يكى از سنت هاى پسنديده و خدمت هاى شايسته اى كه از دير زمان برآمدن خورشيد جهان تاب اسلام تاكنون در ميان محدّثان با درايت و عالمان شريعت و سالكان طريقت، به كثرت معمول بوده و مشتاقانه رواج پيدا نموده است؛ اهتمام به تأليف آثارى با عناوينى همچون اربعين، اربعون حديثا، اربعون كلمه، الاربعين عن الاربعين من الاربعين و گرد آوردن دفاتر معرفت و برگهاى زرّينى در قالب چهل حديث با ويژگيهاى مشترك، يا يكسان، يا درباره يك موضوع و يا موضوعات گوناگون است.
فراوانى و شمارگان اربعينيات
با مراجعه به فهرست نسخه هاى خطّى منتشر شده از كتابخانه هاى ايران و جهان و تأمّل در آمار كتابهاى چاپى امروز به آثار پُرشمارى از اين دست بر مى خوريم؛ چنانكه تنها در ذريعه از هفتاد و شش اربعين1 و در فهرست كتابهاى حديثى دارالكتب ظاهريه دمشق از چهل و شش اربعين و در جلد نخست فهرست نسخه هاى خطّى دارالكتب مصر از صد و چهل اربعين و در جلد دوم از پانزده عنوان اربعين سخن به ميان آمده است تا آنجا كه مجموع عناوين نگارش هاى چهل حديثى را تا هزار هم گفتهاند.2
ريشه ها و انگيزه ها
چهل حديثها با هر نيت و يا انگيزهاى كه پديد آمده باشد بخش پُر ارج و قابل توجهى از منابع حديثى مسلمانان را به خود اختصاص داده است.3
اما گويى سبب اصلى پرداختن به آن، وجود و نمود توصيه به «حفظ» چهل حديث از سوى پيامبر اكرم(ص) باشد كه فرمود:
«مَن حَفِظ مِن أمّتى أربعين حديثا ـ ممّا يحتاجون مِن أمر دينهم ـ بعثه اللّه فى يوم القيامة فقيها عالما.
از امّت من هر آنكه چهل حديث پيرامون آنچه در امر دين بدانها نيازمند است به حافظه سپارد، خداوند نيز وى را در روز رستخيز در شمار دانشمندان و دينپژوهان برخواهد انگيخت.
اين روايت ـ كه در زمره احاديث مشهور4 وارد شده و بعدها نيز به تواتر5 آن از طريق شيعه6 و سنّى7 حكم داده شد ـ آنچنان موجب رونق كار و بار اربعين نگارى شد كه حتّى عالِمانى همانند شرفالدين نووى و ملاّ اسماعيل خواجويى، از جمله گواهى دهندگان به ضعف سند اين حديث8، خود دست به جمعآورى و نگارش چهل حديث بردند.
روشن است كه مدتها پس از اين، به علت وجود روايتهايى كه در مضمون و الفاظ، تفاوتها و شباهتهايى با حديث حاضر داشت و از ديگر ضبطهاى آن به جاى «من حفظ»: من حمل، من كتب، من نقل؛ به جاى «دينهم»: دينها؛ به جاى «عالما فقيها»: فى زمرة الفقهاء والعلماء، و كنت له يوم القيامة شافعا و شهيدا، ادخل من أىّ باب الجنّة شئت، كتب فى زمرة العلماء و حُشر فى زمرة الشهداء بود، علماى حديث در معنا كردن آن اختلاف هاى فراوان نمودند و در تأويل آن به احاديث ديگر روى آوردند.
