبغ بن نباته گوید: بعد از شهادت مولای متّقیان امیرالمؤمنین علیه السّلام وارد مسجد کوفه شدم، دیدم که:
«انّ الحسنین لبسا السواد علی أبیهما فی الکوفة بعد شهادته...».[33]
«همانا امام حسن و امام حسین علیهما السّلام بعد از شهادت پدر بزرگوارشان در کوفه در عزای پدرشان مشکی پوشیدند».
«هنگامی که جدّم حسین علیه السّلام کشته شد، زنان بنی هاشم لباس سیاه و خشن پوشیدند و از گرما و سرما شکایتی نمی کردند و این گونه بود که امام سجاد علیه السّلام برای آن ها غذای ماتم زدگان و عزاداران تهیه می کرد».[34]
آری! شیعه با لباس مشکی، پرچم مشکی، مشکی پوش کردن در و دیوار و پاشیدن گِل و خاک و کاه برسر و صورت، می فهماند که با چراغ هدایت و کشتی نجات چه کرده اند.[35]
این جامه سیاه فلک در عزای کیست؟
وین جیب چاک گشته صبح از برای کیست؟[36]
تهیۀ لباس سیاه برای خود، خانواده و فرزندان قبل از ماه محرم یکی از آداب این ماه است.[37]
سابقۀ لباس مشکی در تاریخ معصومین علیهم السّلام
1.در عزای جناب جعفر طیار که در جنگ موته به شهادت رسید، همسر او اسماء بنت عمیس به دستور پیامبر اکرم صلّی الله علیه و اله لباس مشکی پوشید.
2.در شهادت شهدای اُحُد زن ها لباس مشکی پوشیدند.
3.امام حسن علیه السّلام پس از شهادت امیرالمومنین علیه السّلام بر منبر مسجد کوفه برای مردم خطبه خواند درحالی که لباس سیاه بلندی برتن داشت.
سابقه لباس مشکی برای عاشورا
امام باقر علیه السّلام می فرماید: هنگامی که امام حسین علیه السّلام به شهادت رسید لباس تیره ای مایل به مشکی یا مشکی در تن آن حضرت بود.[38]
پس از شهادت امام حسین علیه السّلام فرشته ای از آسمان به دریاها فرود آمد و صیحه ای زد و گفت:
اِلبسوا اَثواب الحُزن فَانَّ فَرخَ رَسولُ اللهِ فَذبُوحٌ.
«جامه های عزا بپوشید که فرزند پیامبر صلّی الله علیه و آله را سربریدند.»[39]
اولین سیاه پوشان در عزای امام حسین علیه السّلام اهل بیت آن حضرت بودند. وقتی یزید در شام مفتضح شد و پس از آن همه جسارت مجبور شد به ایشان اجازه عزاداری دهد. اهل بیت امام حسین علیه السّلام و همۀ بانوان بنی هاشم و نیز زنان قریش ساکن شام به یاری ایشان آمدند و برای آن حضرت لباس مشکی پوشیدند و هفت روز عزاداری نمودند.[40]
هنگامی که خبر شهادت امام حسین علیه السّلام به بانو ام سلمه رسید در مسجد پیامبر صلّی الله علیه و اله خیمه ای سیاه برپا نمود و جامه سیاه پوشید و مشغول عزاداری شد.[41]
سیرۀ علما در سیاه پوشی
آیت الله العظمی مرعشی نجفی در وصیت نامۀ خود چنین می فرمایند؛
سفارش می کنم به این که لباس سیاهی که در ماه های محّرم و صفر می پوشیدم جهت حزن و اندوه در مصیبت های آل رسول اکرم صلّی الله علیه و آله با من دفن شود.[42]
آیت الله شاه آبادی (استاد اخلاق و عرفان امام خمینی) چنین می فرمودند: برای حضرت سید الشهدا علیه السّلام دو ماه (محرم و صفر) را سیاه بپوشید.[43]
8. گریبان چاک زدن
زمانی که امّ سلمه خبر شهادت امام حسین علیه السّلام را به واسطۀ خواب دیدن پیامبر صلّی الله علیه و اله به زن های هاشمیان داد و عزداری و نوحه سرایی شروع شد، عده ای گریبان چاک زده و عده ای موها را پریشان نمودند.[44]
