قائلان به توقيفى بودن ترتيب مصحف عثمانى با استناد به رواياتى كه به دنبال مى‌آيد، ادعا مى‌كنند كه كاتبان مصحف موجود، قرآن را به همان ترتيبى كه از پيامبر (ص) شنيدند، مرتب ساخته‌اند:يكى از شواهد آنان بر اين ادعا روايتى است كه ابن ابى مليكه از عبد الله بن زبير 1(1-73 ق) آورده است كه گفت:
قلت لعثمان بن عفان: «و الّذين يتوفّون منكم و يذرون ازواجا» قد نسختها الآية الأخرى فلم تكتبها أو تدعها؟ قال: يا ابن اخى لا أغيّر شيئا منه من مكانه. 2
من به عثمان بن عفّان گفتم: [آيه‌ى] وَ اَلَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْوٰاجاً 3را كه آيه‌ى ديگر نسخ كرده است،چرا نوشتيد يا رها كرديد؟ گفت: اى برادرزاده! من هيچ آيه‌اى را از جايش تغيير نمى‌دهم.
شايان ذكر است كه قريب به اتفاق علماى سنى و شيعى بر اين نظرند آيه‌ى مذكور، يعنى: وَ اَلَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْوٰاجاً وَصِيَّةً لِأَزْوٰاجِهِمْ مَتٰاعاً إِلَى اَلْحَوْلِ . . . 4را آيه‌ى وَ اَلَّذِينَ يُتَوَفَّوْنَ مِنْكُمْ وَ يَذَرُونَ أَزْوٰاجاً يَتَرَبَّصْنَ بِأَنْفُسِهِنَّ أَرْبَعَةَ أَشْهُرٍ وَ عَشْراً. . . 5نسخ كرده است 6و اين مورد، تنها موردى است كه به نظر ايشان در مصحف عثمانى بر خلاف ترتيب زمانى نوشته شده است.
چنان كه از ظاهر روايت مذكور فهميده مى‌شود، عبد الله بن زبير كه خود نيز از كاتبان مصحف عثمانى بوده است، پس از كتابت مصحف با مشاهده‌ى چنين موردى كه در آن آيه‌ى ناسخ بر آيه‌ى منسوخ مقدم شده است، از عثمان مى‌خواهد، جاى اين آيه را تغيير دهد؛ اما عثمان پاسخ مى‌دهد: من هيچ آيه‌اى را از مكانش تغيير نمى‌دهم. 7
دومين شاهد اين ادعا كه كاتبان مصحف عثمانى، قرآن را به همان ترتيبى كه از پيامبر (ص) شنيدند، مرتب ساخته‌اند، نقل ابن وهب 8(125-197 ق) از مالك 9(93-172 ق) در اين زمينه است كه مى‌گفت:
قرآن چنان كه آن را از پيامبر (ص) مى‌شنيدند، تأليف شد 10.
اما، اين دو نقل نيز توقيفى بودن ترتيب مصحف عثمانى را ثابت نمى‌كند؛ زيرا:
اولا، روايت عبد الله بن زبير صراحت ندارد بر اين كه كاتبان مصحف عثمانى، قرآن را موافق توقيف و نظر پيامبر (ص) تأليف كرده‌اند؛ چون عثمان دليل عدم تغيير جاى آيه را ياد نكرده و به توقيف پيامبر (ص) مستند نساخته است. بسا اين پاسخ منفى عثمان به تقاضاى عبد الله بن زبير نظير پاسخ منفى او به تقاضاى ديگرى باشد كه همين كاتبان در همين زمينه از او داشتند.
