در دهه های اخیر، به نوشته های اندکی - که اکثرا از خاورشناسان اروپائی است - بر می خوریم که مهدویت را موهوم پنداشته اند. اکثر این افراد، در برخورد با ادیان الهی، خواسته اند آنها را با بینش مادی مورد تجزیه و تحلیل قرار دهند و با عینک غیر معنوی به آنها بنگرند. متاسفانه، این بینش در مورد اسلام هم، تا حد زیادی مورد نظر بوده، بطوری که در مورد اعتقاد انتظار فرج، این نظر اعمال شده است. اینان معتقدند که این اعتقاد، باوری غیر راستین است، که پس از پیامبر اسلام، در میان مسلمانان - وآن هم توسط شیعیان - وارد شده است. و علت پدید آمدن آن نیز چیزی جز نابسامانی های تاریخ تشیع و سختی های آنها در زمان خلفا نبوده است. آن گاه سعی کرده اند به طریقی آن را، یک اعتقاد وارداتی از سوی زرتشتیان و یهودیان و مسیحیان و ایرانیان در فرهنگ اسلامی بدانند.
تکیه کلام آنها، بر سخنان بعضی از مسلمانان سنی است، که در گذشته احادیث مهدویت را قابل تردید دانسته اند. از معروفترین این خاورشناسان (و به اصطلاح بعضی از نویسندگان بی اطلاع ما، این اسلام شناسان!)، دارمستتر (نویسنده فرانسوی ظاهرا یهودی)، گلدزیهر، مارگلی یوت و ... می باشند. (۴۸) و چون دارمستتر بیش از افراد دیگر در این مورد بحث کرده، و ظاهرا سخنان او بزرگترین منبع افراد بعدی بوده، ما از او گفتاری را به عنوان نمونه می آوریم. وی در یکی از سخنرانی های خود به سال ۱۸۸۵ میلادی (۴۹) در مقابل اروپائیان چنین می گوید: این اعتقاد (ظهور مصلح)، که نخست در دیانت یهود! بوده و عیسویت را بوجود آورده است، فقط وقتی در دیانت یهودان و عیسویان بصورت نهائی در آمد، که تحت تاثیر اساطیر ایرانی واقع گردید. (۵۰)
پیروان علی (علیه السلام) منتظر بودند که از اولاد علی (علیه السلام) در آینده یک نفر منجی برخیزد، زیرا که عترت پیغمبر به علی (علیه السلام) سپرده شده بود. (۵۱)
در جای دیگر پس از بیان عقیده کیسانیه در مورد نسبت دادن مهدویت به محمد بن خنفیه پسر حضرت علی (علیه السلام) چنین می گوید: این نخستین دفعه بود که یکی از افسانه های معروف ایرانی که در علم الاساطیر دیده می شود در اسلام داخل شد ... (۵۲) اینک ما به بررسی این گونه نظرات می پردازیم:
۱ - رسالت شرق شناسان و مخصوصا اسلام شناسان غیر مسلمان در قرون اخیر، کم و بیش آشکار و شناخته شده است. صرف نظر از بعضی منصفین آنها، بقیه در برخورد با اسلام روش مادی اتخاذ کرده و کوشیده اند اسلام را به صورت مسخ شده، برای اروپا به ارمغان ببرند. و بقول نویسنده دانشمند کتاب الی مشیخه الازهر: اینان اکثرا با سوء نیت و سوء برداشت مقرون بوده اند، بعضی یا در خدمت استعمار بوده اند و یا شناخت محدودی داشته اند. مسائل را بدون تعمق در گفتار دنبال نموده اند ... و اثبات و نفی مسائل را بدون سنجش راستین و استوار انجام داده اند. (۵۳)
آری! تاریخ سده های اخیر اشتباهات یا خیانت های آنان را بسیار بیاد دارد و شاهد این ادعا، کتابهائی است که در رد اسلام و قرآن نگاشته اند. حتی اخیرا قرآنی در آمریکا چاپ و منتشر شد که خیانت دشمنان را بیش از پیش آشکار کرد، ناشر در مقدمه، قرآن را نوشتاری از خود پیامبر دانسته و کلام وحی بودن آن را منکر شده است. وی پیامبر اسلام را با آن همه ملکات اخلاقی و انسانی سلطانی مستبد معرفی نموده و بالاخره با چاپ عکسهای زننده و منافی عفت، هتک حرمت قرآن را خواسته است. (۵۴) حال بنگرید وقتی که قرآنی را، که از سیزده قرن پیش تا کنون، به تعداد ملیونها عدد استنساخ و یا چاپ گردیده، این گونه چاپ کنند و این جرات را داشته باشند، مسلما در مورد عقاید اسلامی نیز بیکار نمی نشینند، و این سوء نیت را در مورد آنها هم اعمال می کنند. و بی شک این اغراض در مورد مهدویت نیز مطرح بوده و خواهد بود.