مرحوم آیت الله سید حسین فاطمی رضوی قمی) از خواص شاگردان شیخ مرتضی انصاری بود، دهه اول ماه محرم و صفر، مجلس روضه می گرفت و خود روضه می خواند. بسیار منقلب می شد و همه اهل مجلس را نیز منقلب می کرد. پیشاپیش دسته های عزاداری امام حسین علیه السّلام راه می افتاد و در روز عاشورا از شدت مصیبت پیراهن خود را پاره می کرد. فرزند ایشان، حاج حسن فاطمی می گوید:«از ایشان شنیدم که می فرمود: در منزل که روضه داشتیم، منبر را در ایوان گذاشته بودیم. یکی از روزها وقتی مشغول روضه خواندن بودم، به داخل اتاق کتابخانه نگاه کردم، دیدم مادرم، صدیقه طاهره علیها السّلام ایستاده و در مراسم ما شرکت کرده اند. ایشان در آن مجلس حالشان بد شد و همان بالای منبر حالت بیهوشی پیدا کردند که چند نفر ایشان را پایین آوردند.[45]
9. سر و پا برهنه کردن
پا برهنه در عزا بیرون آمدن از یک سو، علامت شدّت تأثّر عزادار است و از سوی دیگر یادی از پا برهنه دویدن آل الله در بیابان کربلاست. با مراجعه به کتب در ذکر احوال علما و شیعیان، دیده می شود که علما و خطبای شیعه با سرهای برهنه روی منبر، مقتل امام حسین علیه السّلام را می خواندند و مردم بر سر و سینه می زدند و هنگام دستۀ عزاداری پیشاپیش آن ها، علما و سادات با سر و پای برهنه حرکت نموده و بر سر و سینه می زدند.[46]
10. خاک برسر ریختن
مرحوم جزائری روایت کرده است که طرماح بن عدی روایت کرده راجع به آمدن حضرت خاتم الانبیاء صلّی الله علیه و آله و عده ای پیغمبران در زمین کربلا در قتلگاه در شب یازدهم محرم که: «هو یحث و التراب علی رأسه و شیبه»؛ یعنی آن حضرت خاک بر سر و محاسن خود می ریخت.[47]
11. لطمه زدن
امام صادق علیه السّلام می فرماید:
فاطمیات در مصیبت امام حسین علیه السّلام گریبان چاک زدند و به صورت ها لطمه زدند و بر مثل حسین بن علی علیه السّلام باید به صورت زد و گریبان چاک کرد.[48]
12. گِل مالی
مرحوم سید ابوالحسن اصفهانی در تاسوعا و عاشورا مقداری گِل به جلوی عمامه خود می مالید و پای منبرهای وعظ و عزاداری می نشست.
13. مرثیه خوانی و نوحه سرایی
از دیگر آیین های عزای امام حسین علیه السّلام در فرهنگ و سیره اهل بیت علیهم السّلام مرثیه سرایی و مرثیه خوانی است.
امام صادق علیه السّلام در این باره می فرماید:
«الحمد لله الّذی جعل فی النّاس من یفد الینا و یمدحنا و یرثی لنا».[49]
«خدا را سپاس که در میان مردم، کسانی را قرار داد که به سوی ما می آیند و برما وارد می شوند و ما را مدح و مرثیه می گویند».
امام رضا علیه السّلام به دعبل شاعر فرمود:
«ای دعبل! برای امام حسین علیه السّلام مرثیه بگو، تو تا زنده ای، یاور و ستایش گر مایی، پس تا می توانی از یاری ما کوتاهی مکن».
امام صادق علیه السّلام می فرماید، پدرم امام باقر علیه السّلام به من فرمود:
«ای جعفر! از مال خودم فلان مقدار وقف نوحه خوانان کن که به مدّت ده سال در (منا) در ایام حجّ، برمن نوحه خوانی و سوگواری کنند».
