روایات زیادی در دستور به کسب حلال وارد شده که به عنوان نمونه ای از موارد تطبیق امر به عمل است، زیرا که زندگی شایسته میسر نمی شود مگر با اسبابی که آن را فراهم سازد. بین کسب و کار و آیه شریفه منافاتی ندارد که می فرماید:
و فی السماء رزقکم و ما توعدون.
(ذاریات / 22)
رزق و روزی شما با همه وعده ها که به شما دادند، در آسمان است.
این آیه شریفه دلالت دارد که روزی در آسمان است ولی اسباب روزی در آسمان نیست بلکه در روی زمین و بدست انسان است که سعی و کوشش لازم دارد.
خداوند متعال می فرماید:
و هزی الیک بجدع النخلة تساقط علیک رطبا جنبا.
(مریم / 24)
ای مریم شاخه درخت را حرکت ده تا از آن برای تو رطب تازه فرو ریزد.
اگر تکان دادن درخت که کار انسان است، نباشد، هرگز خرما فرو نمی ریزد، حال آن که خداوند قادر بود که درخت را برای حضرت مریم (س) خم نماید تا از آن بخورد و لیکن أبی الله أن یجری الأمور الا بأسبابها(47) و ناچار باید از جانب انسان حرکتی به سوی درخت خرما بشود - که این خود نوعی کوشش و حرکت است - تا آن که خرما فرو ریزد و با دست خود آن را جمع کرده و بخورد.
در شرافت کسب و کار مشروع همین بس که پیامبران و امامان (علیه السلام) کارهای مختلفی از قبیل تجارت و چوپانی و زره بافی انجام می دادند و این به معنای آن است که هر عمل و کار شرافتمندانه چه کوچک باشد یا بزرگ، ارزشمند است.
در احادیث شریفه وارد شده که حضرت آدم (علیه السلام) کشاورزی و حضرت ادریس (علیه السلام) خیاطی و حضرت نوح (علیه السلام) نجاری و حضرت هود (علیه السلام) تجارت و حضرت ابراهیم (علیه السلام) چوپانی و حضرت محمد (صلی الله علیه و آله) تجارت می کردند.
چنانکه در حدیثی از امام صادق (علیه السلام) آمده است:
قال: کنوز الله فی أرضه و ما فی الاعمال شی ء أحب الی الله من الزراعة و ما بعث الله نبیا الا زارعا الا ادریس فانه کان خیاطا.
(وسائل / 12، 26)
گنج های الهی در زمین نهفته است، و هیچ کاری نزد خداوند محبوبتر از زراعت نیست. تمام پیامبران خدا کشاورز بودند جز ادریس که کارش دوزندگی بود.
از ائمه اهل بیت (علیه السلام) امام صادق (علیه السلام) با مال خود به صورت مضار به تجارت می کرد. یک بار حضرت هفتصد دینار به عذافر دادند و وی را به تجارت امر فرمودند. عذافر یکصد دینار سود برد و با حضرت نصف کردند.
(مراجعه شود به وسائل / ج 12، 26)
اصحاب ائمه نیز با دست خود کسب می کردند و سلمان محمدی (فارسی) از لیف خرما سبد می بافت و میثم تمار خرما می فروخت. در دیوان علی (علیه السلام) آمده است:
و ما طلب المعیشة بالتمنی - ولکن الق دلوک فی الدلاء
تجئک بملئها یوما و یوما - یجئی ء بحیاة و قلیل ماء
روزی با آرزو به دست نمی آید.
ولیکن دلو خود را در چاه آب بیانداز.
روز بروز سطل پر (آب) برایت می آورد.
و زندگی را با آب کم و اندک برایت به ارمغان آورد،
امیر مؤمنان (علیه السلام) در گرمای سوزان به دنبال کسب و کار و رفع نیازهای زندگی می رفت و می خواست که خدایش وی را در حال به دست آوردن رزق حلال ببیند.
