خواب فرایندی طبیعی است که بطورمنظم در هر بیست و چهار ساعت اتفاق می افتد و در آن حالت انسان، ناهشیار و نسبت به اتفاقات اطراف خود نا آگاه است.
خواب رفتارى است که سابقه آن را مى توان در نردبان تکامل به خیلى دورها رساند. در تمام حیوانات خواب شامل قطع فعالیت فیزیکى و نقصان هوشیارى حسى طى دوره هاى منظم در طول دوره هاى ۲۴ ساعته است. حیوانات دیگر -حتى مگس میوه- را هم مى توان با محرک هایى چون کافئین بیدار نگه داشت و آنها نیز همچون انسان ها وقتى که نوزاد هستند بیشتر مى خوابند. لذا خواب یکى از پایه هاى بقاى حیوانات به شمار مى رود و میلیون ها سال تکامل و تحول نقش آن را حتى مهم تر و برجسته تر از سابق ساخته است .
خواب در یک دوره ۹۰ دقیقه اى از چهار مرحله خواب غیر رم (nrem) و یک دوره خواب رم (rem) عبور مى کند که در مجموع حلقه اى را تشکیل مى دهند که در طول شب بار ها تکرار مى شود.
دانشمندان با استفاده از الکتروانسفالوگرافی (eeg) یا دستگاه سنجش الکتریکی فعالیت های زیستی، فعالیت الکتریکی مغز را در طول ۵ مرحله از خواب اندازه گیری کرده و متوجه شدند وقتی انسان به خواب می رود هم زمان با کاهش فعالیت مغزش از مراحل یک تا ۴ عبور می کند. مرحله ۴ عمیق ترین مرحله خواب است و سپس ۵ تا ۱۵ دقیقه پیش از شروع مرحله ۵ مراحل یک تا ۴ برعکس طی می شود. مرحله ۵ که به اختصار rem نامیده می شود مرحله ای است که در آن حرکات سریع چشم دیده می شود. پدیده خواب دیدن هم در این مرحله اتفاق می افتد.
رویا از دیدگاه دانشمندان اسلامی:
رویا یکی از برجسته ترین و شگفت انگیزترین وجوه خواب محسوب می شود . هزاران سال است که پیامبران ، عارفان و حتی مردم عادی مجذوب تفسیر رویاهای شبانه می شدند . عده ای با رویا وحشت زاده ر و بعضی نگران ، برخی هم دل شاد و امیدوار می شوند .
در میان دانشمندان ایران و اسلام ، ابن سینا در باره رویا نظرات جالبی دارد . در دیدگاه ابن سینا دو جوهر نفس و بدن با ترکیب خود انسان را می سازند. کلیه اعمال و حرکات از نفس صادر می شوند و بدن با مجموع اعضای خود در خدمت نفس است . نفس و بدن کنش دو سویه ای دارند و رابط این دو روح می باشد . ابن سینا رویا را ناشی از قوه مخیله دانسته و می گوید : این بعد از نفس آدمی می تواند اشیاء را بزرگتر یا کوچکتر از واقیعیت آنها به تصویر کشد. و یا آنچه را در خارج وجود ندارد ، پدید آورد و در یک لحظه از اشیاء گوناگون تصاویری بسازد و این فعالیت بدون وقفه صورت گیرد ، وی می گوید ؛ اثری روحانی که در حالت خواب و بیداری برای نفس پدید می آید گاهی آنقدر ضعیف است که قوه خیال را حرکت نمی دهد و اثری بر آن نمی گذارد و در مواقعی قدرت یافته و این قوه را به تکاپو وا می دارد . آنچه در اثر قوه مخیله در رویا ظاهر می شود از دید ابن سینا سه نوع است : 1 – رویا دیدن به صورت اشیاء و امثال صوری که در حال بیداری به واسطه حواس در ذهن خطور می کند و چون شخص به خواب می رود این صور هنوز از خاطرش محو نشده و در مخیله باقی است و عین آنها را در خواب می بیند .2 – صور خاطراتی که از ناحیه قوه مفکره در مخیله قبل از خواب حاصل می شود هم چنان در نفس باقی است و مخیله آنها را به صورت رویا می بیند . 