ولى آنچه مسلم مىنمايد تأكيد يكسان همگى اينگونه احاديث بر عدد «چهل»9 و ترويج و نشر پيام شريعت و نگاهدارى آن از نابودى در قالب چهل آواى خواندنى با كتابت است10 و در ياد سپردنى كه مراتب از بر خواندن، شناخت مفاهيم، عمل به آن، كوشش در عدم تحريف، تحمل و ضبط حديث، بنا بر ضوابط علم درايه را شامل مىشود.11
نخستين چهل حديث
در هر دانشى توجه به دانستن نخستين روى آورندگان به آن و قلمزنان درباره آن شايد به خاطر گفته «الفضل للمتقدم» نه تنها بىفايده نيست كه از ديرباز بشر را به كنجكاوى واداشته است. درباره اولين چهل حديثى كه فراهم آمد هر چند كه بايد به كتابخانه ها و فهرستهاى هر يك مراجعه نمود ولى نتيجه به دست آمده نيز چندان مورد اعتماد نخواهد بود؛ چه، امكان بازماندن نسخه اى از ورود به كتابخانه ها و يا درج در فهرست ها و يا از ميان رفتن آن ناممكن نيست.
به هر روى و با آنكه شيعيان و بسيارى ديگر آغاز نهضت شكوهمند اربعين نگارى را از زمان حيات رسول خدا(ص) دانسته و عبداللّه بن مبارك مروزى (متوفاى 181ق) را به عنوان يكى از پايهگذاران اصلى اين مجموعه ها شناسانده اند12؛ نخستين نسخه هاى اربعين حديث ـ براساس اطلاعات موجود از نسخههاى موجود ـ را مىتوان در اربعين13 ابوالحسن محمد بن اسلم بن سالم كندى طوسى (متوفاى 242ق) از ثقات محدثان خراسان و اربعين حافظ ابوالحسن مؤيّد بن محمد بن على قرشى طوسى (متوفاى 242ق) از پيشوايان محدثان سراغ گرفت. هر دو نسخه در دارالكتب ظاهريه موجود است و از آن رو كه بدون تاريخ نگارش هستند و با توجه به تاريخ درگذشت نويسندگان آنها، بايد هر دو را ـ با هم ـ به عنوان نخستين ها معرفى و ثبت نمود.14
شيوه نامه هاى فراهم آورى چهل حديث چهل حديثهاى آغازين هدفى جز جمعآورى «چهل» حديث و شرح و توضيح كلمات و تركيبات مشكل نداشت، ولى بعدها فراهم آورندگان اين آثار ـ بنابر ذوق و شيوه بينش دينى ـ هر يك در گزينش روايات، شيوههايى اختيار كردند و جانب خاصى را در نظر گرفتند و به موضوعات و مباحث ويژهاى توجه نشان دادند؛ چنانكه جمعى در اصول و فروع و احكام دين، عدهاى در جهاد، برخى در ادب، بعضى در مواعظ و خطب، و گروهى در زهد15 اربعينهايى نگاشتند.
اربعون حديثا من اربعين كتابا لاربعين اماما عن اربعين شيخا متصلين باربعين صحابيا16 و اربعين من مدن الكبار عن اربعين صحابيا لاربعين تابعيا17 از نمونههاى موفق زمانه خويش بودند و پس از آن، ابن عساكر چهل حديث از چهل شيخ از چهل شهر مختلف شنيد و سپس آنها را در دو جزء به رشته تحرير كشيد.18 عافقى از راويان چهل قبيله و رهاوى از راويان چهل شهر به گردآورى چهل حديث پرداختند.19 ابنزهره پيرامون حقوق برادران دينى، محمد مهدى تنكابنى درباره متعه، جعفر بن محمد تهرانى در مسح دو پا و دلدار على هندى در موضوع فضيلت دانش، چهل حديث گرد آوردند. عبدالرحمان بن احمد بن حسين خُزاعى الاربعون فى فضائل علىٍ اميرالمؤمنين را پرداخت.20
برخى محدثان، موضوعى خاص را انتخاب كرده و چهل حديث از چهارده معصوم(ع) درباره آن آوردند. گروهى به تنوع در احاديث گراييدند و يا چهارده چهل حديث نگاشتند و يا با انتخاب چهل موضوع، براى هر موضوع چهل حديث نگاشتند.
