در فرهنگ جديد عربى - فارسى منجدالطلاب و فرهنگ لاروس معانى لغت دجال چنين آمده است: «آب طلا، گروه بزرگ انبوه ، دروغگو ، فريبنده لقب مسيح كذاب كه در آخرالزمان ظهور كند.» مرحوم علامه على اكبر دهخدا اين لغت را در لغتنامه خود، هم با تشديد «جيم » و هم بدون تشديد«جيم» ضبط نموده است.
مهدى پرتوى آملى درباره اين لغت می نويسد: «دجال صيغه مبالغه از لغت دجل و به معنى خدعه ،نيرنگ ، حيله و باطل است.»
شادروان دكتر محمد خزائلى تعبيرى زيبا و ظريف از لغت دجال كرده است: «دجال كلمه اى مركب است و الف و لام آن همان الف و لامى است كه در نام هاى دانيال و خرقيال هم وجود دارد و به معنى«خدا» ست. جزء اول آن هر چه باشد به معنى «ضد» و «دشمن» است و دور نيست كه با «دژ»، «دشمن» و «دشوار» هم ريشه باشد. (1)
بنابراين تعبير، دجال يعنى : ضدخدا، دشمن خدا.
شكل ظاهرى «دجال»
دجال را با سيمايى عجيب مجسم كرده اند. صورتى آبله رو كه يك چشم او كور شده - چشم راست - و چشم ديگرش در وسط پيشانى ،مانند ستاره صبح درخشان است.اين بيت مولانا جلال الدين بلخى به يك چشم بودن دجال گواهى دارد :
او به سر، دجال يك چشم لعين اى خدا فريادرس نعم المعين
نام اصلى، كنيه، محل اقامت و محل ظهور دجال
نام اصلى دجال، «صائد بن صيد»و كنيه اش «ابو يوسف» است. ازمادرى يهودى به نام «ميمونه» به دنيا آمده و در جزيرهاى به يك صخره بسته شده است. چون سالاز چهارصد هجرت بگذرد، بايد منتظر بود تا ظاهر شود و اين از علامات آخرالزمان است.
خراسان و كوفه از نقاطى هستندكه به عنوان محل خروج و ظهور دجال ذكر شده اند. خاقانى شاعرنامى قرن ششم هجرى قمرى مح لظهور دجال را چنين ذكر میكند:
نه عيسى راست از ياران كمينه سوزنى دربره نه سوزن شبه دجال است يك چشم و صفاهانى (2)
كيفيت خروج دجال
كيفيت خروج دجال به اين ترتيب است كه سه سال قبل از خروجش در دنيا قحط و خشكسالى میشود. به اين صورت كه سال اول، ثلث باران و سال دوم دو ثلث باران معمولى نمى بارد و سال سوم حتى يك قطره باران از آسمان به زمين نمى بارد و يك برگ سبز از زمين روييده نمى شود. در اين موقع كه گرسنگى وتشنگى بر عالميان سايه افكنده است، دجال خروج میكند. هنگامه عجيبى بر پا میشود و دجال به كمك پيروانش بر تمام شهرها مسلط میشود و «بيت المقدس» را كه ساكنانش حاضر به تسليم نمى شوند،محاصره میكند. در چنين زمانى به هنگام نماز صبح و يا عصر، حضرت مهدى صاحب الزمان عليه السلام ظهور مى كند و با جماعت محصورين به نماز مى ايستد. حضرت عيسى بن مريم عليه السلام نيز از آسمان فرود مى آيد و به صاحب الامر عليه السلام اقتدا میكند.آنگاه حضرت صاحب الزمان عليه السلام ازحصار خارج شده، دجال و پيروانش را از ميان بر میدارد.
دجال در اعتقادات مسيحيت
مسيحيان دجال را «مسيح كذاب و دروغين» میدانند كه دشمن و ضد مسيح (3) است. قاموس كتاب مقدس (صفحه 460) دجال را اسمعام و دجال و دجالان را كسانى میداند كه تجسم مسيح را تكذيب میكنند. در همين كتاب آمده است كه كلمه دجال در جايى ديگر جز دررساله «يوحنا» يافت نمیشود و مقصود از دجال كسى است كه با مسيح مقاومت و ضديت مینمايد و مدعى آن باشد كه خود او در جاى مسيح است و در رساله اول يوحنا، میگويد: «و هر روحى كه عيسى مجسم شده را انكار كند از خدا نيست. اين است روح دجال، كه شنيده ايد، می آيد و الان هم در جهان است» و نيز میگويد: «دروغگو كيست؟ جز آنكه مسيح بودن عيسى را انكار كند و آن دجال است.»
