از بررسى مجموعه آيات و رواياتى كه در صدد تبيين منزلت وكمالات وجودى اهل‏بيت‏ عليهم السّلام  هستند، چنين معلوم مى‏شود كه ائمه اطهارعليهم السّلام  علاوه بر ولايت تشريعى يعنى حقّ تبيين وتشريح احكام وآيات الهى ورهبرى سياسى ودينى واجتماعى جامعه، كه اصطلاحا به آن امامت گفته مى‏شود؛ از منزلت والاى ولايت تكوينى نيز برخوردارند. اين بُعد از كمال كه گاهى از آن تعبير به «ولايت تصرّف» و «ولايت معنوى» مى‏شود، نوعى از اقتدار وتسلط فوق‏العاده در امور نظام هستى است كه با توجه به دارا بودن مراتب بالاى كمالات معنوى و قرب به حضرت حقّ با عنايات مخصوص خداوند متعال معجزات وكرامات منقول از آن ذوات مقدسه، ناشى از اين بُعد ولايتى آنهاست.
توضيح آن‏كه برطبق جهان بينى اسلامى، انسان از چنان استعدادى برخوردار است كه از طريق انجام عبادات وترك گناهان مى‏تواند به مرتبه‏اى از كمال برسد كه تمام اعضاء وجوارح بدن او الهى بشود. يعنى به جايى مى‏رسد كه چشم او جز حقّ را نمى‏بيند و گوش او به غير از حقّ را نمى‏شناسد، وپاى او جز در راه حقّ قدم بر نمى‏دارد ودست او جز در مسير حقّ كارى انجام نمى‏دهد.
و در يك كلام در تمام رفتارها و عملكردها جز به كار حقّ خود را مشغول نمى‏سازد. يعنى به تمام معنى خليفةاللّه مى‏شود. تصوّرات وتصرّفاتش همه رحمانى مى‏گردد. از اين مرتبه از كمال در حديث قدسى مشهور كه امام صادق‏عليه السلام  آن را از وجود مبارك پيامبر اكرم‏صلّى اللّه عليه و آله روايت مى‏كنند، با اين تعابير ياد شده است:
قال اللّه عزّوجلّ: ما تقرّب إليّ عبدٌ بشي‏ءٍ أحبُ إليّ ممّا افترضتُ عليه وإنّه يتقرّب اليّ بالنافلة حتى احبّهُ فإذا أَحْبَبْتُهُ كنتُ سمعهُ الذي يسمع بهِ وبصرهُ الذي يبصر بهِ ولسانه الذي ينطق به ويدهُ الذى يبطش بها. إن دعاني أجبته، وإن سألني أعطيتهُ(4).
خداوند عزّوجلّ مى‏فرمايند: هيچ بنده‏اى با هيچ وسيله‏اى به من نزديك نشده است كه از فرائض نزد من محبوب‏تر باشد. همانا بنده به وسيله نوافل ومستحبّات -كه من آنها را واجب نكرده‏ام ولى او تنها به خاطر محبوبيّت آنها در نزد من، به انجام‏شان مى‏پردازد- به من نزديك مى‏شود تا به جايى كه محبوب من مى‏گردد، همين كه محبوب من گشت، من گوش او مى‏شوم كه با آن مى‏شنود، وچشم او مى‏شوم كه با آن مى‏بيند، وزبان او مى‏شوم كه با آن سخن مى‏گويد، ودست او مى‏شوم كه با آن حمله مى‏كند. در اين حال اگر مرا بخواند دعايش را اجابت مى‏كنم، واگر از من چيزى درخواست كند آن را به او مى‏دهم».
وقتى كه انسان‏هاى معمولى از چنين قابليّتى برخوردارند، به طريق اولى ائمه اطهارعليهم السّلام  به جهت كمالاتى كه دارند مى‏توانند از منزلتى برخوردار شوند كه بتوانند در شئونات مختلف عالم تكوين تصرّفاتى داشته باشند.
