ممكن است گفته شود، اين قاعده كه تا سوره‌اى كامل نمى‌شده، سوره‌ى ديگرى آغاز نمى‌گرديده است، كلّيت ندارد و از جمله‌ى موارد نقض آن سوره‌ى مزمّل است. 1اين سوره كه جزو اولين سوره‌هاى نازل شده است، پس از نزول نوزده آيه‌ى نخست، ساليانى نزولش متوقف شد و متجاوز از هشتاد سوره بعد از آن نازل گرديد؛ آنگاه در مدينه آيه‌ى پايانى آن نزول يافت. 2مؤيد مدنى بودن آيه‌ى اخير، ظاهر آن است كه عبارت وَ أَقِيمُوا اَلصَّلاٰةَ وَ آتُوا اَلزَّكٰاةَ وَ أَقْرِضُوا اَللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً وَ مٰا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اَللّٰهِ ظهور دارد در اين كه مراد از زكات در آن-به لحاظ ذكر صلاة قبل از آن و انفاق مستحب بعد از آن-همان زكات واجب است و زكات بعد از هجرت در مدينه واجب شد؛ به علاوه در آن آيه، جمله‌ى وَ آخَرُونَ يُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اَللّٰهِ آمده است كه با اوايل دعوت پيامبر (ص) مناسبت ندارد؛ زيرا در آن وقت با چنان شرايط دشوارى كه آن بزرگوار با آن روبه‌رو بودند، به مصلحت دعوت نبوى نبوده است كه در متن اين سوره از قتال سخن برود. 3
پاسخ اين است كه:
اولا، لفظ زكات در ديگر سور مكى نظير اعراف 4، نمل 5و لقمان 6نيز آمده است؛ در اين موارد نيز قبل از ايتاء زكات، از اقامه‌ى صلاة سخن رفته است؛ بنابراين با استناد به آن نمى‌توان به مدنى بودن آيه‌ى مورد بحث حكم كرد.
به علاوه اين آيه مى‌تواند بر وجوب مطلق زكات دلالت داشته باشد؛ نه زكات معلوم‌النصابى كه در مدينه نصاب آن تعيين شد. 7
ثانيا، ذكر قتال در آيه‌ى مورد بحث، مسبوق به عبارت عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ است؛ بنابراين در آن، از قتال در آينده خبر داده شده است كه بسا تا هنگام وقوع آن چندين سال فاصله باشد؛ نظير پيش‌گويى در آيات غُلِبَتِ اَلرُّومُ* فِي أَدْنَى اَلْأَرْضِ وَ هُمْ مِنْ بَعْدِ غَلَبِهِمْ سَيَغْلِبُونَ* فِي بِضْعِ سِنِينَ 8كه طى آن پيروزى روم پيش بينى شده و آن بنا بر اختلاف روايات پس از گذشت سه يا پنج يا شش يا هفت و يا نه سال رخ داد. 9
ثالثا، خلاف مصلحت دانستن پيش گويى قتال در اوايل دعوت پيامبر ناموجه است؛ لحن سوره‌هاى علق و قلم نيز كه حتى قبل از سوره‌ى مزمل نازل شده است، نسبت به مشركان مكه بسيار شديد و تهديدآميز است و خداوند در بسيارى از آيات مكى قرآن وعده‌ى نابودى مشركان مكه را به پيامبر اسلام (ص) داده است 10؛ نظير:
أَمْ يَقُولُونَ نَحْنُ جَمِيعٌ مُنْتَصِرٌ* سَيُهْزَمُ اَلْجَمْعُ وَ يُوَلُّونَ اَلدُّبُرَ 11 يا مى‌گويند: «ما همگى انتقام‌گيرنده [و يار و ياور همديگر]يم!» زودا كه اين جمع در هم شكسته شود و پشت كنند.
بسيارى از صحابه و تابعان مانند ابن عباس، عمر بن خطاب، ابو هريره، عكرمه، قتاده، ابن زيد، ابو العاليه، و ربيع بن انس آورده‌اند كه در اين آيه شكست مشركان در جنگ بدر پيش گويى شده است. 12
اين آيه در سوره‌ى قمر قرار دارد كه سى و هفتمين سوره‌ى نازله است و تا سوره‌ى حجر كه پس از سه سال دعوت علنى نازل شده است، هفده سوره فاصله دارد؛ بنابراين، اين آيه كه در آن شكست مشركان پيش گويى شده، در حالى نازل شده است كه هنوز پيامبر اسلام (ص) به طور علنى مردم را به اسلام دعوت نمى‌كرده است.