عدهاى مضمون چهل حديث را در ابياتى به نظم كشيدند. دسته اى از فقيهان كه آهنگ پديد آوردن كتابى فقهى داشتند آن را در قالب چهل حديث عرضه نمودند تا علاوه بر وظيفه علمى، مصداق روايت مذكور نيز شده باشند. بسيارى كتاب اربعينشان را به رواياتى در فضل و فضيلت، فضائل و مناقب و اثبات خلافت و امامت خاندان پيامبر(ص) اختصاص دادند، به صورتى كه تنها در فضائل امير مؤمنان بيش از هفتاد اربعين به دست ما رسيده است.21
از ميان اين تعداد چشمگير مىتوان به اسعد بن ابراهيم بن حسن حلّى اشاره كرد. وى به نگارش اربعون حديثا فى الفضائل والمناقب پرداخت و دليل آن را گفته شافعى و احمد بن حنبل دانست.
گفتار احمد بن حنبل براساس الهامى از جانب رسول خدا(ص) در خواب بود كه:
من امتم را به چهل حديث راجع به سنت فرمان دادم؛ آيا فضائل اهل بيتم در شمار سنت نيست؟22
اربعينيات درباره امام مهدى(ع)
در ميان بازار گرم و پوياى جمع چهل حديث، دانشوران شيعه و اهل سنت بسيارى از چهل حديثهاى خود را به سخنان، گفتهها، فضائل و مناقب بىشمار امام غائب اختصاص داده و به عنوان يكى از عمدهترين و بارزترين مسائل دينى مورد نياز مردم بدان نگريستهاند. آنان به دليل مقيد بودن به عدد «چهل»، تنها به گوشه هايى بسيار محدود از احاديث، سخنان، فضائل، شؤون و مقامات امام زمان(عج) اشارت كرده ولى در عوض با گزيده گويى و ايجاز درخشان، آثار دايرةالمعارف گونهاى را پديد آوردهاند. در اين مجال مىتوان ـ براى نخستين بار ـ به فهرستى توصيفى از اينگونه اربعينيات به ترتيب تاريخى چنين اشاره نمود:
1 ـ الاربعون حديثا فىامر المهدى:23 ابو نعيم احمد بن عبداللّه اصفهانى (334-430ق)؛ مجموعهاى از چهل حديث با سلسله اسناد خود از رسول اكرم(ص) كه كهنترين اربعين درباره امام زمان(عج) به شمار مىرود.
متن آن با حذف سند در اعيان الشيعه24 از سيد محسن امين عاملى، بحارالانوار25 از محمد باقر مجلسى، حجت بالغه از سيد عبدالحجت بلاغى، عرف الوردى فىاخبار المهدى26 از جلالالدين سيوطى، غايةالمرام از سيد هاشم بحرانى27، حديقة الشيعة28 از مقدس اردبيلى، كشف الغمة29 از على بن عيسى اربلى و نامه دانشوران ناصرى30 درج، و نقلها و آگاهى هايى از آن در كشف المخفى فى اخبار المهدى از يحيى بن حسن بطريق31، اربعين ماحوزى32 و احقاق الحق33 ذكر شده است.
رساله مورد بحث را نبايد با نگارش ديگر ابونعيم با نام ذكر المهدى و نعوته و حقيقة مخرجه و ثبوته و يا نعوت المهدى و خروجه و ما يكون فى زمانه و مدته شامل چهل و نه روايت از پيامبر(ص) و صد و هفت روايت ديگر درباره امام مهدى ـ كه ابن طاووس از آن گزارشى ارائه نموده است34 ـ يكى دانست.35
اربعون حديثا فى أمر المهدى در قرن ششم در حوزه علميه ابوعلى صدفى در شهر «مُرسيه» به عنوان كتاب درسى تدريس مىشده و از جمله حافظ عياض بن موسى يحصبى در 32 سالگى به سال 508 ق. آن را نزد ابوعلى صدفى خوانده است.36.