آورده‌اند: پس از آن كه عبد الله بن زبير و ديگر كاتبان مصحف عثمانى، مصحف را نوشتند و نزد عثمان آوردند، در آن نگاهى كرد و مقدارى لحن در آن ديد؛ آنگاه از او خواستند، لحن مصحف را اصلاح نمايد؛ اما او نپذيرفت و گفت: «آن را تغيير ندهيد» يا «آن را وانهيد. آن حرامى را حلال و حلالى را حرام نمى‌كند» . 11
بسا آيه‌ى مورد بحث، نيز از مواردى باشد كه در اين تقاضا نزد عثمان مطرح كرده باشند؛ بنابراين، با توجه به شواهدى كه ياد شد، بايد گفت: دليل عثمان براى عدم تغيير جاى آيه‌ى يادشده، اين بوده است كه به زعم عثمان عدم تغيير جاى اين آيه مشكلى را به وجود نمى‌آورد؛ به اين ترتيب، روشن مى‌شود كه احتمال اين كه دليل عثمان براى عدم تغيير جاى آيه‌ى مذكور توقيف پيامبر (ص) باشد؛ بسيار ضعيف و غير قابل اعتناست.
البته نقدى كه آمد، با فرض اين است كه آيات مورد بحث از جمله‌ى آيات ناسخ و منسوخ باشد؛ حال آن كه همين فرض نيز پذيرفتنى نيست؛ چون در نسخ شرط است كه ميان ناسخ و منسوخ تباين وجود داشته باشد؛ در حالى كه دو آيه‌ى مذكور دو مطلب متفاوت را بيان مى‌كنند و با يكديگر در تعارض نيستند تا مصداق نسخ به شمار آيند. در آيه‌ى 234 سوره‌ى بقره عده‌ى زن بيوه، چهار ماه و ده روز تعيين شده است و در آيه‌ى 240 اين سوره سفارش شده است كه افراد محتضر درباره‌ى همسرانشان وصيت كنند، بعد از فوت، زنانشان را تا يك سال نفقه بدهند و آنان را از خانه بيرون كنند؛ اما اگر خود از خانه بيرون رفتند، اشكالى ندارد و حتى در آيه‌ى بعد از آن، سفارش شده است، پس از اين مدت نيز به آنان نفقه بدهيد وَ لِلْمُطَلَّقٰاتِ مَتٰاعٌ بِالْمَعْرُوفِ حَقًّا عَلَى اَلْمُتَّقِينَ 12.
بنابراين، دو آيه‌ى مورد بحث به اين صورت قابل جمع‌اند كه عده‌ى زنان بيوه چهار ماه و ده روز است و مى‌توانند هرگاه كه بخواهند مى‌توانند، از خانه‌ى شوهر متوفى خارج شوند؛ اما بهتر است، با آنان رفتار مناسب (بالمعروف) داشته باشيد و آنان را بدون خرجى از خانه‌ى شوهر متوفايشان بيرون نكنيد؛ بلكه به آنان تا يك سال خرجى بدهيد؛ حتى پس از آن كه به دلخواه خود از خانه‌ى شوهر متوفايشان بيرون رفتند و خرجى نياز داشتند، به آنان خرجى بدهيد. شايان ذكر است كه آيت اللّه خوئى آيات مورد بحث را مشمول نسخ ندانسته است.
با اين شرحى كه آمد، به كلى روايت استنادى مردود تلقى مى‌شود و لذا استناد بر آن نامعتبر خواهد بود.
ثانيا، نقل ابن وهب معتبر نيست؛ زيرا مالك بن انس (93-172 ق) يك قرن پس از تأليف مصحف عثمانى مى‌زيسته است و سخن او نظر شخصى او تلقى مى‌شود.
