چکیده : نویسنده (مرحوم آیت الله میرزا خلیل کمره‌ای) در این گفتار، دشواری های مسلمانان در شعب ابی طالب را بر می شمرد و قصیدۀ لامیه ابوطالب را سرود حماسی جوانان مسلمان محاصره شده می داند. آنگاه به ترجمۀ منظوم آن به فارسی توسط غلامرضا دبیران اشاره می کند. نویسنده به دولت های مسلمان پیشنهاد می دهد که این قصیده را به عنوان سند افتخار آن سال های دشوار، ترویج کنند. همچنین علت مظلومیت ابوطالب (علیه السلام) را سیاست‌های بنی‌امیه در ظلم به اهل بیت (علیهم السلام) می داند. این نوشتار برای نخستین بار منتشر می شود.
نویسنده : مرحوم آیت الله میرزا خلیل کمره ای
به کوشش : علی اکبر صفری [1]
مقدمه
1. حضرت ابوطالب (علیه السلام) در کنار حضرت ام المؤمنین خدیجه (سلام الله علیها) از شخصیت های مظلوم تاریخ هستند. در زیارت نامه حضرت رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) می خوانیم ... السَّلامُ عَلَى عَمِّكَ وَ كَفِيلِكَ أَبِي طَالِبٍ (مصباح الزائر، ص 67). از اینجا مقام تابناک حضرت ابوطالب (علیه السلام) و مجاهدت ایشان در دفاع از مقام رسالت آشکار می‌شود. آن حضرت به عنوان یکی از سران مکه و بزرگ قریش، از کودکی سرپرستی پیامبر (صلی الله علیه و آله) را بر عهده گرفت و در سال های آغازین اسلام نیز با تمام توان به یاری اش شتافت. دفاع از دین و جان نثاری در این راه، از ویژگی های حضرت ابوطالب (علیه السلام) به شمار می آیند که در شخصیت فرزند بزرگوارش امیرالمؤمنین علی (علیه السلام) پدیدار گشته است.
2. متن زیر مقدمه آیت الله میزرا خلیل کمره‌ای است که بر ترجمه منظوم قصیده لامیّه حضرت ابوطالب (علیه السلام) اثر قریحه مرحوم استاد غلامرضا دبیران نوشته است. برای ترجمه منظوم این قصیده سه مقدمه نوشته شده است؛ مقدمه آیت الله سید علی بهبهانی (از مراجع معظّم تقلید) و مرحوم استاد محمود شهابی. این دو مقدمه در شماره 48 سفینه منتشر شد. اینک مقدمه آیت الله میزرا خلیل کمره‌ای با عنوان «چهره وفا؛ به یاد شعب ابی‌طالب و دیدار سیمای زیبای وفاداری و حمایت یاران» برای نخستین بار تقدیم می‌شود.
3. یکی از ویژگی های ارزشمند اخلاقی مرحوم دبیران، ارتباط علمی و فرهنگی با بزرگان و اساتید است. ایشان از رجال پیش از انقلاب بود که در مقام فرمانداری یا شهرداری یا استانداری در سمنان، یزد، مشهد، اهواز و... خدمت نموده و در هر شهری به دیدار بزرگان و سرمایه های علمی منطقه شتافته و از خرمن فضیلت آنان خوشه چینی کرده است. نمونه ای از آن ارتباط و درس آموزی نزد میرزا خلیل کمره‌ای در تهران است که همسایه ایشان نیز بوده است.
استاد غلامرضا دبیران که در شمار شاگردان و دانش آموختگان مکتب این فقیه بزرگ شیعه است، به پیشنهاد ایشان قصیده لامیه حضرت ابوطالب (علیه السلام) را به نظم ترجمه کرده است. همچنین قصیده «النبي محمد (صلی الله علیه و آله): قصیده مارون بیک عبود دانشمند و شاعر مسیحی لبنانی در مدح رسول اکرم (صلی الله علیه و آله)» را به نظم فارسی برگردانده که همراه ترجمۀ منثور مرحوم میرزا خلیل کمره‌ای در چهل و پنج صفحه در تهران به طبع رسیده است خطابه صعصعة بن صوحان در رثای امیرالمؤمنین (علیه السلام) را نیز به شعر فارسی برگردانده که در کتاب عنصر تلاش و کوشش آمده است.