نشانى هاى دقيق دجال ازكلام اميرمؤمنان على عليه السلام
«اسبغ بن نباته» از اميرالمؤمنين عليه السلام پرسيد: «يا اميرالمؤمنين دجال كيست؟ فرمودند كه: آگاه باشيد، دجال «صائدبن صيد» است و شقى كسى است كه او را تصديق كند و سعيد كسى است كه او را تكذيب كند...و از دهى كه معروف به يهوديه است ، خروج میكند. چشم راستش از اصل خلقت ندارد به طورى كه گودى حدقه اش نيست و ديگرى كه در پيشانيش است، مانند ستاره صبح میدرخشد و در چشمش مانند پارچه گوشت چيزى است گويا كه با خون ممزوج است و در ميان چشمش لفظ «كافر» نوشته شده به طورى كه همه كس آن را مى خواند خواه نويسنده باشد و خواه نه . به درياها داخل میشود و آفتاب با وى سير مى كند و در پيش رويش كوهى است از دود و در پشت سرش كوه سفيدى است كه خلايق چنين میدانند كه آن طعام است و در ايام قحط شديدى خروج میكند وبه درازگوش سبز يا خاكسترى رنگ سوار شود و زمين در زير پايش پيچيده مى گردد و به هيچ آبن میگذرد مگر اينكه خشكيده مى شود به طورى كه جايش تا روز قيامت خشك می ماند و به آواز بلند ندا مى كند، به نوعى كه همه جن و انس و شياطين ، كه در ما بين مشرق و مغرب اند صداى او را مى شنوند.چنين میگويد:
«اى دوستان من! به زودى به سوى من آييد. منم آن كسى كه مخلوقات را خلق نمود و ايشان را در محكم نمودن تركيب شان با هم مساوى گردانيد و اندازه صورتها و هيات هاى ايشان را تعيين نمود و منم آن پروردگار شما كه بر همه اشيا قادر است.»
و اين دشمن خدا، اينها را دروغ می گويد، زيرا كه او مردى است كه طعام می خورد و در بازارها راه میرود و پروردگار شما كور نيست و طعام نمى خورد و راه نمى رود و از مكانى به مكان ديگر منتقل نمى شود.آگاه شويد بدرستى كه بسيارى از تابعان او در آن روز اولاد زنا و صاحبان طيلسان سبز هستند و آن پارچه اى است مانند ردا كه بر سر و دوش انداخته میشود.
خداوند عزوجل او را در شهر«شام» در بالاى تلى كه معروف است به تل «افيق» سه ساعت از روز«جمعه» گذشته به دست كسى كه مسيح بن مريم عليه السلام در پشت سرش نماز مى گزارد، به قتل مى رساند.آگاه شويد بدرستى كه بعد از اين طامه كبرى واقع خواهد شد و آن خروج دابه (4) از زمين است. بعد از آن امام على عليه السلام فرمودند كه : از من مپرسيد كه بعد از خروج دابه چه واقع خواهد شد. درآن حال «ترال بن سبره» به صعصعه گفت كه: اميرالمؤمنين از اين كلام اعجاز نظام، چه چيز اراده نموده؟صعصعه گفت: يابن سبره! كسى كه عيسى بن مريم عليه السلام در پشت سرش نماز مى گزارد ، امام دوازده ماست!» (5)
سيماى دجال در ادب فارسى
از راه احاديث اسلامى، دجال به صورت شخصى مقابل و ضد عيسى بن مريم (6) ، در ادبيات فارسى مجسم شده است. قديمی ترين ديوان شعر كه در آن كلمه دجال و مفاهيم مرتبط با او در آن ديده میشود«ديوان حكيم ناصرخسرو قباديانى»است (تولد 394 ق وفات 481 ق)حكيم ناصرخسرو 7 بار كلمه دجال را در ديوان اشعار خود آورده و در دو مورد «جهان» را به «دجال» شبيه و مانند كرده است:
دجال چيست؟ عالم و، شب چشم كور اوست وين روز چشم روشن او كيست، بی ريب عالم دجال تست و تو به دروغش بسته اى و مانده اى و گشته يگانه
از ديگر شاعرانى كه مضامين زيبايى از كلمه دجال ساخته،«افضل الدين بديل بن على خاقانى»شاعر قرن ششم هجرى است. در بين شاعران ، خاقانى بيشتر از همه ،اين كلمه را در شعر خود آورده است.دجال 22 بار در شعر خاقانى ديده مى شود. در شعر برخى شاعران ديگر كمابيش اين كلمه ديده میشود.بعضى تركيبات و مضامين كه شاعران با استفاده از كلمه دجال ساخته اند، چنين است:
- دجال بند، آن كه دجال را به بند میكشد.