به علاوه، اگر مشركان مكه دين اسلام و دعوت رسول خدا (ص) را خصم خود و نابود سازنده‌ى موقعيت اجتماعى خويش تلقى نمى‌كردند؛ چه لزومى داشت كه با آن حضرت و پيروان اندك او مبارزه كنند و آنان را در شعب ابى طالب (ع) محصور سازند و چنان بر آنان تنگ بگيرند كه تصميم بگيرند به حبشه يا مدينه هجرت كنند.
رابعا، اگر چه نزول آيه‌ى پايانى سوره‌ى مزمل در دوره‌ى مكى، قتال را در آن به معناى قتال با مشركان منصرف مى‌سازد، ولى در آن تصريح نشده است كه با چه كسانى قتال خواهد شد و شايد اين عدم تصريح به اين جهت بوده است كه اين آيه در مكه نازل شده است.
بنا بر آنچه آمد، بى‌اشكال خواهد بود-چنان كه ابن عباس، عايشه، قتاده، حسن بصرى و عكرمه روايت كرده‌اند، 13آيه‌ى پايانى سوره‌ى مزمل در دوره‌ى مكى در حدود يك سال پس از نزول نوزده آيه‌ى نخست، نازل شده باشد؛ بدون آن كه در اين فاصله آيات يا سوره‌هاى ديگرى نزول يابد.
پاورقی:
1) . . . . عَلِمَ أَنْ سَيَكُونُ مِنْكُمْ مَرْضىٰ وَ آخَرُونَ يَضْرِبُونَ فِي اَلْأَرْضِ يَبْتَغُونَ مِنْ فَضْلِ اَللّٰهِ وَ آخَرُونَ يُقٰاتِلُونَ فِي سَبِيلِ اَللّٰهِ فَاقْرَؤُا مٰا تَيَسَّرَ مِنْهُ وَ أَقِيمُوا اَلصَّلاٰةَ وَ آتُوا اَلزَّكٰاةَ وَ أَقْرِضُوا اَللّٰهَ قَرْضاً حَسَناً وَ مٰا تُقَدِّمُوا لِأَنْفُسِكُمْ مِنْ خَيْرٍ تَجِدُوهُ عِنْدَ اَللّٰهِ هُوَ خَيْراً وَ أَعْظَمَ أَجْراً وَ اِسْتَغْفِرُوا اَللّٰهَ إِنَّ اَللّٰهَ غَفُورٌ رَحِيمٌ (مزمل، آيه‌ى 20) ؛ [خدا]مى‌داند كه به زودى در ميانتان بيمارانى خواهند بود، و [عده‌اى]ديگر در زمين سفر مى‌كنند [و]در پى روزى خدا هستند، و [گروهى]ديگر در راه خدا پيكار مى‌نمايند. پس هر چه از [قرآن]ميسر شد تلاوت كنيد و نماز را برپا داريد و زكات را بپردازيد و وام نيكو به خدا دهيد؛ و هر كار خوبى براى خويش از پيش فرستيد، آن را نزد خدا بهتر و با پاداشى بيشتر بازخواهيديافت. و از خدا طلب آمرزش كنيد كه خدا آمرزنده‌ى مهربان است.
2) محمد كاظم شاكر؛ پيشين، ص 54
3) محمد حسين طباطبائى؛ الميزان، پيشين، ج 20، ص 74
4) آيه‌ى 156
5) آيه‌ى 3
6) آيه‌ى 4
7) محمد هادى معرفت، التمهيد، پيشين، ج 1، ص 322
8) روميان شكست خوردند، در نزديك‌ترين سرزمين، و [لى]بعد از شكستشان، در ظرف چند سالى، به زودى پيروز خواهند گرديد (روم، آيات 2-4)
9) محمد حسين طباطبائى، الميزان، پيشين، ج 16، ص 162-163
10) يونس، آيه‌ى 46 و غافر، آيه‌ى 77 و زخرف، آيه‌ى 41-42 و روم، آيه‌ى 60 و احقاف، آيه‌ى 35 و انعام، آيات 133-135
11) قمر، آيه‌ى 44-45
12) ر. ك: محمد بن جرير طبرى؛ جامع البيان، پيشين، و عبد الرحمن سيوطى؛ الدر المنثور، پيشين، ذيل همان آيه
13) عبد الرحمن سيوطى؛ الدر المنثور، پيشين، ج 6، ص 448 و محمد بن احمد قرطبى، پيشين، ج 19، ص 24 

نوشتن دیدگاه