در اشاره به برخوردارى اهلبيت‏عليهم السّلام  به سطح بالايى از اين گونه ولايت است كه در زيارت جامعه وارد شده است:
«بكم فتح اللّه وبكم يختم وبكم يمسك السماء أن تقع على الأرض وبكم ينزّل الغيث»
«پروردگار عالم به بركت وجود شماست كه خلق را آغاز مى‏كند و آن را به پايان مى‏رساند، وآسمان را از فرو افتادن بر زمين باز مى‏دارد، و باران را فرو مى‏فرستد».
به عبارت ديگر خداوند همه چيز را به وسيله شما كه واسطه‏هاى فيض او هستيد ايجاد و اداره مى‏نمايد. وهمچنين در دعاى عديله در تشريح وتبيين قسمتى از بركات وجود مبارك حضرت امام زمان‏عليه السلام آمده است:
«ثمّ الحجّة الخلف القائم المنتظر المهدي المرجى الذي ببقائه بقيت الدنيا وبيمنه رُزق الورى وبوجوده ثبتت الأرض والسماء».
«سپس -بعد از امام عسكرى‏عليه السلام - حجّت بعدى، قائم منتظر مهدى‏عليه السلام  است كه وى آن مايه اميدى است كه به بركت بقاء وجود مبارك او، دنيا باقى و برقرار، و مخلوقات عالَم از روزى برخوردارند. همينطور در سايه وجود اوست كه نظم و انسجام زمين وآسمان پاحفظ مى‏شود».
با در نظر گرفتن مطالب گذشته و تأمل در مضمون آياتى همانند:
1 - يا أيها الذين آمنوا اتّقوا اللّه وابتغوا إليه الوسيلة(5)
اى كسانى كه ايمان آورده‏ايد! تقوا پيشه كنيد و وسيله‏اى براى تقرّب به خداوند انتخاب‏كنيد.
2- ولو أنّهم إذ ظلموا أنفسهم جاؤك فاستغفروا اللّه واستغفر لهم الرسول لوجدوا اللّه توابا رحيم(6)
اگر آنها هنگامى‏كه به خود ستم كردند -گناه مرتكب شدند- و به سراغ تو آمده، و از خداوند طلب عفو و بخشش مى‏كردند، و تو نيز براى آنها طلب عفو مى‏نمودى، خداوند را توبه پذير ورحيم مى‏يافتند».
3- قالوا يا أبانا استغفر لنا ذنوبنا إنّا كنّا خاطئين قال سوف استغفر لكم ربّي انّه هو الغفور الرحيم(1)
برادران يوسف گفتند: اى پدر! از خدا آمرزش گناهان ما را بخواه كه ما خطاكار بوديم! يعقوب در پاسخ آنها فرمود: به زودى براى شما از خداوند طلب آمرزش خواهم كرد، همانا او آمرزنده ومهربان است».
و همچنين از دقت در مدلول و مضمون رواياتى نظير:
1- روايت ابوالوفاى شيرازى كه بر طبق آن رسول اكرم‏صلّى اللّه عليه و آله فرمودند:
«چون درمانده و گرفتار شدى پس به حجّت استغاثه كن كه او تو را در مى‏يابد، و حجّت براى كسى كه از او استغاثه كند پناه و فرياد رس است»(2).
2-  مرد نابينايى تقاضاى دعا از پيامبرصلّى اللّه عليه و آله براى شفاى بيمارى‏اش كرد، پيغمبرصلّى اللّه عليه و آله  به او دستور دادند كه چنين دعا كند:
«اللّهم إنّي أسئلك وأتوجه إليك بنبيّك محمّد نبيّ الرحمة، يا محمّد إنّي توجّهت بِك إلى ربّي في حاجتي لتقضي لي اللّهم شفّعه فيّ»(3)
خداوندا! من از تو به خاطر پيامبرت كه پيامبر رحمت است تقاضا مى‏كنم وبه تو روى مى‏آورم. اى محمّد! به وسيله تو به سوى پروردگارم براى انجام حاجتم توجه پيدا مى‏كنم، اى خداى من! او را شفيع من قرار بده».