۲- زمانی که دارمستتر مامور پژوهش در این مسئله (مهدویت) شد مدتی بود که محمد احمد سودانی (۱۸۴۸ - ۱۸۸۵ میلادی) بدروغ داعیه مهدویت کرده، با حکومت انگلیس به نبرد پرداخته بود. وی با استفاده از اعتقاد مسلمانان در مورد مهدویت، خود را مهدی خواند و در دو جنگ که با ارتش انگلستان کرد، شکست فاحشی بر آنان وارد ساخت و دولت گلادستون را بوحشت انداخت. (۵۵) این وضع فوق العاده مردم اروپا را به کنجکاوی در زمینه مهدویت و مهدی واداشت.
در این موقعیت، دولت انگلستان شتابزده دارمستتر را به کشورهای عربی فرستاد و او نیز متاسفانه تنها به یک مرجع تاریخی دست یافت و آن نیز تاریخ ابن خلدون بود. (۵۶) ابن خلدون - بطوری که بعد از این می خوانید - ظاهرا از نویسندگان متقدم سنی است، که مهدویت را مورد شک قرار داده و نویسندگان بعدی، بیشتر از او پیروی کرده اند. و اما اگر از غرض ورزی دارمستتر در این ماموریت دولتی خود صرف نظر کنیم، دو مسئله را ناچاریم بپذیریم. اول: شتابزدگی و تنگی وقت او در این مطالعه.
دوم: دست نیافتن به متون اصیل اعتقادی و روایی اسلام در این زمینه. از این رو وضع چنین تحقیقی!، خود پیدا است که چگونه خواهد بود و حق در اینجا، همان سخن عالم اسلامی است، که در چند صفحه پیش آوردیم، در اینکه به این تحقیق! نام مطالعه ای سطحی و شتابزده دهیم. و دیگر محققانه تر! کار افرادی چون گلدزیهر، مارگلی یوت و ... است، که سالها بعد بدین کار پرداخته اند و ظاهرا یا از او الهام گرفته اند و یا از ابن خلدون. (۵۷)
۳- اما در مورد مرجع مطالعه دارمستتر و دیگران، یعنی مقدمه تاریخ ابن خلدون: ابن خلدون اندلسی (۷۳۲ - ۸۰۸) از مورخین سنی است که ۲۰ صفحه از کتاب مقدمه خود را تحت عنوان داستان مرد فاطمی به بحث در مورد بعضی از احادیث مهدویت اختصاص داده وآنها را بگونه ای سطحی مورد ایراد وتوجیه قرار داده است.(۵۸)
ما سخن ابن خلدون را در چند فراز کوتاه مورد بررسی قرار می دهیم:
فراز اول:
با توجه بعنوان بحث ابن خلدون (داستان این مرد فاطمی) وسطور اول این نوشته، دقیقا نمی توان فهمید که نظر ابن خلدون، رد مهدویت در اسلام باشد، ترجمه گفتار او در اولین صفحه این بحث، چنین است: بدانکه مشهور میان تمامی ملت اسلام در طی تاریخ، این است که باید در آخر الزمان، مردی از اهل بیت پیغمبر (صلی الله علیه و آله و سلم) ظهور و دین اسلام را تایید کند، و عدل عمومی را آشکار نماید، و مسلمانان پیرو او شوند، و او بر ممالک اسلام مسلط شود. او مهدی نامیده شده است. و این نشان می دهد که او اصالت شکلی از مهدویت را پذیرفته و البته آن را مبهم بیان کرده است.