قلزم دجله عطا، مهدى دجال بند كسرى جمشيد جام خسرو خورشيدفر
مجيد بيلقانى
- دجال جفا، كنايه از دغل كار و ستمگر
لب بگشا ، هيكل عيسى بخوان كز دم دجال جفا مرده اند
مولوى
- دجال چشم ، كنايه از يك چشم
چرا سوزن چنين دجال چشم است كه اندر جيب عيسى يافت ماوا
خاقانى
- دجال خلقت ، كنايه از بدنهاد
گر او هست دجال خلقت به رغمش تو را كم ز عيسى مريم ندارم
خاقانى
- دجال راى ، كنايه از بدانديش
چه میخواهى از اين دجال رايان چه میجويى از اين مهدى نمايان
عطار نيشابورى
- دجال شكل ، كنايه از فريبكار
كيد اين دجال شكل ان آخران درچه فتاد چون لواى مهدى آخرزمان آمد پديد
مجيد بيلقانى
- دجال طبع، كنايه از بدنهاد و ستم پيشه
از اين دجال طبعان وارهد دور نماند كار و بار عالم اين طور
وحشى بافقى
- دجال فعل، كنايه از فريبنده
نه روح الله بر اين دير است چون شد چنين دجال فعل اين دير مينا
خاقانى
- دجال كيش، كنايه از دروغگو و بدكردار
پى دجال كيشان برگرفته به تو نيرنگ ايشان درگرفته تو را دجال شد چون هادى راه به جز دوزخ كجا يابى وطنگاه
وحشى بافقى
- دجال عالم سوز، اشاره به فريب دادن دجال جهانيان را.( فراگيرشدن ظلم و ستم در عالم)
اى دريغا مهديى، كامروز از هر گوشه اى يك جهان دجال عالم سوز سر بركرده اند
سنايى
دجال در ادبيات عرفانى نيز،گذشته از تعبيرات و معانى دينى و كلامى ، كنايه از اهل نيرنگ و حيله است.
كلام آخر درباره «دجال»
به نظر میرسد كه خروج دجال و فتنه او در جهان و كشته شدنش به دست حضرت مهدى عليه السلام، نمودار و رمزى ازجنگ «نور» و «ظلمت» باشد.بيان ديگرى از مبارزه نيكى و بدى و پيروزى نهايى روشنى و خير برتاريكى و شر كه در فرهنگ ايران به صورت هاى گوناگون مطرح است ودر اقوام و ملل ديگر هم سابقه دارد.در اوستا كتاب مقدس زرتشتيان هم از جنگ اهريمن و اهورا مزدا ،گفتگوهاست و آيين مانويان هم براساس درگيرى دائمى نور و ظلمت پى ريزى شده است.
به هر حال، روزى كه دجال ظهور كند و جهان ، پر از ظلم و ستم باشد،حضرت مهدى صاحب الزمان عليه السلام مى آيد و ريشه ظلم و بيداد را بر میكند و طومار دجال و دجال صفتان را در هم می پيچد و آن هنگامى است كه اين آيه شريفه براى چندمين بار مصداق پيدا میكند: «و قل جاءالحق و زهق الباطل ان الباطل كان زهوقا» (7)
و به امتت بگو كه رسول حق آمد وباطل را نابود ساخت كه باطل خود لايق محو و نابودى ابدى است.
و آن روزى است كه وعده الهى تحقق پيدا كند: «ونريد ان نمن على الذين استضعفوا فى الارض و نجعلهم ائمة و نجعلهم الوارثين» (8)
و ما اراده كرديم كه بر آن طايفه ذليل و ضعيف در آن سرزمين منت گذارده و آنها را پيشوايان خلق قرار دهيم و وارث ملك وجاه فرعونيان گردانيم.
محمود جعفر كلهر
********************************
1. اعلام قرآن، ص 479; پرتوى آملى، مهدى،به نقل از ريشه هاى تاريخى امثال و حكم ، ج 1،ص 436.
2.ديوان خاقانى،پيراسته دكتر ميرجلال الدين كزازى، ج 1،ص 616.
3. Antichriste
4. دابة: دابةالارض: 1. موريانه ، 2. جانورى عظيم الجثه كه در آخر الزمان پديد آيد و آن نشانه نزديكى قيامت است.
5. مجلسى ، محمدباقر، بحارالانوار، ج 13،ص 482.
6. سوره اسرا (17)، آيه 81.
7. سوره قصص (28)، آيه 5.