ابوهارون مکفوف می گوید:
«خدمت امام صادق علیه السّلام رسیدم، حضرت مرا امر کرد که ذکر مصیبتی بخوان و من نیز اشعاری خواندم، هارون مکفوف تا مصراع اول مرثیه را برای حضرت خواند، امام صادق علیه السّلام چندان گریست که ابوهارون ساکت شد،حضرت فرمود: او را بخوان و تمام کن اشعار را، بیشتر بخوان. که بعد از آن، صدای فریاد و ناله و گریه زنان در منزل بلند شد».[50]
سرودن اشعار، از دیگر آیین هایی است که ائمّه اطهار علیهم السّلام از جمله امام صادق علیه السّلام بدان ترغیب و تشویق می کرد و خود مجالسی را برگزار و شاعران را گرد می آورد تا به سرودن و خواندن اشعار، عزای امام حسین علیه السّلام را برگزار کند.[51]
لزوم پرداختن به عزاداری سنتی
امام صادق علیه السّلام به ابوهارون مکفوف می فرمایند:
در سوگ سید الشهداء علیه السّلام همان گونه که برای خودتان شعر می خوانید، بخوان.[52]
مقام معظم رهبری در این باره فرموده اند؛
عزاداری های سنتی مردم را به دین نزدیک می کند، این است که امام خمینی رحمه الله می فرمودند عزاداری سنتی بکنید. در مجالس عزاداری نشستن، روضه خواندن، گریه کردن، بر سر و سینه زدن، مواکب عزا به راه انداختن، این دسته جات عزاداری، این ها همان چیزهایی است که عواطف را نسبت به خاندان پیغمبر پرجوش می کند. این ها بسیار خوب است.[53]
امام خمینی) نیز فرموده اند؛
آن روضه های سنّتی و آن مصیبت ها را زنده نگه دارید که برکاتی که به ما می رسد از آن ها است این برکات از کربلاست.
کربلا و نام مبارک حضرت سیّدالشهدا علیه السّلام را زنده نگه دارید، که با زنده بودن او اسلام زنده نگه داشته می شود.[54]
فضیلت مجالس اهل بیت (ع)
رسول خدا صلّی الله علیه و آله را مگر آن که ملائکه نازل می شوند و اطراف آن جماعت را می گیرند تا آن که متفرق شوند. آن گاه که به آسمان عروج می کنند پس ملائکه آسمان می گویند که: از شما بویی استشمام می کنیم که بهترین بوهای خوش است. می گویند: در نزد قومی نشستیم که فضایل و مناقب محمد و آلش علیهم السّلام را ذکر می کردند و از بوی آنها معطر شدیم، ملائکۀ آسمان می گویند: ما را ببرید تا ما نیز با ایشان بنشینیم، آن ملائکه می گویند؛ آنان متفرق شدند و هریک به منزل خود رفتند. می گویند: ما را ببرید تا از آن مکان معطر شویم.[55]
مرحوم آیت الله العظمی سید محمود حسینی شاهرودی رحمه الله، در مجلس روضۀ سیدالشهداء علیه السّلام بیشتر از همه گریه می کرد. بارها اتفاق می افتاد که در پی کاری روان بود یا برای تدریس، شتابان از کوچه ای می گذشت و وقتی با پرچم سیاه و صدای روضه خوانی برای خاندان پیامبر صلّی الله علیه و آله روبرو می شد، بی اختیار وارد آن مجلس می شد و در عزاداری شرکت می کرد و می فرمود: «نمیتوانم از جایی که مجلس سیدالشهداء علیه السّلام برپاست بگذرم و بی اعتناء باشم. اگر شرکت نکنم به آن حضرت بی ادبی می شود.»[56]
کیفیت مجالس عزاداری
تشکیل مجالس عزا
امام حسین علیه السّلام فرمود: «قولوا لاولیائنا یهتمون فی اقامة مصائبنا».[57]
«به دوستان و شیعیان ما بگوئید در اقامه و برپایی (مجالس) عزا و مصیبت های ما همّت و کوشش نمایید».
در زمان ائمّه اطهار علیهم السّلام نسبت به سختگیری های حاکمان جور، مجالس و عزاداری ها شدّت و ضعف داشته است. اما در هر زمانی عزاداری در منازل دوستان اهل بیت علیهم السّلام ترک نشده است.[58]
در مورد کیفیت و مدت برگزاری مراسم عزاداری در حضور امامان شیعه علیهم السّلام نیز از روایات و شواهد تاریخی چنین برمی آید که برخلاف ادّعای پنهانی بودن این مراسم در زمان ایشان، امامان شیعه علیهم السّلام برای رسیدن به اهداف مقدس خویش سعی می کردند این مراسم را به صورت دسته جمعی، حتی در صورت امکان با حضور خانواده خویش، علنی و در ملأ عام و در هر فرصت ممکن بر پا دارند.[59]
در روایتی از حضرت امام رضا علیه السّلام رسیده است:
«آن کس که مصائب ما را به یاد آورد و بر مصائب ما بگرید، در قیامت با ما و در درجه ای که ما هستیم خواهد بود و کسی که مصیبت ما را به یاد دیگران بیاندازد و خود بگرید و دیگران را بگریاند روزی که چشم ها گریان است چشم او گریان نخواهد بود. و کسی که در مجلسی بنشیند که امر ما (مکتب ما) در آن احیاء می گردد روزی که دل ها می میرد قلب او نمی میرد»[60]
امام صادق علیه السّلام فرمود:
«بکی علی بن الحسین عشرین سنة و ما وضع بین یدیه طعام الّا بکی.»[61]
«امام سجاد علیه السّلام بیست سال گریه کرد و هرگاه در جلو آن حضرت عذایی گذشته می شد می گریست.»