4. در سال های پایانی عمر میرزا خلیل کمره‌ای که در اثر بیماری، قدرت جسمی ایشان رو به وخامت نهاده و انگشتان ایشان یارای قلمزنی نداشت، این متن را املا نموده و همسر استاد دبیران، بانوی خوشنویس و کاتب ترجمة قرآن؛ سرکار خانم عفّت محمدی (دبیران) آن را نگاشته است. ایشان نیز در خاتمه با تحریر عبارت «خداوندا چشم این بینش را بده به عبد محتاج حاج میرزا خلیل کمره‌ای. نوزدهم جمادی الاولی 1393» آن را به پایان برده و امضا نموده است.
5. آیت الله کمره‌ای در وصف این ترجمه چنین نوشته است:
«باید روح حماسۀ ابوطالبی را با حمایت ابوطالبی در خود نهفته داشته باشد، تا با روح وجدان مشترک گوینده هم آنچه را شاعر لامیّه، حضرت ابوطالب (علیه السلام) در آن روزگار گفته، در وجدان خود احساس کند تا بتواند نغمه آن را به داغی بسراید.
در شخص جناب آقای غلامرضا دبیران که در کشور ادب هم دبیرند، مگر همانا آن انسان نابغۀ فوق العاده مؤمن، مؤدّب و ادیب نمودار است. به شایستگی و برازندگی با قلم توانا و صدق و اخلاص بی نظیر، به شرح این قصیده همّت گماشت؛ ندای ما را لبیکّ گفت و پیشنهاد ما را استقبال کرد. چون از روح ما و وجدان ما بی شائبه ترجمه این اشعار پیشنهاد شد و ایشان هم با همان روح و با همان وجدان استقبال فرمودند.
اشعار را (پنج سطر پنج سطر) شب با هم مذاکره می کردیم و ایشان فردا شبش بدون تأنّی و فاصله ترجمه آن قطعۀ مقسومه را با نظم فارسی با دو بحر انجام داده، در جلسه شبانه مقابله [کرده]، از نظر می گذراند و قطعه دیگر باز به میان می آمد؛ تا تمام آنها با شدّت احتیاطی به پایان رسید. و چنانکه قدر اصل آن را پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و بنی هاشم می دانند، قدر این نظم سرشار را هم فقط مردان ادب و دلباختگان آداب می شناسند.»
توضیح آن که این نوشتار برای نخستین بار منتشر می‌شود.
6. آیت الله میرزا خلیل کمره‌ای: در سال 1317ق برابر 1278ش در خانواده ای کشاورز در روستای «فرنق» کمره متولد شد. دروس ادبیات را در حوزه علمیه خوانسار، نزد ملا محمد بیدهندی و سید علی اکبر بیدهندی آموخت. در بیست سالگی رهسپار حوزه علمیه اراک شد و در محضر آیت الله شیخ عبدالکریم حائری به ادامه تحصیل پرداخت. در سال 1340ق همزمان با مهاجرت شیخ عبدالکریم حائری و تاسیس حوزه علمیه قم به قم رهسپارشد و چهارده سال نیز در قم به درس فقه و اصول ایشان حضور یافت. وی همچنین از محضر اساتید بزرگی چون حضرات آیات میرزاحسین نائینی، سید علی یثربی کاشانی، میرزا علی‌اکبر مدرس یزدی، سید ابوالحسن رفیعی قزوینی، میرزا جواد آقا ملکی تبریزی، شیخ عباس قمی و شیخ محمدرضا مسجد شاهی اصفهانی علوم اخلاق و حکمت و عرفان و حدیث و... خوشه چینی کرد. ایشان با امام خمینی و آیت الله مرعشی نجفی، شیخ روح الله کمالوند خرم آبادی، میرزا محمد تقی اشراقی و میرزا عبدالله مجتهدی تبریزی همدرس و هم مباحثه بود و همواره در کنار تحصیل در حوزه به تدریس نیز می پرداخت. آیت الله کمره‌ای در سال 1354ق برابر 1314ش به تهران مهاجرت نمود و تا پایان عمر در این شهر به سر برد. وی بیش از نیم قرن در تهران تدریس علوم اسلامی و تحقیق و تبلیغ پرداخت. ایشان با بنیاد اندیشه «دعوت اسلام» و اتّحاد مذاهب اسلامی به تالیف آثاری در موضوع مؤسس دعوت «پیامبر گرامی اسلام (صلی الله علیه و آله)» و رهبران دعوت «ائمه اطهار:» و خانه دعوت «کعبه بیت الله الحرام» و کتاب دعوت «قرآن کریم» پرداخت و با شرکت در کنفرانس‌ها و مجامع علمی در مکه، پاکستان، مصر، سوریه، نقش ارزنده‌ای در اتحاد عالم اسلامی ایفا کرد.