3 - آنگاه كه مادر گرامى‏حضرت على‏عليه السلام  رخت از جهان بربست، پيغمبر اكرم‏عليهم السّلام  به او چنين دعا فرمود:
«اغفر لأمّي فاطمة بنت أسد و وسّع عليها مدخلها بحقّ نبيّك والأنبياء الذين من قبلي»(4)
«خداوندا! مادرم فاطمه دختر اسد را بيامرز، و قبر را براى او وسيع گردان؛ بحقّ پيغمبرت وپيغمبرانى كه قبل از من بوده‏اند».
4- از امام رضاعليه السلام  نقل شده است كه آن حضرت فرمودند:
هر گاه سختى و گرفتارى به شما روى آورد به وسيله ما از خداى عزّوجلّ كمك بخواهيد و اين است معنى كلام خداوند متعال در قرآن كريم: «و للّه الاسماء الحُسنى فادعوه بها»(5)
و دعاهاى زيادى در توسل به خداى متعال بوسيله امامان‏عليهم السّلام  در متون روايى وارد شده است از جمله در زمينه توسل به امام زمان‏عليه السلام  چنين آمده است:
اللّهم انّى اسألك بحقّ وليّك و حجّتك صاحب الزّمان اِلاّ اغتنى به جميع امورى و كفيتنى به موتة كل موذٍ و طاغٍ و باغٍ و اغتنى به فقد بلغ محمودى و كفيتنى كل عددٍ و همٍّ و غم و دين و وُلدى و جميع اهلى و اخوانى و من يعنينى امرُه و خاصّتى آمين يا ربّ العالمين(6).
بار خدايا من از تو مى‏خواهم به حقّ ولىّ و حجّتت صاحب الزمان‏عليه السلام  كه مرا بر تمام امور ياريم كنى و به او شرّ هر گونه موذى و سركش و ستمگرى را از من دور گردانى و به آن حضرت مرا يارى كنى كه تلاشم به آخر رسيده و هر گونه دشمنى و همّ و غم و اندوه و قرض را از من و فرزندانم و تمام خاندانم و برادرانم و هر كس كه كارش به من مربوط مى‏شود و بستگان نزديكم، كفايت كنى، اى پروردگار عالميان! همه اين درخواست‏هاى مرا اجابت فرما.
باز در اين باره حضرت امام حسن عسكرى‏عليه السلام مى‏فرمايند:
روزى سلمان فارسى؛ به گروهى از يهوديان برخورد كرد كه در محلى نشسته بودند وقتى چشم آنها به سلمان افتاد از او خواستند كه هر چيزى را كه همان روز از پيامبر اكرم‏صلّى اللّه عليه و آله شنيده است براى آنها تعريف كند. از آنجا كه سلمان؛ به اسلام آوردن آنها علاقه داشت خواهش آنها را اجابت كرد و نزد آنها رفته، چنين گفت: شنيدم حضرت محمدصلّى اللّه عليه و آله مى‏فرمودند: خداوند عزّوجلّ مى‏فرمايد: اى بندگان من! آيا چنين نيست كه هر كس حاجت‏هاى بزرگى از شما بخواهد آنها را بر آورده نمى‏سازيد مگر آنكه محبوب‏ترين افراد را نزد شما واسطه بياورد، آنگاه آن حاجت را به احترام آن شفاعت كننده بر ايشان برمى‏آوريد؟
الا! فاعلموا ان اكرم الخلق علىّ وافضلهم لوىّ محمّد و اخوه علىّ و من بعده من الائمة الذين هم الوسائل الىّ الا فليدعنى من همّته حاجة يريد نفعها او دهمته داهية يريد كف ضررها تستشفعون اليه باعزّ الخلق عليه....