هرگاه غذایی نزد حضرت گذاشته می شد چشمان مبارک حضرت پر اشک می شد، روزی یکی از خدمت گزاران آن حضرت گفت: یابن رسول الله! آیا زمان پایان حزن و اندوه شما فرا نرسیده؟ حضرت فرمود:
«یعقوب دارای دوازده فرزند بود خداوند یکی از آنان را از جلوی چشمش پنهان نمود، در حالی که فرزندش زنده بود، چشمان یعقوب از اندوه سفید شد اما من در جلو چشمم شاهد بودم پدرم، برادرم، عمویم، هفده تن از اهل بیتم و گروهی از یاران پدرم را به قتل رساندند و سرهایشان را از تن جدا کردند چگونه اندوه من پایان می پذیرد.»[62]
مالک جهنی می گوید امام باقر علیه السّلام درباره روز عاشورا فرمود:
«در روز عاشورا برای امام حسین علیه السّلام زاری کرده و بگریید و اهل خانه را هم امر به گریستن بر آن حضرت کنید، در خانه خود برای حضرت مجلس عزا بر پا کرده و داغ خویش را ابراز کنید و ضمن دیدار و ملاقات همدیگر برآن حضرت گریه کنید و یکدیگر را در داغ امام حسین علیه السّلام تعزیت دهید و هرکس این عمل را انجام دهد برای او در نزد خدا ثواب دو هزار حج و عمره و جهاد در رکاب رسول خدا و امامان هدایت گر را ضمانت می کنم.»
مجالس حسینی علیه السّلام یکی از مهم ترین شیوه های احیای امر اهل بیت علیهم السّلام و مقاصد و مطالب ایشان است.
امام صادق علیه السّلام از فُضیل پرسید:
«تَجلِسُون و تُتحَدَّثون؟ فقال:نَعَم،قال:انّ تلکَ المَجالس أُحِبُّها فَأحُیوا أَمرنا، فَرَحِمَ اللهُ مَن اَحیی اَمرَنا».[63]
«آیا (دور هم) می نشینید و حدیث و سخن می گویید؟ گفت:آری. فرمود: این گونه مجالس را دوست دارم، پس امر (امامت) ما را زنده بدارید. خدا رحمت کند کسی را که امر و راه ما را احیا کند».
خدمتگزاری در آستان اهل بیت علیهم السّلام گذشته از اجر و ثوابی که دارد، تأسّی به امام معصوم علیه السّلام نیز هست که حضرت زین العابدین علیه السّلام برای زنان عزادار فاطمیّات و علویّات غذا آماده می کردند.[64]
در حدیث قدسی آمده است:
«هر درهم و دیناری که در راه امام حسین علیه السّلام مصرف شود، خداوند هفتاد هزار برابر آن را در دنیا برکت می دهد.»[65]
کیفیت مجالس عزاداری
فضای مجلس امام حسین علیه السّلام باید مناسب با هدفی باشد که به خاطر آن منعقد شده است. به چند جهت در این باره اشاره می شود:
1. مناسب است مجلس عزاداری امام حسین علیه السّلام آراسته به کتیبه هایی از اسامی اهل بیت علیهم السّلام بالاخص سید الشهدا علیه السّلام باشد.
2. چیزهایی مانند تابلوها و مجسمه ها که نظر شرکت کنندگان در مجلس را جلب می کند در محل قرار نگیرد.
3. از نظر سرما و گرما مجلس را آماده کنند که عزاداران بدون تشویش خاطر به منبر و مداحی و عزاداری دل داده و عرض ادب کنند، به گونه ای نباشد که گرما در تابستان و سرما در زمستان مانع کسب فیض شود.
4. منبر را در محلی قرار دهند که مشرف به جمعیت باشد و صدای گوینده به همۀ مخاطبین به طور مناسب برسد.
5. در صورت امکان مردم رو به قبله باشند.
6. نور مجلس مناسب فضای آن باشد تا اهل مجلس احساس خستگی نکنند.