ایشان پس از یک عمر تلاش در رشد و تبلیغ اسلام در غروب پنج شنبه 15 محرم 1405 برابر 19 مهر1363در تهران درگذشت. و پیکر مطهر وی پس از انتقال به قم در حرم حضرت فاطمه معصومه سلام الله علیها به خاک سپرده شد. عاش سعیدا و مات سعیدا.
بیش از شصت اثر علمی از آثار قلمی آیت الله کمره‌ای است. فهرست تالیفات ایشان در سال 1348 شمسی به کوشش آقایان دکتر عباس قانع و ناصر کمره‌ای (فرزند استاد) منتشر شده است. در این فهرست بیش از شصت عنوان از آثار ایشان معرفی شده است. زندگی نامه و آثار ایشان در شماری از منابع آمده[2] و به مناسبت نخستین سالگرد «عنصر تلاش و کوشش» از طرف فرزندان ایشان به چاپ رسیده که بهترین منبع پژوهش درباره زندگی و آثار ایشان است.
7. در پایان، این بنده از لطف و بزرگواری خاندان محترم دبیران برای در اختیار گذاشتن این آثار فاخر سپاسگزار است. از درگاه خداوند بزرگ، تداوم راه بزرگان این تبار، مرحوم میرزا محمد منشی ساوجبلاغی، میرزا تقی دبیر اعلم ساوجبلاغی (عنوان نگار)، میرزاشفیع دبیران و استاد غلامرضا دبیران را که ولای امیرالمؤمنین (علیه السلام) با هنر و شعر و نویسندگی است، برای تک تک این خاندان آرزومند است.
متن
خشونت سنگلاخ و سختی شعب و کوه و تنگی معاش، ما را از وفای با محمّد (صلی الله علیه و آله) باز نگرفت (سخن امیرالمؤمنین علی (علیه السلام))
قصّه شعب ابی طالب صورت زیبایی است که بهتر از آن صورتی نیست، صورت پیغمبر رحمةٌ للعالمین است که در پیشبرد اسلام، کارش تا به مراحل سخت سنگلاخ کشیده و در کوه و درّه به سر می برد.
شعاب مکّه فاقد وسائل آسایش بوده است، کارش به کوه و درّه کشیده، ولی از پیشبرد اسلام نایستاده و ابی‌طالب عمویش (ره) به سرپرستی قبیله بنی‌هاشم از شهر به کوه و درّه آمده‌اند. از هر جانب پیرامون پیغمبر را دارند و در حراست و پاسداریِ آن وجود نازنین (صلی الله علیه و آله) شب و روز ندارند و در کوهساران سه سال تمام را چنین گذراندند.
این وفاداری را مشکل محرومیّت از حقوق اجتماعی شهری مکّه بلدالامین، مشکل تر کرده بود و با همۀ مشکلات آن را به جان خریدند. اینها بود که صورت زیبایی به چهرۀ وفا داده بود، وگرنه:
«صورت عشق نبد ورنه بدین زیبایی»
وفاداری اگر زیبا است، با برخورد مستمّر به سنگلاخ و وفادار ماندن زیباتر است. و هر چه راه های پیموده شده سنگلاخ تر باشد و اشکالش بیشتر باشد و طیّ طریق آن دشوارتر باشد، صورت وفاداران زیباتر است. و اینجا اگر بگویم برابر صورت زیبای پیغمبر (صلی الله علیه و آله) وفای ابوطالب (علیه السلام) همدوش آن زیباست ما را ملامت نکنید، چون بعلاوه از استمرار در این مراحل سخت سه ساله، این مراحل سخت را با یک ضمیمه سخت‌تر تحمّل کردند و آن مشکلۀ حرمان از حقوق اجتماعی شهری بلد است. که آراء عمومی آن را ابرام کرده و آن را برای قصد افناء و قطع رحم به عهدۀ همه گذاشته و از این قطع رحم، قطع شریان حیات و قطع رگ حیات را نظر دارند. و این امر، یعنی قطع رابطه با منابع حقوقی ارتفاقی اجتماعی شهر.
در این زمره اشراف بیشتر از قطع شریان گزنده و دردناک است، زیرا این زُمره را که قریش از حقوق ارتفاقی آنها را بریده اند، عمری معتاد در ناز و نعمت بوده‌اند و با الفت و عادت به این مرافق، بزرگ شده‌اند؛ مردمان کوهی نبوده اند که عادت به تحملّ سختی ها جزء عادت آنان است. خیر، خیر، ابوطالب شیخ ابطح بود. از احترامات مقام به قدری برخوردار بود که کسی گل به او نمی گفت و بقیۀ بنی هاشم هم همه همچنین، از سادات حرم بودند و نازپرورده و احترام دیده بودند.