توجه كنيد و بدانيد كه گرامى‏ترين و برترين مخلوق در نزد من محمّدصلّى اللّه عليه و آله  و برادر او على‏عليه السلام  و بعد از او ساير امامانى هستند كه آنها وسيله به سوى من مى‏باشند. همانا هر كس حاجتى برايش اهميت دارد و نفع آن را خواستار است، يا حادثه بزرگى براى او پيش آمده است كه مى‏خواهد ضرر آن را دفع كند مرا به وسيله محمّدصلّى اللّه عليه و آله  و خاندان او بخواند؛ من حاجت چنين كسى را به بهترين شكل بر طرف خواهم ساخت. همانگونه كه اگر عزيزترين كس را نزد فردى شفيع ببريد او نياز شما را به جهت شفاعت آن عزيزش به نحو احسن بر مى‏آورد(7).
حكايات زيادى كه در اين زمينه در تاريخ وارد شده است، نظير آنچه كه «ابن حجر» در كتاب «صواعق» از امام شافعى پيشواى معروف اهل تسنّن نقل مى‏كند كه وى در مواقعى كه به ياد سختى‏هاى روز قيامت و رسيدگى به نامه اعمال و... مى‏افتاد به اهل‏بيت پيامبرعليهم السّلام توسّل مى‏جست و چنين مى‏سرود:
آل النبي ذريعتي                      وهم إليه وسيلتي
ارجو بهم اُعطى غدا            بيد اليمينِ صحيفتي
«خاندان پيامبر وسيله من هستند؛ آنها در پيشگاه خداوند وسيله تقرّب من هستند؛ اميدوارم به سبب عنايت آنها در فرداى قيامت نامه عمل من به دست راست من داده شود»(8).
همچنين بر طبق نقل بيهقى، يك سالى در زمان خلافت عمربن خطاب در مدينه و ساير سرزمين‏هاى اسلامى خشكسالى رخ داد. بلال حبشى به همراه عده‏اى از صحابه، سرقبر پيامبر اكرم‏صلّى اللّه عليه و آله  آمد وخطاب به آن حضرت چنين گفت:
«يا رسول اللّه استسقِ لأمّتك... فإنّهم قد هلكوا...»(9)
اى رسول خدا! از خداوند تبارك وتعالى براى امّتت باران رحمت درخواست كن؛ بدرستى كه آنها در آستانه نابودى واقع شده‏اند».
مسائلى چون شفاعت، توسل، واسطه قرار دادن اهل‏بيت اطهارعليهم السّلام  و برآورده شدن حاجت‏ها، صورت منطقى و قابل دفاع برهانى دارد. زيرا اين كار به دستور خداوند متعال باتوجه به منزلت ومقامى‏كه حضرات معصومين‏عليهم السّلام  دارند، انجام مى‏گيرد. به عنوان مثال دليل بر صحت اين ادعا آن است كه در زيارت حضرت ولىّ عصرعليه السلام  تصريح شده كه واسطه قرارگرفتن آن حضرت در برآورده شدن نيازمنديها، به خاطر جايگاه والايى است كه آن حضرت در پيشگاه خداوند دارند.
«فقد توجّهت إليك بحاجتي لعلمي أنّ لك عند اللّه شفاعةً مقبولةً ومقاما محمودا»(10)
به اين خاطر براى بر آورده شدن حاجتم به تو روى آوردم كه مى‏دانستم در پيشگاه خداوند متعال از چنان منزلتى بر خوردارى كه شفاعت تو قبول مى‏شود».
از دقّت در مفاد و مضمون اين گونه از تعابير كه در ادعيه و روايات به نمونه‏هاى زيادى از آنها بر مى‏خوريم، شبهاتى كه در زمينه مسأله توسّل -كه از طرف افراد كنجكاو ولى كم اطلاع، يا مغرضان آگاه-، در طول تاريخ مطرح شده است برطرف مى‏گردد. چرا كه بر طبق رهنمودهاى  موجود در منابع اصيل اسلامى، قدرت تصرّف انبياء الهى واهل بيت عصمت‏عليهم السّلام  در امور تكوينى عالم، در طول اراده وقدرت خداوند متعال است كه به اذن واراده او انجام مى‏گيرد و گرنه هرگز از يك نفر عالِم عاقل شنيده نشده است كه بگويد: قدرت آنها در عرض ويا در مقابل اراده خداوند قرار دارد.
