در اسلام هر نوع تلاش و فعالیت مثبتی كه بازدهی در پی داشته باشد، كار نامیده می شود بنابراین كارهای یدی و فكری مانند كشاورزی، نویسندگی، مهندسی، كارمندی و خدماتی و به عبارت دیگر، كارهای كشاورزی، صنعتی و خدماتی را شامل می شود. كار جوهره انسانیت است. درباره امیرمؤمنان علی (علیه السلام) آمده است كه: «انّه لمّا كان یفرغ من الجهاد یتفرّغ لتعلیم الناس و القضاء بینهم فاذا فَرِغ من ذلك اشتَغَل فی حائِطٍ له يَعْمل فیه بِيَدِه و هو مع ذلك ذاكر الله جل جلاله(1)»؛ ایشان پس از فراغت از جنگ به تعلیم مردم و قضاوت میان آنها مشغول می شدند و هنگامی كه از این كارها فارغ می شدند، در باغ خود كار می كردند و در همه این احوال ذكر خداوند - جل جلاله - می گفتند.»
امام صادق (علیه السلام) به هشام فرمود: «ان رأیت الصفین قد التقیا فلا تدع طلب الرزق فی ذلك الیوم(2)؛ هرگاه دو گروه را برای جنگ در برابر هم صف كشیده دیدی، در چنین موقعیتی كسب معاش را رها نكن.»
در این روایت به طور مطلق به كسب معاش از راه حلال سفارش شده است و آن را تنها به كار یدی اختصاص نداده است.
اصولاً وظیفه انسان در این دنیا كار و تلاش و آباد كردن جهان است: «... هو انشأكم من الارض و استعمركم فیها...(3)؛ او خدایی است كه شما را از خاك بیافرید و به آباد ساختن زمین برگماشت.»
رسول اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمود: «طلبُ الحلالِ فریضةٌ علی كلّ مسلم و مسلمة(4)؛ كسب رزق حلال (با كار و كوشش) بر هر مرد و زن مسلمان واجب است.»
امام صادق (علیه السلام) از پدران بزرگوارش و آنها از رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) نقل می كنند: «طلب الكسب فریضة بعد الفریضة.»(5)
امام علی (علیه السلام) می فرمایند: «فی كل وقتٍ عملٌ(6)؛ در هر زمان باید عملی و كار و تلاشی انجام گیرد.»
هر كسی که از دسترنج خود بخورد و باری بر دوش دیگران نباشد در پیشگاه خداوند سبحان بسیار عزیز است و از صراط مانند برق جهنده عبور می كند و درهای بهشت به رویش باز است، و خداوند با نظر رحمت به او نگاه می كند و هیچ گاه عذاب نمی شود:
پیامبر (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «مَنْ اَكَل مِن كَدّ يَدِه مَرَّ علی الصِّراطِ كالبَرق الخاطِف؛(7) من اكل من كَدّ یده حلالاً، فُتِح له ابوابُ الجنة، يَدخل من اَيّها شاء؛(8) من اكل من كد یده، نظر الله الیه بالرحمة، ثم لايُعَذِّبُه اَبدا.»(9)
در اخبار حواریون عیسی (علیه السلام) آمده است كه: آنها به دنبال عیسی (ع) و پیرو او بودند و هر گاه گرسنه می شدند می گفتند: ای روح خدا گرسنه ایم! آن گاه عیسی (علیه السلام) با دستش بر زمین (چه دشت و چه كوه) می زد و آبی خارج می شد و می نوشیدند... حواریون گفتند: ای روح خدا! از ما برتر كیست؟ چون هر گاه بخواهیم سیرمان می كنی، و هر گاه بخواهیم سیرابمان می نمایی و ما ایمان به تو آوردیم و پیرو تو هستیم. عیسی (علیه السلام) فرمود: برتر از شما كسانی هستند كه با دستشان كار می كنند و از كسب و كار خودشان روزی می خورند.(10)
كار از نظر اسلام عبادت است و تلاش برای كسب روزی نه تنها دنیاپرستی نیست، بلكه جهاد در راه خداوند سبحان محسوب می شود: پیامبر اكرم (صلی الله علیه و آله) فرمودند: «اَلكادُّ علی عِیاله كالمجاهد فی سبیل الله(11)؛ آن كه برای تأمین معاش خانواده تلاش می كند، مانند مجاهد در راه خداست.»