و در آن میان حضرت خدیجه (علیهاالسلام) از ناز و نعمت چنان بود که مال التجّاره او در یمن و حجاز و شام و مصر و بصره در جریان بود، هشتاد هزار شتر زیر حمل مال التجّاره او بودند، بعلاوه از گله های گوسفندها و شترها و ظروف طلا و نقره و خدمتگزاران سیم تن. و پیغمبر(صلی الله علیه و آله) هم پانزده سال در آن ناز و نعمت بود که بعد به نبّوت مبعوث شد و از بعثت تاکنون - که سال هفتم و هشتم و موقع شعب ابوطالب است - در کمال عزّت و مکنت و نعمت بود.
اینان به این نعمت الفت دارند و به این نعمت و ناز عادت کرده‌اند. اکنون قطع آن، قطع عادت است و سهمناک و دردناک است و خصوص که نمایندۀ خشم عموم است که قیافه مردم قریش را دژم و سهمناک نشان می دهد.
پس چشم بر هم نهادن از این خشم ملّت که چونان پلنگ سهمناک دژم است و رو از مقصد بر نتافتن در راه وفا، وفا صورتش نمایان تر و زیباتر جلوه می کند.
اگر زیباتر از کلمه وفا یافت می شد، آن را برای این صورت وفا می آوردم. آیا در مخلص صمیمی خود دیده‌اید که حاضر باشد تا کوه سنگلاخ همراه تو بیاید - آن هم بعد از این که رشتۀ مأنوسات و مألوفات را قطع نمایند – و ببیند با این عمل خود شهری بر آنها دژم گردد؟ قریش قطعنامه خود را به صورت صحیفۀ مشئومی در خیف بنی کنانه بیرون شهر نوشتند و التزام دادند که با بنی هاشم قطع رابطه کلّی کنند و این کار شروع شد.
موادّ قرارداد این بود که:
1- با آنها یعنی با بنی هاشم ازدواج مطلقا نکنند، نه زن بدهند و نه زن بگیرند و هر کس وصلتی با محمّد (صلی الله علیه و آله) دارد، باید آن را قطع کند.
2- نه هم غذا شوند و نه هم در سفره‌ای کنار هم بنشینند یا شربت آبی به هم بخورند.
3- با آنها خرید و فروش مطلقاً نکنند، نه بفروشند و نه بخرند.
4- نه با آنها تماس بگیرند و نه بگذارند کسی دیگر تماس بگیرد.
5- نه بگذارند خواروبار و خشکبار و تره باری که از اطراف به شهر مکّه آورده می شود (یا از یمامه، گندم و حبوبات، یا از طائف میوه و تره بار)، نگذارند حبّه و دانه‌ای از آن را کاروان به بنی هاشم بفروشند. و اگر بی خبر و بی اجازه فروختند یا خریدند، بقیّۀ آن کالاها به تاراج برود. و هر کس وصلتی با محمّد(صلی الله علیه و آله) دارد، باید وصلت را به هم بزند تا مگر بنی هاشم محمّد را وا بگذارند تا آنها او را بکشند یا بنی هاشم از گرسنگی بمیرند.
بر این کفر و قطع رحم نوشته، صحیفۀ خود را امضاء کردند و در خانۀ کعبه آویزان نمودند. ابوطالب (علیه السلام) هم رئیس و شیخ الابطح وقتی دید نظر قریش بر حرمان از حقوق ارتفاقی عمومی به این شدّت است و منفی سلبی است نه مثبت ایجابی که با شمشیر به مبارزه قیام کنند؛ ابوطالب (علیه السلام) هم بنی هاشم را خواست و آنها را هم عهد کرد بر حمایت از رسول خدا تا زنده اند، و برای کنار رفتن از شهر و زندانی شدن در کوه رجزخوانی کرد و قصیدۀ لامیّۀ خود را سرود و به صراحت، از حمایت خود پرده برداشت.
با این چکامۀ پرشور، نغمه وفا را با قافیه لام که سنگین وزن است سر داد و از آن، کوه را پرصدا کرد. آری، اگر کوه از جور قریش، رقیب سرسخت، نالان است، از نعرۀ مردانگی یاران هم، کوه در این قصیدۀ لامیّه نیز حکایت ها بازگو می کند که همه را به شعف وا داشته تا به شادمانی، این جام تلخ را مردانه بنوشند.