بر اين اساس است كه در قرآن كريم، آنجا كه درباره ثبوت ولايت تكوينى براى حضرت عيسى‏عليه السلام سخن گفته مى‏شود؛ تعبير اين است كه آن حضرت با اذن واراده خداوند بود كه توانست كور مادرزاد را بينا، و مرده‏اى را زنده نمايد:
...أنِّي أخْلُقُ لَكُمْ مِنَ الطِّينِ كَهَيْئَةِ الطَّيْرِ فَأنْفُخُ فِيهِ فَيَكُونُ طَيْرَا بِإذْنِ اللّهِ وَأُبْرِئُ الأكْمَهَ والأبْرَصَ وَأُحْيِ الْمَوْتَى بِإذْنِ اللّه...(11)
...­ من از گل چيزى به شكل پرنده مى‏سازم سپس در آن مى‏دمم و به فرمان خدا پرنده‏اى مى‏گردد و به اذن خدا كور مادر زاد و مبتلايان به برص (پيسى) را بهبود مى‏بخشم و مردگان را به اذن خدا زنده مى‏كنم...»
بنابراين، اقتدار فوق العاده تصرّف در شئون هستى، كه در عرف عامه مردم از آن به برخوردارى از توان انجام دادن كرامات و قدرت ارائه معجزات تعبير مى‏شود در حقيقت يك نعمت بزرگ خدا دادى است كه در نتيجه سير كمالات روحى و تحصيل اعلاى از قرب الهى به افرادى خاصّ از انسانها اعطا مى‏شود، و آنها به بركت همان نعمت الهى مى‏توانند در جهان هستى تصرّفات فوق العاده‏اى بنمايند، و اين صفت كمالى از نظر ضعف و قوّت داراى مراتبى است كه در اثر ميزان قرب و بُعد و مقدار سير معنوى در افراد مختلف فرق مى‏كند.
نتيجه آن كه اعتقاد به برخوردارى ائمه اطهارعليهم السّلام از چنين موهبتى، نه شرك است ونه سبب انكار قدرت واراده مطلقه خداوند مى‏شود.
وقتى اصل مسأله توسّل به اهل‏بيت‏عليهم السّلام  صورت قابل توجيه منطقى و برهانى پيدا كرد، مطلب بعدى اين است كه توسّلات به چه شكل و يا شيوه‏اى بايد انجام گيرند؟
در اين باره باتوجه به شرايط مختلف كه پيش مى‏آيد دستور العمل‏هاى متفاوتى از ائمه اطهارعليهم السّلام  نقل شده است كه از جمله آنها شيوه عريضه‏نويسى است. در اينجا با هدف آشنائى بيشتر با كمّ و كيف اين كار، نخست نمونه‏هايى از عريضه‏هاى موجود در كتابهاى مفصّل روايت و ادعيه، ارائه گرديده، سپس تعدادى از حكايت‏هاى موجود در اين زمينه كه مشتمل بر اطلاعات كاملترى هستند جهت استفاده بيشتر علاقمندان به همراه توضيحات لازم تقديم خواهد شد.

(4) كافى، ج  1ص 352
(5) سوره مائده، آيه 35
(6) سوره نساء، آيه  64
(1) سوره يوسف، آيه  97و 98
(2) نجم الثاقب، ص  787
(3) وفاء الوفاء، ج  3ص 1372
(4) جامع كبير طبرانى.
(5) بحار الانوار، ج  94  ص  22ح 17
(6) بحار الانوار، ج  94ص  34ح 22
(7) بحار الانوار، ج  22ص  369ح  9
(8) التوصل الى حقيقة التوسل، ص 329
(9) مدرك پيشين، ص 253
(10) بحار الانوار، ج  101ص 374
(11) سوره آل عمران، آيه 49 

نوشتن دیدگاه