روزی پیامبر (صلی الله علیه و آله) با اصحاب خود نشسته بودند. پیامبر (صلی الله علیه و آله) جوان نیرومندی را دید كه اول صبح مشغول كار و كوشش است. بعضی از حاضران گفتند: اگر این جوان نیروی جوانی را در راه خدا به كار می انداخت، شایسته ستایش بود؟ پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: چنین نگویید: اگر این جوان كار می كند تا نیازمندی های خود را تأمین كند و از دیگران بی نیاز گردد، در راه خدا گام برداشته و همچنین اگر به نفع پدر و مادر ناتوان و كودكان خردسالش كار می كند تا آنها را از مردم بی نیاز سازد، باز در راه خدا قدم برداشته است... .(12)
پیامبر (صلی الله علیه و آله) همچنین فرمود: «مَنْ اَكَلَ مِنْ كدّ یده، كان یومَ القیامة فی عداد الانبیاء، و یأخُذُ ثوابَ الانبیاء؛(13) كسی كه از دسترنج خود بخورد، در قیامت در صف پیامبران قرار گیرد و پاداش آنها را برای خود بگیرد.» نیز فرمود: «مَنْ باتَ كالّا مِنْ طلب الحلال باتَ مغفورا له؛(14) كسی كه شب را در حالی كه در كسب رزق حلال رنجیده و خسته شده بخوابد، در حالی كه مشمول آمرزش خداوند شده، خوابیده است.»
انس بن مالك می گوید: پس از بازگشت رسول خدا (صلی الله علیه و آله) از جنگ تبوك، سعد انصاری به استقبال آن حضرت شتافت و با پیامبر (صلی الله علیه و آله) دست داد و مصافحه كرد. پیامبر (صلی الله علیه و آله) به او فرمود: چه آسیبی به دست تو رسیده كه دستت زبر و خشن شده است؟ سعد عرض كرد: ای رسول خدا! با طناب و بیل كار می كنم و برای معاش زندگی خود و خانواده ام درآمدی كسب می كنم، از این رو دستم خشن شده است. پیامبر (صلی الله علیه و آله) دست سعد را بوسید و فرمود: این دستی است كه آتش دوزخ با آن تماس پیدا نمی كند.(15)
در اسلام میزان برتری افراد بر یكدیگر، در دنیا و آخرت، عمل صالح و مفید است.
قرآن كریم می فرماید: «ولِكُلٍّ درجاتٌ مما عَمِلوا و ما ربَّك بغافلٍ عمّا یعمَلوُن؛(16) و هر كس از بندگان به عملی كه كرده (نزد حق) رتبه خواهد یافت و خداوند از عمل هیچ كس غافل نخواهد بود.»
«اَمْ حَسِبْتُم اَنْ تدخلوا الجنة ولمّا يَعلَمِ اللّهُ الّذین جاهدوا منكم ويَعلَم الصابرین؛(17) گمان می كنید به بهشت داخل خواهید شد، در حالی كه هنوز مقام تلاشگران و صابران در راه خدا از میان شما معلوم نگردیده است.»
قرآن كریم به سبقت گرفتن در همه خیرات امر می كند و می فرماید: «فاستبقوا الخیرات»(18) و در سوره والعصر همه انسان ها را در زیانكاری می بیند، مگر كسانی كه ایمان آورند و همه كارهای شایسته را انجام دهند.