الا يا ايها الساقي ادرکأساً و ناولها
که عشق آسان نمود اول ولی افتاد مشکل ها
باید جوانان بنی هاشم با نغمۀ پرشوری سرمستِ غیرت گردند تا مشکلات را بتوانند تحمّل کنند. مشکلات کوه رفتن خیلی زیاد و در کوه ماندن بیشتر است و در کوه هم هر چه صدا بدهی و صدا برآری، همان را بازگو می کند. بازتاب این اشعار لامیّه را - که حضرت ابوطالب (علیه السلام) در حمایت از رسول خدا در موقع سخت در شعب ابوطالب سروده - خود، مرد را مثل کوه سخت و آهنین می سازد. کوه از حمل آن زیر بار می نالد، زیرا نقش آن را کوه نمی تواند ایفاء کند:
انّا عرضنا الامانة علی السّموات و الارض و الجبال فابین ان یحملنها و اشفقن منها و حملها الانسان انه کان ظلوما جهولا.
آری، انسانی نابغه فوق‌العاده مؤمن و مؤدب و ادیب می خواهد که این امانت را که کوه نتوانسته حمل کند، حمل کند؛ اشعار لامیّه مشهور را تشریح کند یا به نظم آورد. باید روح حماسۀ ابوطالبی را با حمایت ابوطالبی در خود نهفته داشته باشد، تا با روح وجدان مشترک گوینده، هم آنچه را شاعر لامیّه، حضرت ابوطالب (علیه السلام) در آن روزگار گفته، در وجدان خود احساس کند تا بتواند نغمه آن را به داغی بسراید.
در شخص جناب آقای غلامرضا دبیران که در کشور ادب هم دبیرند، مگر همانا آن انسان نابغۀ فوق العاده مؤمن، مؤدّب و ادیب نمودار است. به شایستگی و برازندگی با قلم توانا و صدق و اخلاص بی نظیر، به شرح این قصیده همّت گماشت؛ ندای ما را لبیک گفت و پیشنهاد ما را استقبال کرد. چون از روح ما و وجدان ما بی‌شائبه ترجمه این اشعار پیشنهاد شد و ایشان هم با همان روح و با همان وجدان استقبال فرمودند.
اشعار را (پنج سطر پنج سطر) شب با هم مذاکره می کردیم و ایشان فردا شبش بدون تأنّی و فاصله ترجمه آن قطعۀ مقسومه را با نظم فارسی با دو بحر انجام داده، در جلسه شبانه مقابله [کرده]، از نظر می گذراند و قطعه دیگر باز به میان می آمد؛ تا تمام آن ها با شدّت احتیاطی به پایان رسید. و چنانکه قدر اصل آن را پیغمبر(صلی الله علیه و آله) و بنی هاشم می دانند، قدر این نظم سرشار را هم فقط مردان ادب و دلباختگان آداب می شناسند.
ما شیعیان که در طول تاریخ، از حکومت آل امیّه ستم ها کشیده و رنج ها برده ایم، اندکی از آنچه در شعب ابوطالب بر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) و بنی‌هاشم گذشته، دیده‌ایم، بهتر از حکومت های عربی قدر آن را باید بدانیم. اتفاقاً طراوت ترجمه به قدری است که از طراوت اصل وا نمی ماند و آن سرمستی را برای خواننده می آورد. طراوت در هر دو، در اصل و در ترجمه بی نظیر است. مانند طراوت ایمان است یا طراوتی است که از گل تازه استشمام می شود.
و همدوش با این خصیصه، امتیاز دیگری دارد. که قوّۀ تعبیر و صحّت معنی در ترجمه هنگام انتقال، صد درصد محفوظ مانده، به حدّی که آدمی باور نمی کند که ترجمه ای از اصل عربی است.
و همدوش با آن دو امتیاز، نمودار اخلاص در آن به حدّی است که گویی خود ابوطالب (علیه السلام)است که حماسه و جوش دل را بیرون می فشاند. این آن چیزی است که بیشتر از سایر جهات مرا شیفتۀ آن می دارد؛ زیرا روح حماسه‌ای که در اصل آن نهفته است، در ترجمه هنگام نشر بیرون می‌ریزد و در شنونده و خواننده شور می‌آفریند و استقامت و مقاومت می سازد و در انسان شوق پدید می‌آورد، و به منزلۀ شاهنامۀ ما و ایلیاد هومر، حماسۀ ملی است، شجاعت آفرین است.