3- خیالات و صور رویا در اثر تغییرات مزاجی و روح نفسانی است . زیرا در این حالت قوه مخیله نیز تغییر می یابد( برای نمونه اگر مزاج متمایل به حرارت مفرط باشد چون بیماران تب دار ، خواب گرما و آتش می بیند و اگر متمایل به برودت باشد ، برف و یخ می بیند .) بر پایه نوشته های اندیشمندان اسلامی ، سه نوع مذکور رویا بدون نظم و مشوش می باشند زیرا این رویاها تابع ادراک محسوسات و یا افکار پیش از خواب و حالات مزاجی است و ازاین رو تعبیر درست برای آنها نمی توان بیان کرد . اما نوع دیگری از رویا مطرح کرده اند که خارج از وجود انسان است . این قوه ماوراءالطبیعه به قوه الهی تعبیر شده است و هر چه نفس انسان فاضل تر و عمل او خالص تر باشد این قوه به وی نزدیکتر خواهد بود . دانشمندان اسلامی سبب واقعی رویا ی صادق را خداوند دانسته اند که به واسطه عقل کل ، نفس جزئی انسان را می آگاهاند .
نمونه هایی از رویاهای صادقه را قرآن در ماجرای حضرت یوسف و حضرت ابراهیم ذکر نموده است . محمد بن سیرین معتقد است رویاهای صادقه دو نوع است یکی آشکار و بی نیاز از تعبیر و دیگری پوشیده است که در نوع دوم تعبیر رویا بر حسب طبع و وقت و عادت تغییر می کند و در رویا صادقه نیز به زبان نمادین و سمبولیک خواب اشاره می کند . ابن سیرین که کتاب او را مهمترین کتاب در تعبیر رویا دانسته اند به نقش سمبولها در رویا خیلی اهمیت می دهد و تعبیر هر خواب را منوط به خصوصیات شخصی و اجتماعی خواب بیننده می نموده است .
غزالی یکی از مهمترین دلایلی که بر وجود الهام ارائه می دهد عجایب خواب های راستین است . وی در این مساله از ابن سینا و ابن خلدون فاصله ای ندارد زیرا آنان نیز بر این باور بودند که امکان دارد بسیاری از حقایق که حس و عقل به آنها دسترسی نخواهد داشت از طریق خواب به آدمی بازگشت کند . غزالی معتقد است یکی از دلایلی که بر وجود روزنه ای از دل به سوی ملکوت گواهی می دهد خواب است و انسان در خواب از محسوسات فارغ می شود ، لاجرم آنچه در گوهر وی است از مطالعات ملکوت پیدا شود ولکن اگر چه حواس به سبب خواب فرو می ایستد ، خیال بر جای باشد بدان سبب بود که هر چه بیند ، در کسوت خیالی بیند ، صریح و مکشوف نباشد و از غطا و پوشش خالی نبود .
علّت خواب دیدن از دیدگاه امام موسی بن جعفر (علیه السلام)/اقسام خواب و رؤیا:
در زمان سابق مردم خواب نمیدیدند. خداوند پیامبری (را برای قومی)مبعوث کرد و او مردم را به اطاعت از خدا دعوت فرمود، مردم گفتند: اگر از خدا اطاعت کنیم چه چیز برای ما خواهد بود؟
فرمود: شما را داخل بهشت میکند و اگر با او مخالفت کنید، شما را داخل آتش مینماید.
عرض کردند: بهشت و جهنّم را برای ما توصیف کن. وقتی توصیف کرد، گفتند: کی داخل آنها میشویم؟ فرمود: وقتی از دنیا رفتیم.
گفتند: بعد از مردن خبری نمیباشد، زیرا ما مردهها را میبینیم که پوسیده میشوند و از بین میروند.