شخصی می گوید: «علی (علیه السلام) را دیدم، مقداری خرما خریداری كرده و خود شخصا آن را بر دوش گرفته و می برد. پیش رفتم و عرض كردم: ای امیرمؤمنان! اجازه بده من به جای شما این بار را حمل كنم. فرمود: ابو العیال اَحَقُّ بِحَمْلِه؛ سرپرست اهل و عیال، شایسته تر است كه بار زندگی را به سوی خانه اش حمل كند.» (19)
امیرمؤمنان علی (علیه السلام) باكار و كوشش و كشاورزی و احداث چشمه ها و نخلستان ها، ثروتمندترین افراد زمان خود شد و هزار برده از مزد دسترنج خود خرید و آزاد كرد و همه باغ های خود را وقف تهیدستان نمود. (20)
بنابراین، ملاك برتری انسان ها و اقوام بر یكدیگر كار مفید و سازنده است؛ چنانكه امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «... انما تفاضل القوم بالاعمال (21)، و نیز فرمود: من استوی یوماه فهو مغبون ، ومن كان اخر یومیه خیرهما فهو مغبوط، و من كان آخر یومیه شرهما فهو ملعون ومن لم یر الزیادة فی نفسه فهو الی نقصان، و من كان الی النقصان فالموت خیر له من حیاة؛(22) كسی كه دو روزش (از جهت اعمال) مساوی باشد، زیانكار است، و هر كس كه روز دومش بهتر باشد، نیكبخت امت، و هر كس روز دومش بدتر باشد، از رحمت خداوند دور است، و هر كس كه پیشرفتی در خودش نبیند نزول كرده و برای چنین شخصی مرگ بهتر از زندگانی است.»
در برابر همه فضایل كار و تلاش، اسلام از تنبلی و بیكاری و كسالت بیزار است و به شدت از آن نهی می كند: «فاذا جاءَ اَمَرُاللهِ قَضی بالحَقِّ و خَسر هُنالِكَ المُبطِلون(23)؛ چون فرمان خدا فرا رسد، به حق حكم می شود و در آن هنگام اهل باطل زیانكار شوند.»
در مدینه در دوران زندگی امام سجاد (علیه السلام) شخص بیكاره و دلقكی بود كه مردم را با كارهایش سرگرم می كرد و می خنداند... امام (علیه السلام) فرمود: «اِنّ لِلّه یوما یخسُرُ فیه المبطلون؛ به او بگویید همانا برای خداوند روزی است كه اهل باطل در آن روز زیان می كنند.(24)
پیامبر (صلی الله علیه و آله) فرمود: «ملعونٌ ملعونٌ مَن يُضَيِّعُ مَن يَعُول:(25) هر كس كه افراد تحت تكفل خود را بدون نفقه رها كند، بی شك از رحمت خداوند دور است.»
امام كاظم (علیه السلام) فرمود: ان اللّهَ عزّوجل لَيُبغضُ العبدَ النَوّام، ان الله لَيُبْغِضُ العبدَ الفارغ؛(26) بی شك خداوند عزیز و جلیل بنده پر خواب و بیكار را دشمن دارد.»
علی (علیه السلام) می فرماید: «یا همّام! المؤمن... بعیدُ كَسِلُه، دائم نَشاطُه...؛(27) این همام! مؤمن هیچ گاه كسل نیست و نشاطش دایمی است.»
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «اِنّی لاََبْغَضُ الرجل اَن یكون كَسْلانا عن امرِ دُنیاهُ ومَنْ كَسِلَ عن اَمرِ دنیاه فهو عن امر آخرته اَكْسَل؛ (28) من از شخصی كه در كار دنیایش كسل است بیزارم و چنین كسی برای كارهای آخرت كسل تر است»
امام باقر (علیه السلام) فرمود: «الكسِلُ يَضُرُّ بالدّین و الدنیا.»(29)
امام صادق (علیه السلام) فرمود: «عدُوُّ العمل الكَسِل.»(30)
در اسلام از جازدن و راكد بودن انسان به مصیبت و خسران تعبیر شده است. امام باقر (علیه السلام) فرمود: «ولا مُصیبةَ كَاسْتِهانَتِك بالذنب و رِضاك بالحاله التی انتَ علیها...(31)؛ بلا و مصیبتی مثل سبك شمردن گناه و رضایت انسان به وضعیت موجود خود نیست.»