نسخهها:
1. كتابخانه سيد محمد صادق آلبحرالعلوم در نجف، به كتابت همو؛ 2. كتابخانهاى شخصى در قم؛ 3. كتابخانه على قلى ميرزا در تهران؛ 4. كتابخانه فخرالدين نصيرى در تهران، كتابت فخرالدين، پايان كتابت در 18 رجب سال 838 ق.37؛ 5. كتابخانه مرحوم ملكزاده.38
1-1. ترجمه أربعون حديثا فى أمر المهدى، ابونُعيم، مترجم: ابوالحسن على بن حسن زوارهاى (م947ق).
اين ترجمه در ضمن ترجمه كشفالغمه، مسمّى به ترجمة المناقب درج شده و نسخههايى از آن در كتابخانه مركزى آستان قدس رضوى و كتابخانه آيتاللّه مرعشى موجود است.
1-2. ترجمه أربعون حديثا فىأمر المهدى، ابونُعيم، مترجم: ميرزا محمد ملكالكتاب.
به همراه اكسيرالتواريخ، بمبئى، 1308ق چاپ شده است.
1-3. ديگر ترجمههاى أربعون حديثا فىأمر المهدى، ابونُعيم، از آنجا كه اين اربعين در كتابهاى ديگرى كه ذكر آنها گذشت درج شده است پس به عنوان مثال ترجمه آن را مىتوان در جلد هفتم نامه دانشوران ناصرى، حديقةالشيعة، ترجمههاى بحارالانوار و همگى ترجمههاى كشفالغمّة يافت.
1-4. حجّت بالغه در ترجمه و شرح أربعون حديثا فىالمهدى از ابونُعيم، سيّد عبدالحجّت بلاغى (متوفاى 1397ق)، چاپخانه خواجه، 1383ق، 268ص، وزيرى.
2. الاربعون فى ذكر المهدى من آل محمد، حافظ ابوالعلاء حسن بن احمد عطار همدانى مُقرى (488-569 ق).
ابن ابىالرضا در الاجازة الكبيرة39 از آن ياد نموده و نقلهايى از آن در ذخائرالعقبى فى مناقب ذوىالقربى40 از محبّالدين طبرى (متوفاى 694ق.) و فرائد السمطين41 از ابراهيم بن محمد جوينى (متوفاى 730ق.) آمده و حسن بن ابىالحسن ديلمى در قواعد عقائد آل محمد از آن اقتباس نموده است.
3. اربعون حديثا فىالمهدى، سراجالدين محدث بغدادى قزوينى (قرن ششم).
سيد حيدر آملى در جامعالاسرار42 از آن ياد كرده است.43
4. كفاية المهتدى فى معرفة المهدى، سيّد محمّد ميرلوحى اصفهانى44 (زنده در 1085ق)45. ترجمه، تفسير و شرح چهل حديث از كتاب اثباتالرجعه نوشته فضلبن شاذان (متوفاى 260ق.).
ارزشهاى كفاية المهتدى را كه توسط علىاكبر مهدىپور در دست تصحيح است ظاهرا بايد در استفاده از منابعى كه هماكنون مفقود شدهاند همچون كتب فضلبن شاذان و فرجالكبير محمد طرابلسى جستجو نمود.
نسخهها:
1. كتابخانه الزهراء، بدون شماره، با تصحيح و مهر مؤلف،
2. كتابخانه مجلس شوراى اسلامى، شماره 833، 126 برگ، به خط مؤلف46؛
3. كتابخانه ميرزاحسين نورى؛
4. كتابخانه سيد آقا بن سيد اسداللّه بن سيد حجةالاسلام اصفهانى، كتابت محمد مؤمن بن عبدالج واد در 7 ربيعالثانى 1085ق؛ 5. كتابخانه وزيرى يزد، شماره 512، كابت اسماعيل بن شاه قلى در 1106ق، 129 برگ.
4-1. گزيده كفايةالمهتدى، سيد محمد ميرلوحى، تلخيص توسط يكى از شاگردان ميرلوحى.
نسخه: كتابخانه دانشكده الهيات و معارف اسلامى دانشگاه تهران، شماره 1122.