فراز دوم:
ابن خلدون از سنیان اندلسی بوده، که در مصر زندگی می کرده و با خلفای فاطمی مصر که شیعه بوده اند، میانه خوبی نداشته است، از این رو سعی او بر این بوده که سر دودمان آنان یعنی المهدی بالله را غیر از مهدی موعود اسلام بداند. بدین علت که پیروان وی (المهدی بالله) بنادانی نسبت قائمیت به او داده بودند، او علیه حکام سنی شمال آفریقا که از طایفه اغلبیان بودند قیام کرد و شهری را بنام مهدیه بنا نهاد. (۵۹) و کوشش ابن خلدون بیشتر در جهت تخطئه او است، نه مهدی اسلام. (۶۰)
فراز سوم:
اگر نظر ابن خلدون را رد کردن مهدی در اسلام بدانیم، این اشکال به نظر وی دارد است که احادیث مربوط به مهدویت بحد تواتر رسیده، تردید کردن در مورد آنها بسادگی ممکن نیست. و این امر را بزرگانی چون احمد زینی دحلان مفتی مکه و دانشمند سنی عربستان پذیرفته اند. وی می گوید: احادیثی که از مهدی (علیه السلام) در آن سخن رفته بسیار زیاد و متواتر است ... (۶۱)
فراز چهارم:
چون مسئله مهدویت، مسئله ای اسلامی است، ناچار باید از دیدگاههای مختلف، یعنی از طریق شیعه و سنی مورد بررسی قرار گیرد. اما ابن خلدون تنها چند حدیث سنی را مورد نقد قرار داده، غافل از اینکه شیعیان دهها برابر اهل سنت در این باره حدیث دارند و ابن خلدون در اینجا چون نمی توانسته آنها را رد کند، راویان آنها را بجرم شیعه بودن مردود دانسته است. و این تعصب از شخصی چون ابن خلدون، که یک مورخ به اصطلاح بی طرف باید باشد، انتظار نمی رود.
وی در جائی از همین بحث می گوید: احادیث قطن را ترک کردم بخاطر فساد مذهبش، (که شیعه بوده) ... (۶۲) در جای دیگر در مورد علت رد هارون گوید: هارون از اولاد شیعیان بوده است (۶۳) و جای دیگر در مورد عبدالرزاق همام: احادیثی در فضیلت اهل بیت نقل کرده و مشهور به تشیع است. (۶۴)
فراز پنجم:
بزرگانی از اهل سنت، قبل از ابن خلدون - و یا همزمان و بعد از او - مهدویت را پذیرفته اند که یا از ابن خلدون برتر بوده اند و یا در سطح او، و از این رو سخن ابن خلدون یا از روی غرض بوده یا ناآگاهی، و ما در اینجا نام بعضی از این بزرگان را می آوریم:
۱- احمد بن حنبل (متوفی ۲۴۱ ه) - پیشوای حنبلی ها - در جلد اول مسند خود.
۲- محمد بن اسمعیل بخاری (متوفی ۲۵۶ ه) از پیشوایان اهل سنت در جلد چهارم کتاب صحیح خود، باب نزول عیسی.
۳- مسلم نیشابوری (متوفی ۲۶۱ ه) - در کتاب صحیح خود، جلد ۸.
۴- حافظ ابوداود سجستانی (متوفی ۲۷۵ ه) در کتاب صحیح خود جلد ۲ صفحه ۴۲۰) چاپ مصر سال ۱۳۷۱.
۵- محمد بن عیسی ترمذی (متوفی ۲۷۹ ه) - در صحیح خود جلد ۹.
۶- محمد بن یزید ابن ماجه قزوینی (متوفی ۲۷۹ ه) در سنن خود جلد ۲ باب خروج المهدی.
۷- محمد بن جریر طبری (متوفی ۳۱۰ صاحب تفسیر و تاریخ طبری - در کتاب حدیث الولایه.
۸- علی بن حسین مسعودی (متوفی ۱۳۴۶ ه)، مورخ شهیر - در کتاب مروج الذهب خود در جلد چهارم.
۹- حاکم نیشابوری (متوفی ۴۰۵)- محدث بزرگ اهل تسنن در کتاب مستدرک صححین خود.
۱۰- محیی الدین عربی (متوفی ۶۳۷)- در کتاب معروف خود بنام فتوحات مکیه. و بسیاری دیگر از راویان احادیث و مورخین مشهور سنی که ما از ذکر نام آنها خودداری می کنیم. (۶۵)
فراز ششم:
بزرگانی از اهل سنت، در کتب خود گفتار ابن خلدون را بیهوده و سست بنیان دانسته، و آن را مردود شناخته اند. برای نمونه دو شاهد را در ذیل نام می بریم:
سخن شیخ منصور علی ناصف، استاد برجسته جامع الازهر مصر که گفته است: احادیث مهدی را گروهی از بزرگان صحابه روایت کرده اند و محدثان بزرگ ما مانند ابوداود، ترمذی ... و امام احمد حنبل و حاکم - رضی الله عنهم اجمعین - در کتب خود نگاشته اند ... کسانی که تمام احادیث مهدی موعود را ضعیف دانسته اند، چون ابن خلدون و غیره، راه خطا پوییده اند و اینکه ابن خلدون گفته در احادیث مهدی آمده که: مهدی کسی جز عیسی بن مریم نیست حدیثی ضعیف است. چنانچه بیهقی و حاکم نیشابوری و ... تصریح کرده اند. (۶۶) رساله ای که اخیرا مرکز رابطه العالم الاسلامی عربستان - که کشوری تحت نفوذ وهابیان می باشد - چاپ کرده مهدویت را در اسلام اصلی اساسی و انکار ناپذیر قلمداد نموده است.