7. کمک به رفت و آمد عزاداران، با آماده کردن وسیلۀ ایاب و ذهاب و یا کمک عزاداران به یکدیگر در رفتن به مجالس عزاداری و بازگشت به منازل، که باعث شرکت افراد بیشتری در مجالس می گردد.[66]
آداب مجالس عزا حسینی
مجالس عزای سید الشهدا علیه السّلام نور و برکت است و مثل منازل و مجالس معمولی نیست. ورود به مجلس عزا با نیت صله با پیامبر صلّی الله علیه و آله و فاطمه زهرا علیهاالسّلام و ائمه هدی علیهم السّلام و همدردی با ایشان در مصیبت عظمی است. کسی که در مجلس عزا حضور می یابد خود را در کنار ضریح امام حسین علیه السّلام یا قتلگاه یا بالای تلّ زینبیه یا اطراف خیمه گاه و یا کنار فرات و صحن و سرای آقا و مولایمان حضرت عباس علیه السّلام تصور می کند و مناظری از کربلا را در ذهن خود تداعی می نماید.
از طرفی این نکته را در نظر داشته باشد که امام حسین علیه السّلام به شرکت کنندگان مجلسش لطف می کند و به آنان توجه خاص دارد. از طرفی دیگر امام زمان علیه السّلام حاضر و ناظر این مجالس هستند و عنایت خاصی به آنها دارند. بنابر این عظمت کربلا و عاشورا اقتضا می کند مکان مناسبی برای عزاداری فراهم کنیم.
1. رعایت ادب و عزا
قبل از هر نکته ای جا دارد عزادار با ادب بنشیند و با سکوت به معارف اهل بیت علیهم السّلام و مصائب ایشان گوش فرا دهد. از سوی دیگر سعی در حفظ حال عزا باشد و حالت تأثر و بکاء را در خود کامل کند و از بی حالی و دلتنگی بپرهیزد.
2. نشستن در مکان حاضر
هنگام وعظ و خطابه و مدح و بیان احادیث اهل بیت علیهم السّلام با ورود افراد ازجا برخیزد و نظم مجلس را به هم نزند. بنابراین در مجلس عزا اگر کسی جا بازکرد لطف او را می پذیریم وگرنه در هرجایی که خالی بود می نشینیم و هر جا که برگزار کنندۀ مجلس عزا امر کرد همان را انتخاب می کنیم.[67]
احترام به سادات یا بزرگان و بالای مجلس نشاندن آن ها – در حدی که نظم مجلس به هم نخورد- باید مراعات شود.
3. آسایش دیگران
باید در مجالس عزا به فکر راحتی و آسایش دیگران نیز باشیم، به خصوص در مجالسی که با کمبود جا مواجه است و با مراعات یکدیگر می توان مجلس پرثمری را به انجام رساند. در مجلسی که محل عزاداری وسیع است نیز نباید اسباب زحمت دیگران را فراهم کرد. فاصلۀ افراد مراعات شود تا به راحتی و آسودگی جسم و جان به روایات و احادیث و ذکر مصیبت بتوان گوش فرا داد.
4. دوری از خنده و شوخی
در ایام عزا بهتر است از اسباب نشاط و شادی پرهیز شود. چگونه می توان در مجلسی که افراد برای عزیزان ازدست رفتۀ خود برگزار کرده اند و همه برای عرض تسلیت آمده اند خنده و شوخی کرد؟![68]
5. با دقت گوش کنیم
کسی که در مجلس عزای حضرت سیدالشهدا علیه السّلام شرکت می کند باید بداند که واعظ و خطیبی که کلام ائمه معصومین علیهم السّلام را می گوید راوی حدیث، معجزه، کرامت و صفات و فضایل آن بزرگواران است تا چه رسد به ذکر مصیبت که عظمت خاص خود را دارد.[69]
6. تکبر نکردن در نشستن
مجالس عزای حسینی جای تکبر نیست. بر در خانه اهل بیت علیهم السّلام باید متواضع و فروتن بود تا خداوند عزت و شرافت دنیا و آخرت مرحمت نماید. بعضی علمای خادم عزای سید الشهدا علیه السّلام که عزت دنیا و آخرت یافتند برای عرض ارادت و خلوص نیت در عزای حضرت با گوشۀ عمامۀ خود غبار کفش عزاداران را پاک می کردند. به احترام منبری و ذاکر مصایب می ایستادند و بهترین هدایا را به احترام به آن ها تقدیم می کردند و از آنان درخواست دعا داشتند.[70]
7. با وضو بودن
با وضو به مجالس وارد شویم که وضو، قلب را روشن می کند. مجالس ذکر، محل نزول رحمت و محل رفت و آمد ملائکه و معصومین علیهم السّلام است و عظمت آن اقتضای با وضو بودن شرکت کنندگان را دارد.