و چیزی که از آن بالاتر است، آنکه خاطرۀ آن را پیغمبر (صلی الله علیه و آله) دوست می داشت و گاهی که پیغمبر به یاد او می افتاد، دلش برای ابوطالب (علیه السلام) پر می زد. و هنگامی که شنید که فاطمه عزیزش خواند:
و ابیض یستسقی الغمام بوجهه ثمال الیتامی عصمة للأرامل
فرمود: ای دختر عزیز این شعر عمویت ابوطالب (علیه السلام) است، تو آیۀ قرآن را بخوان که (و ما محمّد الا رسول قد خلت من قبله الرّسل).
و مبادا گمان شود که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) خواندن این چکامه را ناخوش می داشت. حاشا حاشا! بلکه یادآوری آن هنگامه را برای وفا در برابر دشمن می‌خواندند، نه در برابر سپاه مرگ، امّا برای کسی که باید آمادۀ مصیبت مرگ باشد، با آن آیه انسب می دانست که وفای از امّت را پس از مرگ پیغمبر(صلی الله علیه و آله) هم لازم می شمارد.
پیغمبر(صلی الله علیه و آله) به عساکر اسلامی در موقع فتح مکّه می فرمود: منزلگاه لشکر در خیف بنی کنانه، آنجاست که دشمن ما قریش سوگند بر قطیعۀ رحم ما و بر کفر یاد کرد و تعهّد کرد که طبق صحیفۀ مشئومه، ما را از شهر براند. پیغمبر(صلی الله علیه و آله) چنانکه هیچگاه یار درونی خود خدیجه (علیهاالسلام) را و یار بیرونی خود ابوطالب (علیه السلام) را فراموش نمی کرد، محنت آن منزل را هم هیچگاه از یاد نمی برد و در ازدواج علی و فاطمه (علیهماالسلام)، وفا به آن دو یار وفادار را گوشۀ نظری داشت، یاد آن منزلگاه را هم لازم می دانست.
بلی، قدر آن را فقط امیرالمؤمنین (علیه السلام) می داند که وارد مرحلۀ مقاومتِ شعب (شِعب ابوطالب) بود. فقط او می داند که جور زمانه را می داند. بعدها نظیر آن را بر نام علی (علیه السلام) و هواداران علی (علیه السلام) روا می دارند و نام فداکاری آن روزها، اگر بر سنگ کوه (شعب) نبود نمی‌ماند، روزگار غلبۀ آل امیّه و آل مروان آن را محو می کرد و اگر می توانستند اصلاً آن شعب سنگی را، با کوه احد که گواه ثابت صادقند، از وجود محو می کردند.
هشام بن عبدالملک صد تازیانه به علی پسر عبدالله عباس زد که چرا نام او علی است. و علیرغم این بدخواهان پیغمبر(صلی الله علیه و آله) برای بقای یادبود آن چند کار مثبت ایجابی دربارۀ تثبیت این خاطره‌ها به یاد ما داد.
از قبیل آن که در موقع لشکرکشی فتح مکّه، همین که لشکر نزدیک شهر رسید، بلال پرسید: یا رسول الله (اَیْنَ مَنْزِلُ؟) کجا اردوگاه خواهد بود و شما کجا نزول اجلال می کنید؟ پیغمبر می فرمود: در خیف بنی کنانه، همان جا که در صحیفۀ شوم بر قطیعۀ رحم ما و بر کفر قسم یاد کردند، و ما را به شعب ابوطالب محاصره کردند.
امروز اگر قدردانی در دولت های اسلامی بود، باید این شعار را در تابلویی در مکّه، در شعب ابوطالب، و در خیف بنی کنانه نصب می کردند. آنها بکنند یا نکنند، ما شیعیان باید این کار را از آنها بخواهیم، زیرا پیغمبر(صلی الله علیه و آله) به وجهی – و امیرالمؤمنین (علیه السلام) از همان وجه و از وجه دیگر– تذکر آن را می پسندند. و ما شیعیان، از همان وجه و همین وجه و از وجه سوّمی آن را باید بخواهیم.
اهتمام پیغمبر (صلی الله علیه و آله) به تذکر و ذاکری شعب ابوطالب
کتاب «نهیب پیغمبر (صلی الله علیه و آله) از آسمان خیف منی» را ببینید که پیغمبر (صلی الله علیه و آله) همیشه و همواره در سال حجّة الوداع، همین که از شهر رو به مِنی به سوی عرفات می رفت، در میانْ منزلِ خود در این (مُحصَّبَ منی) چادر می زد و فرود می آمد و اندک استراحتی می کرد. و بعد از عرفات و مشعر الحرام و منی همین که رو به شهر می آمد، باز در بازگشت هم در این میان منزل (مُحصَّبَ خیف منی) فرود می‌آمد و خیمه می زد و چند دقیقه هم اگر شده استراحت می کرد. و سر بر بالین خواب می نهاد تا خواب چشم او را فرو می گرفت.