پاورقی:
1) عبد الله بن زبير، ابو بكر قرشى از كاتبان مصحف عثمانى و مخالفان حضرت على (ع) به شمار رفته است (ابو القاسم خوئى؛ معجم رجال الحديث، پيشين، ذيل همان نام، و عبد الله بن أبى داود سجستانى؛ پيشين، ص 26-28)
2) محمد بن اسماعيل بخارى؛ پيشين، ج 5، ص 160 و 163 و ر. ك: عبد الرحمن سيوطى؛ الاتقان، پيشين، ج 1، ص 133 و محمد عبد العظيم زرقانى؛ پيشين، ج 1، ص 348
3) بقره، آيه‌ى 240
4) و كسانى از شما كه مرگشان فرا مى‌رسد، و همسرانى بر جاى مى‌گذارند، [بايد]براى همسران خويش وصيّت كنند كه آنان را تا يك سال بهره‌مند سازند و [از خانه شوهر] بيرون نكنند (بقره، آيه‌ى 240)
5) و كسانى از شما كه مى‌ميرند و همسرانى بر جاى مى‌گذارند، [همسران]چهار ماه و ده روز انتظار مى‌برند (بقره، آيه‌ى 234) .
6) محمد بن جرى طبرى؛ پيشين، ج 2، ص 554-556 و عبد الرحمن سيوطى؛ پيشين، ج 2، ص 48 و فضل بن حسن طبرسى؛ پيشين، ج 1-2، ص 602 و محمد حسين طباطبائى؛ الميزان، پيشين، ج 2، ص 247 و عبد علىّ بن جمعه حويزى؛ پيشين، ج 1، ص 240
7) محمد بن جرى طبرى؛ پيشين، ج 2، ص 554-556 و عبد الرحمن سيوطى؛ پيشين، ج 2، ص 48 و فضل بن حسن طبرسى؛ پيشين، ج 1-2، ص 602 و محمد حسين طباطبائى؛ الميزان، پيشين، ج 2، ص 247 و عبد علىّ بن جمعه حويزى؛ پيشين، ج 1، ص 240
8) عبد الله بن وهب قرشى ابو محمد مصرى، فقيه و موثق خوانده شده است (احمد بن علىّ بن حجر؛ تقريب التهذيب، پيشين، ذيل همان نام) .
9) مالك بن أنس اصبحى أبو عبد الله مدنى، فقيه و موثق و از اصحاب امام صادق (ع) بود (همان و ابو القاسم خوئى؛ پيشين، ذيل همان نام) .
10) عبد الرحمن سيوطى؛ الاتقان، پيشين، ج 1، ص 135
11) عن عبد الأعلى بن عبد الله بن عارم القرشى قال: لما فرغ من المصحف أتى به عثمان فنظر فيه فقال: قد أحسنتم و أجملتم أرى شيئا من لحن ستقيمه العرب بالسنتها و عن قتادة أن عثمان لما رفع إليه المصحف قال: إن فيه لحنا و ستقيمه العرب بالسنتها و عن يحيى بن يعمر قال: قال عثمان: إن في القرآن لحنا و ستقيمه العرب بالسنتها و عن أبان بن عثمان قرأت هذه الآية «ان هذان لساحران» عند أبي عثمان بن عفان فقال: لحن و خطأ فقال له قائل: أ لا تغيّروه فقال: دعوه فإنه لا يحرّم حلالا و لا يحلّل حراما و عن عكرمة قال: لما أتى عثمان بالمصحف رأى فيه شيئا من لحن فقال: لو كان المملى من هذيل و الكاتب من ثقيف لم يوجد فيه هذا (عبد الله بن أبى داود سجستانى؛ پيشين، ص 41-42 و عبد الرحمن سيوطى؛ الدر المنثور، پيشين، ج 2، ص 246 و محمد بن احمد قرطبى؛ الجامع الاحكام القرآن، ط 1، بيروت، دار الكتب العلمية،1408 ق، ج 11، ص:216 و علىّ بن موسى بن طاووس؛ الطرائف فى معرفة مذاهب الطوائف، بى چا، قم، مطبعة الخيام،1400 ق، ص 490-491 و جعفر مرتضى عاملى؛ حقائق هامة حول القرآن الكريم، پيشين، ص 201) .
12) بقره، آيه‌ى 241 

نوشتن دیدگاه