(وسائل / ج 12 / 13)
و در حدیث است که محمد بن منکدر روزی به نزد امام باقر (علیه السلام) آمد دید آن حضرت خود مشغول کار شریف کشاورزی است. حضرت را مخاطب قرار داده و عتاب نمود. امام (علیه السلام) در جواب وی فرمود:
لوجاءنی الموت و أنا علی هذه الحال جاءنی و أنا فی طاعة من طاعات الله أکف بها نفسی و عیالی عنک و عن الناس و انما کنت أخاک لو أن جاءنی و أنا علی معصیة من معاصی الله
(تهذیب الاحکام / ج 6 / 235)
(وسائل / ج 12 / 10)
اگر مرگ من در این لحظه فرا رسد، من در طاعتی از طاعت های خدا هستم که خود و اهل و عیالم را کفاف می بخشم تا به تو و دیگران نیازمند نباشم. و من هنگامی می ترسم که مرگم فرا رسد و من در معصیتی از معصیت های خدا باشم.
و مردی به نام عبدالاعلی امام صادق (علیه السلام) را دید که در یک روز بسیار گرم تابستان از منزل بیرون آمده است و آن حضرت را ملامت کرد. حضرت فرمود:
یا عبدالأعلی خرجت فی طلب الرزق لأستغنی به عن مثلک.
(وسائل / ج 12 / 10)
ای عبدالاعلی برای طلب روزی بیرون آمدم تا از اشخاصی مانند تو بی نیاز باشم.
و أبو عمرو شیبانی می گوید:
رأیت أبا عبدالله الصادق (علیه السلام) و بیده مسحاة و علیه ازار غلیظ یعمل فی حائط له والعرق یتصاب عن ظهره فقلت: جعلت فداک أعطنی أکفک. فقال: انی أحب أن یتأذی الرجل بحرالشمس فی طلب المعیشة
(وسائل / ج 12 / 23)
امام صادق (علیه السلام) را دیدم که در دستش بیلی داشت و پیراهن خشنی پوشیده بود، در کنار دیوار خود کار می کرد و عرق از پشت آن حضرت می ریخت عرض کردم: فدایت گردم، بیل را به من بدهید تا کمکتان کنم. فرمود: دوست دارم که مرد در گرمای خورشید رنج و سختی بکشد، و روزی خود را به دست آورد.
نیز آن حضرت فرمود:
ما یخلف الرجل بعده شیئا أشد علیه من المال الصامت. قال: قلت له: فکیف یصنع به؟ قال (علیه السلام): یجعله فی الحائط والبستان والدر.
(وسائل / ج 12 / 44)
وقتی انسان از دنیا می رود چیزی مشکل تر از مال ساکت از خود باقی نمی گذارد. راوی می گوید به حضرت گفتم: پس با آن چه کند؟ فرمود: آن را در ساختن دیوار (حصار) و باغ و خانه به کار گیرد.
امام رضا (علیه السلام) فرمود:
الذی یطلب من فضل الله ما یکف به عیاله اعظم اجرا من المجاهد فی سبیل الله.
(وسائل / ج 12، 43)
کسی که (با کار و تلاش)، چیزی را می خواهد تا به وسیله آن خانواده اش را اداره کرده، رزق و روزی دهد، دارای پاداشی بزرگتر از مجاهد در راه خدا است.
سیری در روایات اسلامی
1 - رسول اکرم (صلی الله علیه و آله) فرمود:
العبادة سبعون جزءا أفضلها طلب الحلال.
(وسائل / ج 12، 11 - فروع کافی / ج 5، 78)
عبادت هفتاد جزء است که بهترین جزء آن، کسب رزق حلال است.
2 - علی (علیه السلام) فرمود:
أوصیکم بالعمل قبل أن یؤخذ منکم بالکظم و باغتنام الصحة قبل السقم و قبل أن تقول نفس یا حسرتی علی ما فرطت فی جنب الله.
شما را به عمل توصیه می کنم قبل از آن که به خاطر کظم مؤاخذه شوید و سلامتی را غنیمت بشمارید قبل از آنکه بیمار شوید و هر کسی یا حسرتا، بگوید بر آنچه داشته از دست داده است.
(فرصت را غنیمت بشمارید) پیش از آنکه هر نفسی به خود آید و فریاد واحسرتا برآرد و گوید: وای بر من که جانب امر خدا را گذاشتم و در حق خود ظلم و تفریط کردم .
(زمر / 65)