خداوند خواب دیدن را برای آنها به وجود آورد و آنان چیزهای خوب و بد را در خواب دیدند. وقتی آمدند خدمت پیامبر زمانشان و قضیّه را برای او عرض کردند، فرمود:
خداوند بر شما احتجاج کرد (دلیل آورد) . او میخواست بدانید که روح شما بعد از مردن ،به ثواب و عقاب میرسد در حالیکه بدنهای شما پوسیده شده است.1
ـ پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) فرمودند:
هرگاه یکی از شما خواب خوبی دید آن را تعبیر کند و اگر خواب بدی دید آن را تعبیر نکند و به کسی هم نگوید. خواب تا زمانی که تعبیر نشده همچون پرنده روی سر خواب دیده، در پرواز است و همین که تعبیر شد، فرود میآید. خواب خود را، جز برای دوست و کسی که اهل فکر و نظر است، بازگو نکنید.2
ـ در روایت دیگری میفرمایند: رؤیا را فقط برای مؤمنی که از حسادت دور است و نیز برای عالم خیرخواه میتوان بازگو کرد.3
اقسام خواب و رؤیا از نظر امام صادق (علیه السلام):
1ـ بشارت و نویدی از جانب خدا به مؤمن.
2ـ ترس و غمی که شیطان به وجود میآورد.
3ـ خوابهای آشفته (در روایت دیگری پیامبر (صلّی الله علیه و آله و سلّم) این مورد سوّم را اینگونه بیان میفرماید که: خواب گاهی همان گفتگوهای درونی انسان با خودش است که آنها را در خواب میبیند.)
4ـ در روایت دیگری از پیامبر اسلام (صلّی الله علیه و آله و سلّم) نوع چهارمی هم آمدهاست )غیر از سه مورد مذکور) رؤیاهایی که، یکی از 46 جزء نبوّت است.4
ـ امام صادق (علیه السّلام) به ابوبصیر فرمود:
رؤیاهای خلاف واقع و دروغ در آغاز شباند كه هنگام تسلّط شیاطین رانده شدهاند.
رؤیای صادق را بعد از گذشت دو سوّم از شب میبینیم که فرشتگان فرود میآیند و اینگونه رؤیاها صادق است، مگر اینکه خواب بیننده جُنُب یا ناپاک خوابیده باشد یا خدای عَزّوجّل را آنچنان که باید، یاد نکرده باشد. که در این صورت هم صادق با است ولی تأخیر تحقّق مییابد.5
یک نمونه خواب و تعبیر امام صادق (علیه السلام):
بعضی از خوابها کاملاً واضح و روشن است و تعبیر آن هم در فاصله زمانی کوتاهی محقّق میشود ولی بعضی خوابها احتیاج به تعبیر دارد که البته تعبیر خواب هم کار هر کسی نیست، ولی اگر کسی خوابی را برای ما تعریف کرد، باید همیشه تعبیر مثبت نماییم.
ـ موسی عطّار به امام صادق (علیه السّلام) عرض کرد:
در خواب دیدم، دامادم را که از دنیا رفته با من معانقه میکند، میترسم که مرگم نزدیک شده باشد. امام (علیه السّلام) فرمود: ای موسی! هر صبح و شب در انتظار مرگ باش که خواه ناخواه به سراغ ما میآید. امّا معانقه اموات در خواب، حکایت از عمر طولانی دارند و بعد فرمودند: اسم دامادت چیست؟ عرض کردم: حسین. فرمود: این رؤیا دلالت دارد بر اینکه باقی میمانی، تا به زیارت حضرت امام حسین(علیه السّلام)مشرّف شوی.6
علّت اینکه دانشمندان امروز، از بیان تفسیر جامع و روشنی برای مسألهی خواب رفتن و خواب دیدن عاجز مانده اند، همان تفکّر مادّی آنهاست. آنها میخواهند بدون قبول اصالت و استقلال روح این مسأله را تفسیر کنند. در حالیکه خواب قبل از آنکه یک پدیده جسمانی باشد، یک پدیده روحانی است که بدون شناخت صحیح روح، تفسیر آن غیر ممکن است.