بعضی از بزرگان شیعه قبل از رفتن به مجالس ذکر مصیبت امام حسین علیه السّلام غسل زیارت می کردند و زیارت عاشورا را می خواندند. شیخ جعفر شوشتری) می فرماید: مجالس امام حسین علیه السّلام حکم حرم سیدالشهدا علیه السّلام را دارد و قُبه الحسین است.[71]
وارد شدن به مجلس با پای راست نیز مانند حرم ائمه علیهم السّلام و مساجد احترام نسبت به مکان عزاداری است.
8. بردن فرزندان به مجالس
بردن فرزندان به مجالس عزای حضبرت سید الشهدا علیه السّلام بهترین کلاس درس اعتقادی برای روشنی و صفای آنهاست. البته باید وضع روحی و جسمی آن ها را درنظر گرفت تا باعث خستگی و بی میلی آن ها به مجالس نشود.
همچنین باید مراقب آن ها بود تا باعث بی نظمی در مجلس و جلب توجه دیگران نشوند.[72]رسول خدا صلّی الله علیه و آله فرمودند: ادبّوا اولادکم بحبّ علیّ بن ابی طالب علیه السّلام.
«فرزندان خود را با حُبّ به علی بن ابیطالب علیه السّلام تربیت کنید.»[73]
امام خمینی) فرموده اند؛ بهترین وسیله برای تعلیم و تربیت مجالس عزاداری سید مظلومان است.[74]
شهید اندرزگو رحمه الله می فرمودند؛...توجه به مجالس اهل بیت علیهم السّلام باعث می شود که در خون بچه ها، عشق به اهل بیت علیهم السّلام رشد کند.[75]
انفاق اموال در مجالس اهل بیت علیهم السّلام
همان طور که اقامه عزای خاندان رسول خدا صلّی الله علیه و اله از هر نوع آن؛ گریستن، گریاندن، تباکی، نوحه و...نزد خداوند متعال و ائمه معصومین علیهم السّلام از اعلی درجه محبوبیّت برخوردار است، صرف اموال، خدمت رسانی و رسیدگی به امور، برای هرچه بهتر، منظم و باشکوه تر برگزار شدن مجالس، نیز دارای اجر و مرتبه خاص نزد آنان می باشد، زیرا اقامه عزا و جمع شدن مردم برای ذکر و شنیدن مصائب اهل بیت علیهم السّلام، باعث تعظیم شعائر مذهبی و دینی خواهد بود.
کسی که اظهار خاکساری و محبّت در آستان مقدس حضرت سیّد الشهدا علیه السّلام و امیرالمؤمنین علیه السّلام را می کند، چگونه می تواند در صرف مال در راه این مجالس و یا خدمتگزاری در آن ها بخل ورزد؟!
بدون تردید نصرت و یاری ائمه اطهار علیهم السّلام با بذل مال، محب را به ائمه علیهم السّلام نزدیکتر می نماید. امام حسن مجتبی علیه السّلام می فرماید:
من جاءنا بقلبه و نصرنا بیده و لسانه فهو معنا فی الغرفة الّتی نحن فیها.
«هرکس ما را به دل دوست بدراد و با زبان و دست ما را یاری کند، با ما در بهشت در غرفه ای است که ما هستیم.»[76]
خداوند متعال در پاسخ به حضرت موسی علیه السّلام دربارۀ عاشورا می فرماید:
وَ من اَنفقُوا مالَه فی مَحبةِ ابن بنتِ المُصطَفی طَعاماً وَ غَیر ذلِک دِرهَماً اَو دیناراً اِلاّ وَ بارَکتُ لَهُ فی دارِ الدُّنیا بِسَبعینَ دِرهَماً وَ کانَ مُعافِی الجَنّة وَ غفرت لَه ذُنوبه.
«و هرکس مال خود را در محبت پسر دختر مصطفی صلّی الله علیه و اله در طعام و غیر آن انفاق نمایند، به ازای هریک درهم یا دینار، هفتاد برابر در دنیا به او داده می شود و گناهانش بخشیده و در بهشت جای داده می شود...»[77]
به تجربه و مشاهدۀ مکرر معلوم شده است خداوند متعال در مال کسی که جهت عزاداری اهل بیت علیهم السّلام انفاق می کند، برکت بسیار عطا می فرماید.
