از دیر زمان، میان جمهور مفسران و محدثان، پیرامون این موضوع که کدام یک از «بیت الحرام» و «مسجد الاقصی» بر دیگری اولویت و برتری دارد، بحث هایی طولانی و مناقشه هایی تند وجود داشته است که ریشه های آن به عهد اقدس نبوی می رسد. یهود را گمان بر آن است که مسجد الأقصی، اشرف و افضل است و جمعی از مسلمانان، در مقام پاسخگویی برآمده، از راه عقل و نقل و با دلایلی محکم و براهینی استوار، عقیده به برتری مسجد الأقصی، را باطل دانسته اند.
باید گفت که حقیقت اولویت، تقدم و پیشتاز بودن در برکت و هدایتگری عالمیان است که این دو، در مسجد الاقصی، محقق و موجود نیست.
از امیرمؤمنان امام علی (علیه السلام) نقل می کنند که فرمود: «نخستین خانه، که ویژه برکت شد و دارای این چگونگی گردید که هر کس وارد آن شود، ایمنی یابد، کعبه است.»
امام حسن مجتبی (علیه السلام) فرمود: «کعبه، نخستین مسجد است که خدای، در آن عبادت گردید.»
مطرف گوید: «کعبه نخستین خانه ای است که قبله قرار داده شد. و خداوند آن را به «مبارک» بودن وصف فرمود. (آنجا که می فرماید: «ان اول بیت وضع للنّاس للّذی ببکة مبارکا و هدیً للعالمین») و در اینجا دو بحث در میان است:
1 ـ منصوب بودن کلمه «مبارک»، از جهت ادبیات عرب، به خاطر «حال» بودن آن است و جمله، در تقدیر چنین می شود : «للّذی استقرّ هو ببکة مبارکا» نخستین خانه ای که برای مردم وضع شده، همانا خانه ای است که در مکه قرار گرفته در حالی که مبارک است. و ممکن است که حال از ضمیر مستتر در وُضِعَ باشد. در خبر نیز آمده است که نخستین خانه ای که بدان روی آوردند و از آن برکت طلبیدند مکه است.(1)
2 ـ «برکت» را دو معنی است:
الف) نمو یافتن و زیاد شدن پیوسته خیرات و طاعات و عبادات.
ب) بقاء و دوام و ثبات دائمی خیرات و عبادات و طاعات در آن؛ و حتی ، روایت شده که در هیچ زمانی، طواف خانه خدا، قطع نمی گردد و گفته اند که پاداش عبادت در آنجا چند برابر است؛ چنانکه از عبدالله بن عباس، نقل شده است.
و در روایتی آمده است! زنی به بیماریی دچار شد نذر کرد، اگر خداوند او را بهبودی بخشید به جانب «بیت المقدس» خارج شود و در آنجا نماز گزارد. از آن بیماری رهایی یافت و آماده حرکت به بیت المقدس بود که «میمونه» همسر پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) سر رسید و از تصمیم او آگاه شد. به او گفت: بنشین و آنچه آماده کردی تناول کن و در مسجد رسول الله(صلی الله علیه و آله و سلم) نمازگزار، چه، از رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) شنیدم که فرمود: «نماز در آن، از هزار نماز در مساجد دیگر ـ جز مسجد الحرام ـ با فضیلت تر است.»(2)
از جهت دوام و بقاء و ثبوت لایزال الهی، گفته می شود «تبارک الله» و گودال شبیه حوض را «برکه» می گویند؛ چون آب در آن ثابت و بر قرار می ماند و نیز وقتی شتر: سینه بر زمین می نهد و استوار و مستقر می گردد، می گویند: «برک البعیر».
به هر حال، اگر برکت را به معنای افزون شدن و نمو یافتن، بگیریم، این خانه، به لحاظ اموری چند مبارک خواهد بود:
1 - طاعات و عباداتی که در آن به جای آورده می شود، ثوابی فزونتر دارد. رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «برتری مسجدالحرام بر مسجد من، همانند برتری مسجد من است بر دیگر مساجد».
و نیز فرمود: «فضیلت نماز در مسجد من، از هزار نماز، در غیر آن بیشتر است».
باز فرمود: «فضیلت نماز در مسجد الحرام بر غیر آن یک صد هزار نماز است، و در مسجد من هزار نماز».(3)
اما در مورد حج، رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: «العمرة الی العمرة کفارة لما بینهما و الحج المبرور لیس له جزاءٌ الاّالجنة».
«میان دو عمره، همه گناهان آمرزیده می شود و حجّی که مورد پسند پروردگار باشد جز بهشت، پاداش ندارد».
نیز فرمود: «هر کس، به این خانه در آید و مرتکب آلودگی و فسقی نشود: آنگونه از آنجا باز می گردد که گویی از مادر زاییده شده باشد.(4) و بدیهی است که برکتی بالاتر از جلب آمرزش و رحمت پروردگار نیست.»