با توجه به اینکه این گروه، از مخالفان شیعه می باشند، این اقرار آنها و مردود شناختن عقاید ابن خلدون از جانب آنان جالب توجه است. و اینک ترجمه بخشهائی از آنرا می آوریم: مهدی موعود منتظر ... بهنگام ظهور فساد در جهان و انتشار کفر و ستم ظهور می کند و جهان را مالامال از عدل و داد می نماید ... او آخرین نفر از خلفای راشدین دوازده گانه است ... احادیث مربوط به مهدی را بسیاری از صحابه پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل کرده اند از جمله: عثمان بن غفان، علی بن ابی طالب، طلحه بن عبید الله، و ... هم احادیث بالا که از پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم) نقل شده و هم گواهی صحابه. در بسیاری از کتب معروف ... آمده، از جمله: سنن ابوداود، سنن ترمذی، سنن ابن ماجه ... و همانا بسیاری تصریح کرده اند که احادیث راجع به مهدی متواتر است ...... تنها ابن خلدون است که خواسته احادیث مربوط به مهدی را با حدیث مجهولی که می گوید: مهدی کسی جز عیسی نیست مورد ایراد قرار دهد، ولی پیشوایان و دانشمندان اسلام گفتار او را رد کرده اند، بنابر این اعتقاد بظهور مهدی واجب است و این جزء عقاید اهل سنت و جماعت است و غیر از افراد بی خبر و نادان یا بدعتگذار آن را منکر نمی شوند. (۶۷)
با در نظر گرفتن شش فراز بالا می بینیم که سخن ابن خلدون غیر از غرض و یا حد اکثر ناآگاهی کامل او را نمی رساند. (۶۸) چنانکه گفتیم، این مستشرقین و یا اسلام شناسان عقیده مندند که فکر مهدویت، یک عقیده وارداتی است که پس از پیامبر اسلام، توسط ایرانیان یا دیگران در فرهنگ اسلام وارد شده و تصوری ذهنی و عارضی بیش نبوده است. در صورتی که ما در بخش معتقدان به مهدویت - چنانکه گذشت - آیات و روایاتی آوردیم و نشان دادیم که این عقیده در صدر اسلام و آن هم از کلام وحی بوده است، نه عارضه ای تاریخی و پس از فوت پیامبر (صلی الله علیه و آله و سلم).
اینک دو آیه دیگر از قرآن می آوریم، که این مسئله از ابتداء نیز از کلام الهی بوده و هیچ قوم خاصی آن را به اسلام نداده اند. قبلا بشارتی از زبور داود (علیه السلام) در مورد صالحان که میراث بران زمین خواهند شد، آوردیم اینک آیه ای از قرآن بر تایید آن می آوریم: «و لقد کتبنا فی الزبور من بعد الذکر ان الارض یرثها عبادی الصالحون:» (۶۹) بدرستی که ما در زبور، بدنبال تذکری قبلی (تورات) نگاشتیم، که بندگان نیکوکار و صالح من، زمین را به ارث می برند. در جای دیگر به مؤمنین چنین نوید می دهد: «وعد الله الذین آمنوا منکم و عملوا الصالحات لیستخلفنهم فی الارض کما استخلف الذین من قبلهم و لیمکنن لهم دینهم الذی ارتضی لهم و لیبدلنهم من بعد خوفهم امنا ...» (۷۰)
این وعده الهی است به آنان که ایمان آورده و اعمال شایسته پیش گیرند، مانند امتهای پیشین، آنان نیز وارثان و خلفای زمین می شوند. و دین آنان که مورد خشنودی خدا است، جهانگیر، و ترسشان در انتها به امن و امان تبدیل می شود. با توجه به دو نمونه آیات فوق روشن می شود که عقیده مهدویت از بیرون در اسلام رخنه نکرده است و علت مطرح شدن این عقیده در سایر ادیان جز این نیست که: همان گونه که اصول عقاید در بین ادیان مختلف، مشترک بوده است، مانند خداشناسی، توحید، نبوت، معاد و عدالت و ... این اعتقاد انتظار آینده بهتر و آمدن یک منجی الهی نیز بین آنها مورد اتفاق بوده، با این تفاوت که چون اسلام آخرین دین است. ویژگیهای منجی و مصلح موعود را بهتر بیان داشته است.