4-2. گزيده كفايةالمهتدى، سيدمحمد ميرلوحى، تلخيص توسط گروه محققان، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول 1373ش، بيست و هفت + 364ص، رقعى.
شيوهنامه محققان اين اثر در گزينش مطالب، حذف ايرادها و اعتراضهاى ميرلوحى بر علامه مجلسى و باقى گذاردن ديگر مطالب بوده است كه البته در مقدمه از ذكر اين شيوه گزينش خوددارى نمودهاند.
5. كشفالحق (الاربعين)، مير محمد صادق خاتونآبادى (متوفاى 1272ق.)، اصفهان، [چاپ اول [1373ق، 236ص، وزيرى؛ به تصحيح و تعليق داوود ميرصابرى، تهران، مؤسسه امام مهدى، [چاپ دوم [1361ش، ح+ 239ص، وزيرى.
اين كتاب به اربعين خاتونآبادى شهرت داشته و به شرح چهل حديث در دو بخش «قيام» و «رجعت» پرداخته و تأليف آن در 1263 ق. به انجام رسيده است.
6. اربعينيات، حسين عندليب زاده همدانى (1287ش...).
وى براى هر يك از امامان، اربعينى نگاشته و آخرين جلد مجموعه را به امام زمان(عج) اختصاص داده است.
7. تبيين المحجة الى تعيين الحجة، ميرزا محسن بن محمد مجتهد تبريزى (متوفاى 1352ق.)، تهران، 1346ق، 418ص، رقعى.
8. چهل خبر در علامات ظهور مهدى منتظر، احمد هروى، يزد، گلبهار، چاپ اول 1368ق، 54ص، رقعى.
متن عربى و ترجمه فارسى چهل حديث درباره نشانههاى آخرالزمان.
9. الاربعون حديثا فى من يملأ الأرض قسطا و عدلاً، هادى نجفى، قم، نشرالهداية، چاپ اول محرم 1411ق، 91ص، وزيرى.47
اين كتاب توسط محمدرضا زادهوش زير عنوان چهل حديث درباره دادگستر جهان به فارسى ترجمه شده و آماده انتشار است.
10. چهل حديث انتظار فرج حضرت مهدى، محمود شريفى، تهران، سازمان تبليغات اسلامى، چاپ اول 1370 ش، 72ص، پالتويى.
اين كتاب كه بيست و دومين چهل حديث منتشر شده توسط اين ناشر به شمار مىرود، شامل چهل حديث درباره انتظار است.
11. يوسف ناپيداى فاطمه زهرا، محمد خادمى شيرازى، تهران، ميقات، چاپ اول 1370ش، 84ص، وزيرى.
شامل متن عربى و ترجمه فارسى چهل حديث.
12. شناخت امام عصر، احمد سياح، تهران، نشر اسلام، چاپ اول 1370ش، 128ص، رقعى.
متن و ترجمه سى آيه از صد و سى و سه آيهاى از قرآن كريم كه به ظهور امام غائب تفسير و تأويل شده؛ متن و ترجمه چهل حديث در فضائل و مناقب امام زمان(عج) به نقل از منتخبالاثر و يومالخلاص؛ چهل قصيده و غزل در مدح امام زمان.
13. قيرخ حديث [چهل حديث از حضرت مهدى] : گروه نويسندگان، ترجمه از عربى به تركى به صورت صفحه مقابل، حسين سرخابلى، تهران، بنياد بعثت، چاپ اول 1371ش، 3 + 21ص، رقعى.
14. چهل حديث پيرامون نور يزدان، علىاكبر مهدىپور، قم، حاذق، چاپ اول 1372ش، 120ص، رقعى.
احاديث اين كتاب از چهل كتاب اهل سنت كه فصلى از كتابشان را به امام زمان(عج) اختصاص دادهاند استخراج شده و به ترتيب زمانى پيش رفته است.