با اینکه این میانْ منزل، از مناسک حجّ نیست، امّا به قدر مناسک حجّ به آن اعتناء می کرد که مبادا از خاطر فراموش شود. و دیگر آن که یاد آن خاطره را پیشاپیش به طوری در ذائقه مزمزه می کرد که پیدا بود از تذکّر آن گویی طعم حلاوت و شیرینی در کار و کامش احساس می کرد.
روز عرفات به یاد این که سه روز دیگر بعد از منی، در آن دیار خیف بنی کنانه در گذرگاه گذر می کنند، پیشاپیش این کلمه بر زبان مقدّس جاری می شد، می فرمود که: فرداست که در خیف بنی کنانه منزل می کنیم. پسین فردا را به بنا بر علاقه مجازی فردا می نامید، این علاقه یکی از علاقه های مجاز است.
گویی این تصورّش هم در ذائقه لذّت بخش بوده که به یاد آن مزمزه و زمزمه می‌کند – هر چه را محبوب است، ذکر آن را شخص بسیار می کند. و پیش از حرکت از شهر به سوی منی و عرفات هم روز هشتم باز بازگو می کرد که فردا است که در منزل خیف بنی کنانه نزول خواهیم کرد. و سپس در اثنای حرکت در آنجا فرود می آمد و خیمه می زد و اندکی – اگر چه شده لمحه ای – خواب به چشمان عزیزش می آمد و بعد برمی خواست و کوچ می کردند.
با آنکه این منزلگاه از مناسک و وظائف حجّ نیست، امّا از نظر پیغمبر (صلی الله علیه و آله) رهبر باید از آنجا سرسری نگذرند و آنجا را به یاد آورند.
و در این ذکری و یادآوری و خاطرات، طیف صورت ابوطالب (علیه السلام) عمویش در خاطر می گذشت و در خاطر اقدس جلوه می کرد و با او سر و کاری می داشت، و خاطر را تحریک می کرد، به حماسه ای بهتر از شاهنامه غیرت و حمیّت را بر می افروخت.
بر خاطر اقدسش بسیار این طیفِ دلنشین، نوبه پس از نوبه می گذشت و گویی می ایستاد و چیزی خواستار می شد و می گفت: این گونه حمایت از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) بکنید، با حماسه و رجز و منطقِ سر شکافِ بی لفاّفه. و این گونه حمایت کنید از پیغمبر (صلی الله علیه و آله) با تقدیم فرزندانی رشید چونان علی [7] که وجودش خود حماسه ای است متبلور. و لکن این طیف دلنشین از هر جانب و هر ناحیه اش نشوه و کیفی می آورد، و گرچه اندوه و غم هم همراه دارد.
چون از شعب ابوطالب نیمرخی در اشعار آمده، گویی سربلندی و سرافرازی مدافع مبارز، ابوطالب (علیه السلام) که مرده، مرده نیست.
ابوطالب به همراه طیف صورت خیالی خود سلسلۀ صوری دیگر و دیگر از جلو و عقب می‌آید و می رود. و همه متصل می شوند به سرچشمۀ وحی غار حراء، و مکّه در دوران مبارزۀ حادّ تند آشکارا. در آن میان، طیف صورت خیالی آن قساوت های اجتماعی که از مردم مجتمع و اجتماع جمعی مردم می دید. و خود را می دید که بی باکانه در پی کار خود پیش می رود، و در این زد و خورد، اعتنایی به آنها نمی کند و روبرگردان نیست و دودلی و تردید به خود راه نمی دهد، به ظفرمندی خویشتن معتقد است.
علی رغم همه جموع و علی رغم آتش افروزی های باطل وحدّۀ و سورۀ آنها عقیده مند به موهبت خویشتن است و همواره مصلح حق بین است – و بین او و عقبه ها فکر می آید سر راه، تا کلمه خود را بگوید و صدای واتاب آن را بشنود. او همواره بنیان کن زلزله آفرین و رعد آسا است.
طیف خیال ابوطالب پدید می آید که از عقب سر او را دارد، از او دفاع می کند، و کمر او را می بندد، و حریم او را قرقگاه می سازد. اینجا خرسندی او را فرا می گیرد، به واسطۀ این که رسالت خود را به همه مشکلات نیکو انجام داده و خود در خلق و انشاء آن شاهد و حاضر و ناظر موفقیّت آن بوده.