امام هادی (علیه السلام) فرمود: «من دَخَلَه العُجبُ هَلَك(32)؛ كسی كه از خود راضی باشد هلاك می شود.»
قرآن كریم صریحا از سستی و بی حالی نهی می كند و مؤمنان را پركارترین و صابرترین و برترین افراد معرفی می نماید: «ولا تَهِنوا ولا تحزنوا و انتم الاَعْلَوْن ان كنتم مؤمنین(33)؛ شما نه سستی كنید و نه اندوهناك باشید و شما برترین هستید اگر مؤمن باشید.»
«فلا تَهِنوا و تَدْعوا الی السلم و انتم الاعلون واللّه مَعَكم و لن يَتِرَكُم اعمالَكم؛(34) شما ای اهل ایمان در كار دین سستی روا مدارید و (از ترس جنگ با كافران) دعوت به صلح مكنید و شما برترین هستید و خداوند با شماست و از اعمال شما هیچ نمی كاهد.»
علی (علیه السلام) فرمود: «مَنْ اَطاع التَّوانی ضيّع الحقوق؛(35) انسان سست عنصر حقوق (الهی و مردمی) را ضایع می گرداند.»
**********************************
1 ـ عدة الداعی، ص 101، ابن فهدالحلی، مكتبة الوجدان.
2 ـ تحف العقول، ص489.
3 ـ هود، آیه 61.
4 ـ بحارالانوار، ج 103، ص 9.
5 ـ همان، ص 17.
6 ـ غررالحكم و دررالكلم، حدیث 6458.
7 ـ مستدرك الوسائل، ج 2، ص 417.
8 ـ همان.
9 - وسائل الشیعه، ج 12، ص 13.
10 ـ سفینه البحار، ج 2، ص 478.
11 ـ مستدرك الوسائل، ج 2، ص424.
12 ـ محجه البیضاء فی تهذیب الاحیاء، ج 3، ص 140.
13 ـ مستدرك الوسائل، ج 2، ص 417.
14 ـ بحارالانوار، ج 103، ص 2.
15 ـ ابن الاثیر، اسدالغابة فی معرفة الصحابه،ج 2، ص296، دارالكتاب العلمیه.
16 ـ انعام، آیه 132.
17 ـ آل عمران، آیه 142.
18 ـ بقره، آیه 148.
19 ـ مجموعه ورّام، ج 1، ص 23.
20 ـ فروع كافی، ج 5، ص 74 ـ 75.
21 ـ تفسیر عیاشی، ج 1، ص 388.
22 ـ وسائل الشیعه، ج 11، ص 376.
23 ـ غافر، آیه 78.
24 ـ سفینة البحار، ج 1، ص 88.
25 ـ عدة الداعی، ص 72.
26 ـ وسائل الشیعه، ج 12، ص 37.
27 ـ بحارالانوار، ج78، ص 26.
28 ـ وسائل الشیعه، ج 12، ص 37.
29 ـ تحف العقول، ص 219.
30 ـ وسائل الشیعه، ج 12، ص 37.
31 ـ تحف العقول، ص 208.
32 ـ وسائل الشیعه، ج1، ص 78.
33 ـ آل عمران، آیه 139.
34 ـ محمد (صلی الله علیه و آله) ، آیه 35.
35 ـ نهج البلاغه (صبحی صالحی)، حكمت 239.

نوشتن دیدگاه