15. چهل حديث پيرامون يوسف زهرا، علىاكبر مهدىپور، قم، حاذق، [چاپ اول[ 1372ش، 120ص، رقعى.
احاديث اين كتاب از چهل كتاب كه توسط چهل نويسنده اهل سنت پديد آمده و اختصاصا به امام زمان(عج) پرداختهاند و از هر كتاب تنها يك حديث استخراج شده و به ترتيب زمانى پيش رفته است.
16. چهل حديث از «غيبت» فضل بن شاذان، علىاكبر مهدىپور، قم، حاذق، چاپ اول 1373ش، 120ص، رقعى.
با هدف بازسازى و احياى متن مفقود كتاب غيبت از فضل بن شاذان از كتابهاى مختصر اثباتالرجعة و كفايةالمهتدى استخراج شده است.
17. چهل حديث در پرتو چهل آيه در فضائل حضرت ولىعصر، گروه نويسندگان، تهران، وزارت ارشاد، چاپ اول [1374 ش]، 83ص، پالتويى.
اين كتاب كه پنجمين چهل حديث منتشر شده توسط اين ناشر به شمار مىرود، شامل چهل آيه از قرآن مجيد كه با عنايت به چهل حديث به امام زمان(عج) تأويل شده است مىگردد.
18. چهل حديث در فضائل حضرت ولىعصر، گروه نويسندگان، تهران، خانه كتاب ايران، چاپ اول 1416ق، 68ص، پالتويى.
احاديث از منابع هر دو گروه شيعه و سنى استخراج شده است.
19. چهل حديث سيره مهدوى، محمود مدنى بجستانى، قم، نشر معروف، 1377ش، 80ص، پالتويى.
20. چهل حديث پيرامون مهدى آل الرسول، علىاكبر مهدىپور، چاپ نشده است.48
احاديث اين كتاب از چهل كتاب كه توسط چهل نويسنده اهل سنت پديد آمده و اختصاصا به امام زمان(عج) پرداختهاند و از هر كتاب تنها يك حديث استخراج شده است.
21. چهل حديث پيرامون مهدى فاطمه، علىاكبر مهدىپور، چاپ نشده است.49
احاديث اين كتاب شامل چهل حديث از چهل صحابى پيامبر اكرم(ص) مىشود.
علاوه بر چهل حديثهاى مذكور كه به صورت مستقل و اختصاصى به امام زمان پرداختهاند مىتوان از دو دسته ديگر از چهل حديثها سخن به ميان آورد: اربعينهايى كه به جمع چهل حديث از چهارده معصوم پرداخته و چه بسا صفحاتى را به احاديثى از امام عصر و يا رواياتى درباره ايشان اختصاص دادهاند؛ و دسته ديگرى كه به گردآورى چهل حديث از «هر يك» از معصومان روى آورده و در حقيقت، چهارده «چهل حديث» را در مجموعهاى گرد آوردهاند.
بديهى است كه مجموعههاى گروه نخست از بحث و دامنه اين كتابشناسى خارجاند اما كتابهاى دسته دوم، از آن جهت كه در حقيقت اربعينى مستقل را در ضمن مجموعهاى آوردهاند، لازم مىسازد تا به نمونههايى از آنها اشاره كنيم:
22. از هر معصوم چهل حديث، محمدعلى كوشا، قم، سينا، [چاپ اول[ 1373ش، 320ص؛ قم، سينا، ويرايش دوم، چاپ دوم 1374، 350ص.
ارائه متن و ترجمه فارسى چهل حديث از چهارده معصوم به همراه شرح زندگانى هر يك از معصومان.
23. سيره و سخن پيشوايان، محمدعلى كوشا، قم، پارسايان، 1376ش، 382ص.
زندگانى چهارده معصوم را آورده و از هر يك چهل حديث نقل نموده است.
24. گلواژههاى پاكان، ناصر پاكپرور، تهران، مدرسه، 1376ش، 276ص، وزيرى.
تنظيم و ترجمه چهارده چهل حديث از چهارده معصوم(ع).