و همانطور که ابوطالب مؤثّر در آن بوده، پسر ارشدش علی (علیه السلام)[7] هم همدوش پدر کشیک می کشیده، امّا جعفر طیّار در این وقت در حبشه بود و عقیل و ابوطالب نقش مؤثری نداشتند. علی(علیه السلام) کودکی بود که پدر، او را از شعب به مکّه نزد آشنایان دلسوز مثل مطعم بن عدی می فرستاد تا خواروبار هر مقدار می دادند، به دوش حمل می کرد و به کوه می آورد.
و البته برای اینکه دشمن آگاه نشود و او را نبینند، از پیچ و خم کوچه ها می گذشت و در تاریکی می گذشت و سایه به سایه هر سنگ و هر دیواری پنهان می ماند تا چشم کس او را نبیند.
و شاید این شهری که فائق زمخشری می گوید که کس شکّ ندارد که این شعر از علی (علیه السلام) است.
بازلُ عامَین حَدیثُ السِّن سَنَحنَح اللّیل کَاِّنی جِنّیٌ
یعنی جوانکی نوباوه و نونهال مانند شتر نوبار شب رو مانند جنّی، خودش را می گوید که بارکش شب رو نان و غذا و خوار و باری برای کوه بردن کوله بارها را شب ها به سوی کوه بار می بردم، امّا شبروی بودم مانند پریان در پرده شب، این خدمت را سالیان دراز انجام دادم.
و همین که این کار به پایان می بردم، نوبت کشیک من می رسید. شب رسیده بود، باید مشغول کشیک رسول خدا (صلی الله علیه و آله) گردم. نصف شب را پدر یعنی ابوطالب کشیک می داد و نصف دیگر را پسر یعنی علی (علیه السلام) شمشیر می بست و پیرامون کوه و درّه مهوّر قدم می زد.
این اهتمام های فوق العاده از آن نظر بود که دشمن در توطئه خود قسم یاد کردند که اهل مکّه با بنی هاشم (مسلمین) معامله نکنند [و] خرید و فروش ننمایند، و دیگران را از خرید و فروش با آنان بازگیرند. خشکبار و خواروباری که از یمامه و منطقۀ دور به شهر مکّه وارد می شد، گماشتگان قریش مراقب آنها بودند در چهار طرف مکّه در میدان های فروشگاه ها، که مبادا به مسلمانان و بنی هاشم چیزی از آنها فروش رود. و اگر اندکی از آن به آنان فروش می رفت بقیّۀ آن کالاها به تاراج می رفت.
و همچنین در صحیفه قید و تعهّد شده بود که از ازدواج با بنی هاشم و مسلمین باید خودداری کنند و زن ندهند و زن نگیرند مطلقاً، و زنانی که از آنان در حباله دارند رها کنند و طلاق دهند. علی هذا روی این تعهّد، عتبه و معتب پسران ابی لهب که دختران خدیجه، رقیّه و ام‌کلثوم را در حباله داشتند، رها کردند و آنها را به خانۀ رسول خدا (صلی الله علیه و آله) پدرشان روانه کردند.
و همچنین هم غذا با آنها نشوند و هم پیاله نشوند، آبی را با هم نخورند و در سفره‌ای گرد هم ننشینند تا وقتی که بنی‌هاشم محمّد [6] را به آنها واگذارند تا او را بکشند.
اینک قصیده لامیّه را اوّل بخوانید، بعد نظم ترجمه را، سپس داستان شِعب را که شب هجران است، بتمام یاد بگیرید. در آخر، روز وصال را که پایان این شب تار، وصال ممتد از دریچۀ حادثۀ معراج و مشاهدۀ عالم بالا و شهود مشهد کائنات و دیدار جلالت امّت عظیم اسلام و فخامت آنها در پرده معراج جلوه داد و به نمایش گذاشته شد، بنگرید.
خداوندا چشم این بینش را بده به عبد محتاج حاج میرزا خلیل کمره‌ای.
نوزدهم [جمادی الاولی] 1393
پانوشت :
[1]. پژوهشگر مؤسسه کتابشناسی شیعه، قم.
[2]. نقباء البشر ج2 ص 704-705، آیینه دانشوران:491- 493، آثار الحجة ج 2 ص 250، گنجینه دانشمندان ص 535-537، تربت پاکان قم ج 1ص 667-674، موسوعة مؤلفی الامامیة ج14 ص 17-20
منبع : فصل نامه سفینه
