تبذیر، تلف كردن هر چیزی است كه فایده ای واقعی برایش تصور شود و از آنجا كه مصرف اموال و سرمایه های مادی در معاصی و در غیر موارد حق و لازم نه تنها فایده ندارد، بلكه وزر و و بالش انسان را گرفتار می كند، مصداق تبذیر در روایات معرفی شده است.
بشربن مروان می گوید: به محضر امام صادق (علیه السلام) رفتم. رطب طلبید و با هم به خوردن آن مشغول شدیم؛ یكی از ما هسته خرما را به دور افكند، امام صادق(علیه السلام) دست از خوردن خرما كشید و به او رو كرد و فرمود: «لاتَفْعَلْ، اِنَّ هذا مِنَ التبْذیر، و اِن اللّه لايُحِبُّ الفساد.»(1)
بر طبق این حدیث حتی دور انداختن هسته خرمایی كه در حجاز می توان از آن برای كاشتن و به دست آوردن درخت خرما استفاده كرد، تبذیر حرام و از مصادیق فساد است.
علی(علیه السلام) فرمود: «أَلا اِنّ اِعطاءَ المالِ فی غَيْرِ حَقِِّه تَبذیرٌ و اِسرافٌ(2)؛ آگاه باشید كه بخشیدن مال در غیر موردش تبذیر و اسراف مالی است. منظور از غیر مورد، بیهوده هزینه كردن و در غیر راه خیر و سازنده و با نیت غیر الهی مصرف كردن است. عبدالرحمن بن الحجاج می گوید: از امام صادق (علیه السلام) درباره آیه شریفه «ولاتبذر تبذیرا» سؤال كردم. امام (علیه السلام) فرمود: «مَنْ اَنفَقَ شیئا فی غَيْرِ طاعَةِ اللهِ فَهُو مُبذِرٌ وَ مَنْ اَنفَقَ فی سبیل الخیرِ فهو مُقْتَصِدٌ(3)؛ هر كس چیزی را رد غیر طاعت خدا مصرف كند مبذر است و هر كس در راه خیر خرج كند؛ میانه رو است.»
در روایتی دیگر امام صادق (علیه السلام) می فرماید: «لَیسَ فی طاعَةِ اللهِ تَبذیرٌ(4)؛ در طریق بندگی خدا تبذیر نیست.» بنابراین، كارهای خیری چون مهمانی دادن به مؤمنان و زیارت حج و عمره و استفاده از بوی خوش و اصلاح جسم برای حفظ سلامتی و بهداشت و... در صورتی كه همراه با زیاده روی و اسراف نباشد، اشكال ندارد، بلكه در بعضی موارد مثل حج و اصلاح جسم لازم و واجب است و در بعضی موارد نیز مستحب است مثل مهمانی دادن و استفاده از بوی خوش. در این باره چند روایت را مرور می كنیم:
پیامبر اسلام (صلی الله علیه و آله) می فرماید: «لاخیرَ فی السَرَفِ، و لاسَرَفَ فی الخیر.»(5)
حضرت علی (علیه السلام) فرمود: «الاسرافُ مذمومٌ فِی كلِّ شَی ءٍ اِلاّ فِی اَفعالِ البِرِّ(6)؛ زیاده روی در هر چیزی ناپسند است مگر در كارهای خیر.»
همچنین فرمود: «فی كلِّ شیی ءٍ یذم السَرَف الا فی صنائِعِ الْمَعْروُفِ و الْمبالَغة فی الطَّاعَةِ(7)؛ زیاده روی در هر چیزی مذمت می شود مگر در كارهای خیر و مبالغه در اجرای دستورهای خداوند.»
رسول خدا می فرماید: «ما مِنْ نَفَقَةٍ اَحبّ اِلَی اللّهِ مِنْ نَفَقَةِ قَصْدٍ وَيُبْغِضُ الاسراف الا فی حَجَّةٍ اَوْ عُمْرَةٍ (8)؛ در نزد خدا نفقه ای محبوب تر از نفقه معتدل نیست و خداوند از اسراف و زیاده روی مالی خشمناك می شود مگر در مورد حج یا عمره.»
البته به دلیل اهمیت فریضه حج و احیای هر چه با شكوهتر آن، فراهم كردن آسایش حجاج و در نهایت با شكوه تر كردن مراسم حج و عمره و خالی نگذاشتن خانه خدا دارای مصالح بسیار بزرگتری است كه هر چقدر هم در آن هزینه شود، منفعت و مصلحت دراز مدت آن قابل قیاس با هزینه آن نیست و بنابراین مخارج گزاف آن، مصداق اسراف و تبذیر حرام نیست. امام صادق علیه السلامفرمود: «...اِنَّما الاِسرافُ فِیما اَتْلَفَ المالَ وَ اَضَرَّ بِالْبَدَن(9)؛ اسراف مالی فقط در چیزی است كه موجب نابودی ثروت و زیان رسانی به بدن گردد.»