25. الاربعون حديثا عن كل معصوم، على پناه اشتهاردى، تصحيح كمال كاتب، قم، مؤسسه سيدة معصومه، چاپ اول شوال 1420ق، 259ص، وزيرى.
متن عربى چهل حديث از چهارده معصوم(ع) در چهارده بخش فراهم آمده و گاه با شرح و توضيح اندكى از سوى مؤلف همراه است. أربعون حديثا عن الامام المهدى المنتظر در صفحات 221 تا 240 درج شده است.
________________________________________
1 .ذيل اربعون حديثا، ج1، صص 409-434؛ ذيل رسالة فىاربعين حديثا، ج11، صص50-53؛ ذيل چهل حديث، ج5، صص314-315؛ ذيل شرح اربعين حديثا، ج13، صص69-70.
2 .زندگانى سردار كابلى، ص135.
3 .دليل مؤلفات حديث الشريف، ج2، ص659 و...؛ كشفالظنون، ج1، صص5،52-61؛ ج2، ص1569 و...
4 .مرآةالعقول، ج1، ص34.
5 .شرح كافى، مازندرانى، ج2، ص228؛ مجلسى به «مستفيض» بودن (الاربعين، ص10؛ ذريعه، ج1، ص409)؛ شيخ بهايى به دو وجه مشهور و متواتر (اربعين، ص41) و فيض كاشانى به هر سه وجه قائل شده است (ذريعه، ج1، ص424).
6 .اربعون حديثا، ماحوزى، ص26؛ اربعين حسينيه، ج1، ص6؛ بحارالانوار، ج2، صص153-156؛ ثوابالاعمال، صص134، 300؛ خصال، ص42؛ عوالم العلوم، ج3، صص465-469؛ عيون اخبار الرضا، ج2، ص36؛ وافى، ج1، ص136؛ ينابيعالمودة، ج2، ص271.
7 .بغيةالطلب، ج3، ص1358؛ جامع بيان العلم و فضله، ج1، صص51-53؛ ذكر اخبار اصبهان، ج1، صص201 و 206؛ كشفالظنون، ج2، ص1036؛ كنزالعمال، ج10، ص225 و...
8 .اربعين النووية، ص4؛ اربعون حديثا: خواجويى، ص16؛ همچنين: فيضالقدير، ج1، ص56؛ ج6، صص54، 155، 158؛ كشفالحثيث، ص166،167،186،200؛ كشفالظنون، ج1، ص52.
9 .آگاهى جامعى از اين عدد را بنگريد در: اربعين در فرهنگ اسلامى از رضا تقوى؛ رساله سير و سلوك منسوب به بحرالعلوم، صص30-37؛ مستدرك سفينةالبحار، ج4، صص63-65؛ همچنين گويا همه رواياتى كه در اين باره وارد آمده در رساله اربعونيات از حبيباللّه ترشيزى گردآورى شده است (ذريعه، ج1، ص436).
10.اربعون حديثا، شهيد اول، ص17؛ نيز با توجه به حديث «من ترك بعد موته...».
11.اربعين هاشميه، ص8؛ فيض القدير، ج6، ص155؛ الكلينى و الكافى، صص15-17.
12.كتاب الاربعين حديثا، حسن بكرى، ص24؛ تهذيب الكمال، ج9، ص62؛ طبقات الكبرى، ج7، ص370؛ عللالمتناهيه، ج1، ص128؛ همچنين بنگريد به: فهرس الفهارس والاثبات.
13.چاپ شده است (بيروت، 1989م).
14.اربعين، جامى، ص9.
15.براى نمونه ر.ك: اربعين على بن فضل در فضائل دعا و دعا كننده؛ اربعين عبدالرحمان سلمى در اخلاق صوفيه و كردار صوفيانه. در دايرةالمعارف تشيع ذيل «اربعون حديثا» (ج2، صص52-53) و ذيل «اربعين» (ج2، صص53-54)؛ دايرةالمعارف بزرگ اسلامى ذيل «اربعين» (ج7، صص430-431) نيز مىتوان به مواردى دست يافت.