خواب در اسلام:
ـ خداوند متعال در قرآن کریم میفرماید:
خواب یک نوع قبض روح از جسم است امّا نه جدایی کامل.
اللهُ يَتَوَفَّی الْأَنْفُسَ حِینَ مَوْتِهَا وَالَّتی لَمْ تَمُتْ فِی مَنَامِهَا فَيُمْسِکُ الَّتیِ قَضَی عَلَيْهَا الْمَوْتَ وَ يُرْسِلُ الْأُخْرَی إِلَی أَجَلٍ مُّسَمًّی إِنَّ فِی ذَلِکَ لَأَيَاتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَکَّروُنَ
خداست که وقت مرگ، ارواح را از بدن میگیرد و در خواب نیز روح را قبض میکند، اگر وقت مرگ رسیده باشد، باز نمیگرداند و اگر (وقت مرگ) نرسیده باشد ارواح را به بدن باز میگرداند.
در این امر نشانههای روشنی وجود دارد، برای كسانی كه تفكّر میكنند.7
وقتی روح از بدن به فرمان خداوند (در خواب) جدا میشود شعاع کم رنگی بر این جسم تابیده و دستگاه درک و شعور از کار میافتد و انسان از حس و حرکت باز میماند. هر چند قسمتی از فعّالیّتهایی که برای ادامهی حیات او ضرورت دارد، مانند ضربان قلب و گردش خون و فعّالیّت دستگاه تنفس و تغذیه، ادامه دارد.
روح هنگام جدایی از تن به حقایق بیشتری نسبت به گذشته و آینده دسترسی پیدا میکند و همین اساس رؤیای صادقانه را تشکیل میدهد، که نمونههایی از آن رؤیاها را بیان کردیم.
ـ امام باقر(علیه السّلام) میفرماید:
هرگاه بندگان بخوابند، ارواحشان به آسمان پر میکشند، آنچه روح از آسمان بیند، حقیقی است و آنچه از فضای اطراف زمین در هوا و فضا بیند، رؤیاهای آشفته است.8
ـ امام عسکری (علیه السّلام) میفرماید:
کسی که زیاد بخوابد، خوابهای آشفته میبیند. 9
ـ پیامبر اکرم (صلّی الله علیه و آله و سلّم) میفرماید:
رؤیای راست، نویدی بر مؤمن و یکی از46 جزء نبوّت است و در روایتی دیگر، یکی از70 جزء نبوّت است.10
ـ امام باقر(علیه السّلام) میفرماید:
هرکس میخوابد، نفس او به آسمان صعود میکند و روح در بدنش میماند. در میان این دو، ارتباطی همچون پرتو آفتاب است. هرگاه خداوند فرمان قبض روح آدمی را صادر کرد، روح دعوت نفس را اجابت کرده و به سوی خداوند پرواز میکند. هنگامی که خداوند اجازهی بازگشت روح را به تن میدهد، نفس دعوت روح را اجابت کرده و به تن باز میگردد. این است معنی سخن خداوند سبحان که میفرماید:
اللهُ يَتَوَفَّی الاَنفُسَ حِینَ مَوتَهَاروح در این روایت به معنای روح حیوانی و کارکرد دستگاههای اصلی بدن است و نفس به معنای روح انسانی( یا روح اعظم) است.11
برگرفته از کتاب در محضر امیرالمؤمنین(علیه السّلام) - جلد2
----------------------------------------------------------------------------
1ـ انسان از مرگ تا برزخ، ص110، به نقل از اصول کافی
2ـ میزان الحکمه، ج4، ص1933به نقل از اصول کافی و کنزالعمّال
3ـ همان مدرک
4ـ همان مدرک
5ـ همان مدرک
6ـ همان مدرک
7- سوره مبارکه زمر، آیهی شریفه 42
8ـ میزان الحکمه، ج4، ص1933
9ـ همان مدرک، ص1935
10ـ همان مدرک
11ـ مجمع البیان ذیل، آیه موردبحث، تفسیر نمونه، ج19، ص476