پس هر چیزی كه موجب نابودی ثروت و ضرر به بدن شود، تبذیر و اسراف مالی و حرام است، اما اگر كسی ثروتش را خرج كند تا در آینده چند برابرش را به دست آورد یا مصالح اجتماعی، سیاسی و دینی مردم را تأمین كند، این مخارج اسراف و تبذیر محسوب نمی شود.
البته تذكر این نكته لازم است كه اگر كسی ثروتش را حتی در راه خدا هزینه و انفاق كند كه دیگر از زندگی ساقط شود كار او حرام و مصداق تبذیر است: ابوبصیر از امام صادق(علیه السلام) درباره آیه شریفه «وَلاتُبَذِّرْ تَبْذیرا»(10) پرسش نمود. امام فرمود: «بَذْلُ الرَجُل مالَه وَ يَقْعُدُه لَیسَ لَه مالٌ. قالَ: فَیكونُ تَبذیرٌ فی حَلالٍ قالَ نَعَم؛» تبذیر هزینه كردن ثروت و بخشش آن است در حالی كه شخص زمین گیر شود و هیچ گونه ثروتی برایش باقی نمانده باشد. ابوبصیر دوباره سؤال كرد: پس تبذیر در كارهای حلال هم اتفاق می افتد؟ امام صادق (علیه السلام) فرمود: بله.» روایات دیگری نیز هست كه در آنها عنوانی به نام اسراف و تبذیر نیامده ولی مصداق اسراف مالی و تبذیر است، چون حیف و میل و تلف كردن سرمایه های مادی است. رسول گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله) در وصیتش به علی (علیه السلام) می فرماید: یا علی! اَرْبَةٌ يَذْهَبْنَ ضِیاعا: الاَْكَلُ عَلَی الشَبَع، و السِّراجُ فِی القَمَرِ، و الزَّرْعُ فی السَبخة، و الصنیعةُ عندَ غَيْرِ اَهْلِها(11)؛ ای علی! چهار چیز مصداق تلف و ضایع كردن مال و ثروت است: خوردن غذا در حال سیری، روشن نمودن چراغ در شب مهتابی، كشاورزی در زمین شوره زار، و سپردن كار كیفی به غیر متخصص.» از طرفی چنانكه قبلاً گفته شد هزینه كردن ثروت در گناهان از مصادیق تبذیر است و علاوه بر آن موجب حبط و نابودی اعمال گذشته نیز می شود: علی (علیه السلام): «اِنَّ اِنفاقَ هذَا المالِ فِی طاعَة اللهِ اَعْظَمُ نِعْمَة وَ اِنّ اِنفاقَهُ فِی مَعاصِیهِ اَعْظَمُ مِحْنَة(12)؛ و نیز فرمود:« لا تصرف مالَكَ فی المعاصی فَتَقْدِمَ عَلی رَبِّكَ بِلاعَمَلٍ(13)؛ ثروت خود را در گناهان خرج نكن تا (در روز قیامت) بدون هیچ گونه عملی بر پروردگارت وارد شوی.    
**********************************
1 ـ تفسیر عیاشی، ج 2، ص 288.
2 ـ نهج البلاغه، خطبه 126 و نیز: فروع كافی، ج 4، ص31، حدیث 3.
3 ـ تفسیر عیاشی، ج 2، ص288.
4 ـ دعائم الاسلام، ج2، ص 254، قاضی نعمان، دارالمعارف، 2 جلد.
5 ـ غوالی اللئالی، ج 1، ص 291، ابن ابی جمهور، مطبعة سیدالشهداء، 4 جلد.
6 ـ غررالحكم، حدیث 1938.
7 ـ همان، حدیث 6527.
8 ـ من لا یحضره الفقیه، الصدوق، ج2، ص 183؛البرقی، المحاسن، ج 2، ص 104 ـ 105.
9 ـ فروع كافی، ج 4، ص 54، حدیث 10 و نیز: ج 6، ص 499، حدیث 14.
10 ـ تفسیر عیاشی، ج 2، ص 288.
11 ـ من لایحضره الفقیه، ج4، ص 270، حدیث 824.
12 ـ غررالحكم، حدیث 3392
13 ـ همان، حدیث 10361.

نوشتن دیدگاه