امام صادق علیه السّلام فرموده اند:
«ترک مکنید صلۀ آل محمد صلّی الله علیه و آله را از اموال خود، کسی که غنی باشد به قدر غنای خود و فقیر به قدر فقرش و کسی که بخواهد خداوند مهم ترین حاجت های او را برآورد، پس باید بدهد به آل محمد صلّی الله علیه و آله و شیعۀ ایشان آن مالی را که احتیاج به آن بیشتر دارد.»[78]
یک سال رخت شویی و خرج مجلس روضه
مرحوم علامه مداح، از قول مرحوم ملک آبادی نقل نموده اند؛ یکی از علمای بزرگ تهران، شبی امام حسین علیه السّلام را خواب دید. از ایشان سؤال نمود که در این تهران، به کدام یک از مجالس بیشتر علاقه دارید؟ امام فرمودند:«به همۀ آنها علاقه دارم»
آن عالم، حضرتش را به علی اکبر علیه السّلام قسم داد که موردی را ذکر نماید.
امام فرمودند: منزل پیرزنی در فلان مکان، به مجلس ایشان خیلی علاقه دارم.
این مرد بزرگوار خود را به منزل آن پیرزن می رساند. و در مجلس او روضه ای می خواند و در شبی که فردایش روز آخر مجلس توسّل آن پیرزن بود، به او می گوید: من از شما یک خواهش دارم؛ اجازه دهید فردا پول منبری ها را من بدهم. یک مرتبه پیرزن شروع می کند به گریه کردن و می گوید؛ یک سال در خانه های مردم رختشویی کرده ام، به امید این که سالی، ده روز برای امام حسین علیه السّلام روضه بگیرم، شما می خواهی این مجلس را از من بگیری؟ من هرگز چنین اجازه ای به شما نخواهم داد.[79]
مخارج روضه سیّد الشهدا علیه السّلام
امام خمینی در مورد افرادی که می گفتند مخارج روضه، صرف جنگ زدگان شود، فرمودند؛ اشخاصی که می گویند مخارج روضه را صرف جنگ زدگان کنید اشتباه می کنند، هرکدام از این دو از اهمیّت خاصی برخوردارند که باید رعایت شوند.[80]
سفره داری و اطعام
امام باقر علیه السّلام فرموده اند؛
انّ الله یحبّ اطعام الطّعام.[81]
«خداوند تبارک و تعالی، سفره داری و اطعام به دیگران را دوست می دارد.»
رسول خدا صلّی الله علیه و اله فرموده اند؛
من موجبات مغفرة الرّب اطعام الطّعام.[82]
«از موجبات آمرزش پروردگار، غذا دادن به دیگران است.»
امام صادق علیه السّلام فرموده اند؛
من اطعم مؤمنا من جوع اطعمه الله من ثمار الجنّة.[83]
«هرکس مؤمنی را که گرسنه است اطعام کند، خداوند او را از میوه های بهشتی اطعام خواهد کرد.»
طبخ غذای روضه
مرحوم شیخ حسنعلی نجابت رحمه الله از جمله شاگردان آیت الله سید علی قاضی رحمه الله و آیت الله انصاری همدانی رحمه الله بود که در مراسم اطعام و سوگواری امام حسین علیه السّلام، خود ایشان غذا طبخ می کرد و این را برای خودش شرف می دانست.[84]
***************************************************
1. بحار الانوار: ج 44، ص 304.
2. معالی السبطین: ج 2، ص 10- مناقب ابن شهر آشوب: ج 4، ص 86.
3. شجره طوبی: ج 2، ص 45.
4. جلاء العیون، علامه مجلسی: ص 836.
5. بحار الانوار: ج 44، ص 284.
6. کامل الزیارات: ص 101- اقناع اللائم: ص. 181.
7. بحار الانوار: ج 44، ص 282.
8. همان، ص 284.
9. همان، ج 45، ص 257.
10. مسند امام رضا علیه السّلام: ج 2، ص 27.
11. آداب الطلاب، ج 1، ص 438.
12. آداب الطلاب، ج 1، ص 86.
13. افلاکیان خاک نشین، ص 65.
14. بحار الانوار: ج 90، ص 344.
15. بحار الانوار: ج 44، ص 288.