پاورقی :
(۴۸) ناصر الدین الزمانی، دیباچه ای بر رهبری ص ۲۰۰ - ۱۰۶ - ۱۰۳.
(۴۹) متن سخنرانی دار مستتر بصورت کتاب مستقلی چاپ شده و به فارسی نیز ترجمه شده با این مشخصات: مهدی از صدر اسلام تا قرن سیزدهم، ترجمه محسن جهانسوز، تهران، کتاب فروشی ادب، ۱۳۱۷.
(۵۰) مهدی دارمستتر ص ۶.
(۵۱) مهدی دارمستتر ص ۱۸.
(۵۲) مهدی دارمستتر ص ۲۱.
(۵۳) عبد الله سبیتی، الی مشیخه الازهر، بغداد، دار الحدیث، ۱۳۷۵ ه (۱۹۵۶ میلادی)، ص ۹۵ - کتاب رد بر شکاکین مهدویت است.
(۵۴) مجله مکتب اسلام، سال ۱۷، شماره ۵، ص ۶۹.
(۵۵) مهدی دارمستتر - و ادیان و مهدویت (از محمد بهشتی) ص ۷۵.
(۵۶) مهدی دارمستتر - ص ۱۸.
(۵۷) دیباچه ای بر رهبری، استنباط از ص ۲۰۱ پاورقی: گلدزیهر در سال ۱۹۰۸ و مارگلی یوت بسال ۱۹۱۵ وارد این کار شدند و هر دو بعد از دارمستتر بوده اند.
(۵۸) عبد الرحمن بن خلدون، مقدمه، بیروت، دار احیاء التراث، چاپ چهارم،... ص ۳۱۱ تا ۳۳۰ (متوفی ۸۰۸).
(۵۹) فاطمیین شیعی مصر از خاندان علی (علیه السلام) بودند، که از ۲۹۶ تا ۵۶۷ هجری در مصر و شمال آفریقا فرمانروایی داشتند. المهدی بالله یکی از حکام این سلسله بود، که علیه اغلبیان سنی، که قبلا آنجا بودند، قیام نمود و پس از چند سال جنگ، بسال ۳۰۳ پیروز، و شهر مهدیه را - که حالت جزیره ای داشت - بنا نهاد. برای اطلاع کامل از تاریخ فاطمیین مصر - و مخصوصا المهدی بالله - می توانید به کتاب الکامل فی التاریخ ابن اثیر مراجعه کنید: ج ۸ ص ۲۴ تا ۷۱ - ۵۲ و۹۴ - ۸۹ - ۷۲ و۹۵.
(۶۰) در این مورد علاوه بر متن مقدمه، نظر آقای علی دوانی را نیز از کتاب دانشمندان عامه و مهدی موعود ص ۳۵ مورد استفاده قرار داده ایم.
(۶۱) احمد زینی دحلان، الفتوحات الاسلامیه، مکه، جلد دوم، ص ۲۵۰.
(۶۲) ابن خلدون، مقدمه، ص ۱۳.
(۶۳) ابن خلدون، مقدمه، ص ۳۱۴.
(۶۴) ابن خلدون، مقدمه، ص ۳۲۰.
(۶۵) علاقمندان برای اطلاع بیشتر می توانند به کتاب دانشمندان عامه نوشته علی دوانی، تهران، ۱۳۵۳.... مراجعه کنند، که در آن حدود ۱۲۰ نفر از علمای تسنن را که در موضوع مهدویت یا کتابی مستقل نوشته اند و یا حدیثی آورده اند، نام می برد.
(۶۶) شیخ منصور علی ناصف، التاج لجامع الاصول، جلد پنجم، باب هفتم ص ۳۴۱.
(۶۷) مجله مکتب اسلام، سال ۱۷، شماره ۷، ص ۷ تا ۱۵.
(۶۸) برای بررسی بهتر سخنان ابن خلدون و اشکالات آن به کتابهای زیر نیز می توان مراجعه نمود: ۱ - ابراز الوهم المکنون من کلام ابن خلدون، از احمد محمد صدیق، دمشق ۱۳۴۷ ق. ۲- ابراز الوهم المکنون فی الرد علی ابن خلدون، ابو العباس عربی.
(۶۹) قرآن مجید، سوره انبیاء، آیه ۱۰۵ (این آیه در مورد امام قائم هم تعبیر شده).
(۷۰) قرآن مجید، سوره نور، آیه ۵۴ (این آیه نیز در مورد امام قائم هم تعبیر شده).

نوشتن دیدگاه