16.ذيل تذكرة الحفاظ، ص4.
17.سير اعلام النبلاء، ج23، ص328.
18.روضات الجنات، ج2، ص66؛ صلة الخلف لموصول السلف، ص76.
19.نسخه خطى دارالكتب ظاهريه دمشق، شماره 1040.
20.نسخه خطى كتابخانه آيتاللّه مرعشى (فهرست، ج3، صص23-24)؛ نيز بنگريد: ايضاح المكنون، ج2، ص265؛ ذيل بروكلمان، ج1، ص708؛ فصلنامه تراثنا، ش1، 21؛ فهرست منتجبالدين، ص157؛ مرآتالكتب، ج1، صص23-24.
21.فهرست و گزارشى اجمالى برخى از آنها را بنگريد در: فصلنامه علوم حديث، ش18، صص157-172 و دو ماهنامه آينه پژوهش، ش66، صص185-191.
22.اربعون حديثا، علامه شوشترى، ص7؛ ذريعه، ج1، ص410؛ ينابيعالمودّة و...
23.نام آن را «رسالةٌ فى...»، «اربعون حديثا فىالمهدى» و «اربعون حديثا فى شأن المهدى» نيز ثبت نمودهاند كه ظاهرا تسامحى بيش نيست.
24.اعيان الشيعه، ج2، صص44-84.
25.ج51، صص78-85.
26.ج2، صص57-85؛ با اضافات بر مصادر ابونعيم.
27.صص 699-701.
28.صص 717-725.
29.ج3، صص267-275؛ در بسيارى مواضع ديگر نيز از آن ياد كرده است.
30.چاپ اول (سنگى)، ج2، ص718؛ همچنين بنگريد: چاپ دوم، ج7، صص8-21.
31.طرائف، ص181.
32.ص207.
33.ج3، صص180-181.
34.طرائف، صص179-183، 220 و 261؛ همچنين: صراط، ج2، ص220.
35.روضات الجنات هر دو نگارش را يكى دانسته است (ج1، صص273-272).
36.المعجم فى اصحاب القاضى ابو على الصدفى، ص295.
37.بنگريد به: گنجينه خطوط.
38.متن منقول در نامه دانشوران ناصرى براساس همين نسخه است.
39.ص 169 (مندرج در بحارالانوار، ج104).
40.ص136.
41.ج2، صص325-326.
42.ص439.
43.بنگريد: فصلنامه تراثنا، ش1، ص19.
44.بررسى نسبتا دقيق و كاملى از اين كتاب و انديشههاى ميرلوحى و اوضاع زمانه او را بنگريد در:
The shadow of God and The Hidden Imam: Religion, Political Order and Societal Change in Shit''''''''it Iran form The begining to 1890 : Said Amir, Arjomand, Chicago , 1984, p 182... .
45.گزارشهايى از كفايةالمهتدى را بنگريد در: ذريعه، ج1، ص389؛ ج9، صص1220-1221؛ ج10؛ ص62؛ ج11، صص96 و 339؛ ج12، ص6؛ ج16، صص78 و 82 و 156؛ ج18، صص101-102؛ ج24، ص182؛ ج26، ص236 و نقلهايى از آن را در: جنّةالمأوى از ميرزاحسين نورى؛ نجمثاقب از همو؛ رسالةٌ فى الغيبه از احمد بن درويش بغدادى و حاشيه كشفالحقّ از خاتونآبادى.
46.فهرست مجلس، ج3، صص60-62.
47.معرفى اين كتاب را بنگريد در: فصلنامه تراثنا، ش22، ص221؛ دو ماهنامه آينه پژوهش، ش3، ص81؛ كتابنامه امام مهدى، ج1، ص74، ش126؛ چهل حديث پيرامون يوسف زهرا، ص15؛ معجم ما كتب عنالرسول و اهل البيت، ج10، ص225.
48.كتابنامه امام مهدى، ج1، ص286.
49.همان، ج1، ص286.