16. مستدرک اوسائل: ج 10، ص 319.
17. بحار: ج 98، ص 8.
18. بحار: ج 45، ص 313.
19. امالی شیخ صدوق: 221؛ بحار الانوار: ج 44، ص 283.
20. لسان العرب: ج 33، ص 3.
21. بحار الأنوار: ج 45، ص 231- امالی طوسی: ص 314.
22. کامل الزیارات: ص 117- بحار الأنوار: ج 98، ص 51.
23. بحار الانوار، ج 44 ص 278.
24. احرام محرم ص 105.
25. آسیبشناسی آیین عزاداری ص 31 به نقل از سایت دفتر آیت الله نوری همدانی.
26. همان ص 32. به نقل از سایت آیت الله نوری همدانی.
27. پیام عاشورا ص 48 و 49.
28. همان
29. صحیفه ی نور ج 10 ص 216.
30. مجلهی کوکب عشق، ص 355، پیام عاشورا ص 48 و 49.
31. آداب الطلاب، ج 1، ص 239.
32. مصباح الهدی ص 306.
33. شرح نهج البلاغة لإبن أبی الحدید: ج 4، ص 8؛ حدائق الناظرة للیوسف بحرانی: ج 7، ص 128.
34. المحاسن: ص 420؛ نفس المهموم: ص 473؛ بحارالانوار: ج 45، ص 188.
35. احرام محرم، ص 72.
36. محتشم کاشانی.
37. احرام محرم ص 43 و 44.
38. احرام محرم ص 67 به نقل از کافی ج 6 ص 452.
39. مستدرک الوسائل ج 3 ص 328.
40. بحار الانوار ج 45 ص 196.
41. شرح الاخبار ج 3 ص 171.
42. بر ستیغ نور ص 112.
43. سیل اشک ص 57.
44. احرام محرم ص 119 به نقل از مدینه المعاجز ج 4 ص 196.
45. افلاکیان خاک نشین، ص 74.
46. احرام محرم ص 104.
47. البکاء الحسین علیه السّلام ص 463.
48. وسائل الشیعه ج 22 ص 402.
49. وسائل الشیعه: ج 10، ص 469.
50. بزرگترین مصیبت عالم، محمد خادمی: ص 93 به نقل از کامل الزیارات: ص 86.
51. بحار الانوار: ج 44، ص 282.
52. ثواب الاعمال ص 109.
53. آسیب شناسی آیین عزاداری ص 47.
54. صحیفهی نور، ج 18 ص 22.
55. کبریت احمر، ص 120.
56. افلاکیان خاک نشین، ص 35- اسرار انتظار، ص 94.
57. منتهی الامال: وداع حضرت با اهل بیت خویش.
58. احرام محرم: ص 30.
59. سنت عزاداری و منقبتخوانی در تاریخ شیعه امامیه: ص 42.
60. عیون اخبار الرضا علیه السّلام. ج 1، ص 329- امالی شیخ طوسی: ج 1، ص 117.
61. مناقب ابن شهر آشوب: ج 4، ص 179.
62. کامل الزیارات، ص 107.
63. وسائل الشیعه: ج 10، ص 392.
64. احرام محرم: ص 80، به نقل از وسائل الشیعه: ج 3، ص 238.
65. احرام محرم: ص 54.
66. احرام محرم ص 74.
67. احرام محرم ص 94.
68. همان.
69. همان ص 96.
70. همان ص 97.
71. احرام محرم ص 98 به نقل از خصائص الحسینیه ص 246.
72. همان ص 99.
73. بحار الانوار ج 38 ص 7- من لا یحضره الفقیه ج 3 ص 493
74. پیام عاشورا ص 48
75. نشریه خیمه، آبانماه 82 ص 28
76. امالی شیخ مفید، ص 33- بحارالانوار، ج 27 ص 101.
77. احرام محرم، ص 75-77 به نقل از مجمع البحرین، ج 3 ص 184.
78. عزادار نمونه ص 86 به نقل از بحار ج 96 ص 122.
79. خاطرات 60 سال خدمتگذاری، ص 66.
80. عزاداری از دیدگاه مرجعیّت شیعه ص 15.
81. سنتها را از یاد نبریم ص 118- بحار ج 74 ص 361.
82. همان ص 120، بحار ج 74 ص 362.
83. الکافی ج 2 ص 201 – کبریت الاحمر ص 174.
84. افلاکیان خاک نشین، ص 102.
موسسه جهانی سبطین (علیهماالسلام)