2 - یکی از مفسران گوید: منظور از برکت، همان است که در این کلام خدا آمده است: «اولم نمکن لهم حَرَما آمنا یجبی اِلَیهِ ثمرات کل شی ء رزقا من لدنا و اکثر هم لا یعلمون»(5)
«آیا حرم مکه را برای ایشان، محل آسایش و ایمنی قرار ندادیم تا به این مکان، انواع نعمت و ثمرات که ما روزیشان کردیم، از هر طرف بیاورند، لیکن اکثر آنان، نادانند.»
چنانکه در آیه «الی المسجد الأقصی الذی بارکنا حوله.»(6)، مراد از برکت، همان میوه ها و ثمرات درختان و گلها است.
3 - اگر خردمندی به دیده ژرف بین بنگرد و در ذهن خود، کعبه را همانند «نقطه» و صفوف کسانی را که در نماز روی به آن دارند، همانند «دایره»هایی پیرامون آن نقطه، مجسم نماید و به شمار صف های محیط این دایره، به هنگام اشتغال نمازگزاران به نماز، توجه کند، شکی ندارد که در میان این نمازگزاران، انسانهایی وجود دارند با روح های بلند و نفوس روحانی و قلوب قدسی و دلهای نورانی و نهادهای ربانی که چون این ارواح پاک به کعبه معرفت و ایمان و قداست، روی آورند و پیکرهایشان به سوی آن کعبه محسوس در خارج، متوجه باشد، لاجرم آنکه در نزد کعبه است، از انوار صادر شده از آن ارواح نورانی، بهره مند گردیده و انوار الهی در قلبش شعله بر می کشد و درخشش و فروزندگی انوار روحانی در ضمیر و ژرفای دلش، بالا می گیرد. و این مقامی است بس بزرگ و دریایی است پهناور. «ذلک فضل اللّه یؤتیه من یشاء و اللّه ذوالفضل العظیم» این هم، بیان دیگری است که مبارک و باعث خیرات و برکات بودن کعبه را تثبیت می کند.
اگر هم، برکت را به دوام و بقاء تفسیر کردیم، آن نیز صادق است؛ چرا که هیچگاه، کعبه از «طائفین»، «عاکفین» و«رکعّ السجود» خالی نیست. بنابر این طاعات و عبادات، در آن دائمی و همیشگی است. افزون بر این، زمین کروی است و هر لحظه ای که تصور شود، برای گروهی صبح است و برای قومی ظهر و برای امتی عصر و برای مردمی، مغرب و عشا، بنابراین هرگز کعبه، از وجه نمازگزاران گوشه ای از این جهان پهناور، منفک و جدا نیست.
چنانکه ساختمان کعبه نیز بر این حال و صورت، در امتداد تاریخ بشریت، از هزاران سال پیش، دوام و بقا داشته است. پس از هر جهت که تصور شود، و به هر سنایی که در ذهن خطور کند، کعبه «مبارک» است.
صفت سومی که «کعبه» به آن متصف است «هدی للعالمین» بودن آن است که دو گونه تفسیر شده است:
1 ـ بعضی از مفسّران گفته اند: «مراد دلالت و هدایت جهانیان است به سوی خداوند؛ چرا که هر جباری که قصد آنجا را کرد ـ همانند اصحاب فیل و دیگران ـ به هلاکت رسید. آهوان با سگ و گرگ در حرمش در کنار هم زیست می کنند. در صورتی که بیرون آن خانه و در دیگر شهرها، از یکدیگر گریزانند. با اعجاز الهی، سنگریزه هایی که همه ساله در مراسم (رمی جمره) پرتاب می گردد محو می شوند؛ زیرا اگر چنین نبود باید کوه هایی از سنگریزه در آنجا بوجود می آمد. پرندگان بر فراز آن خانه پرواز نمی کنند و در آنجا با مردم انس می گیرند. بیماران به آن شفا می گیرند و هر کس که حرمت آن خانه را بشکند، به سرعت کیفر می بیند همه اینها و دیگر امور، آیات و نشانه هایی آشکارند بر وجود خداوند متعال.»
2 ـ و برخی گفته اند مراد این است که: این خانه، قبله ای برای جهانیان است و بدینگونه آنان را به جهت نمازشان هدایت می کند. و یا اینکه با حج و طواف آن، به سوی جنت هدایت می شوند. البته چنین نیز گفته اند که مراد این است که آن خانه، دلالت بر وجود صانع و خدای یکتا و صدق رسالت پیامبر اکرم و نبوت آن حضرت می کند؛ چرا که هر چه دلالت بر نبوت آن حضرت کند، پیش از آن، بر وجود خالق متعال و تمام صفات ثبوتیه او از علم، قدرت، حکومت، حکمت، رحمت، قوت، بی نیازی، و... رهنمون است.»(7)
* * *
در آغازاین بخش گفتیم که یهود بر مسلمانان فخر می فروختند که فضیلت بیت المقدس از کعبه افزون است. ابوالولید محمد بن عبدالله بن احمد ازرقی از ابومحمد از ابوالولید، از نیای خود و او از سعید بن سالم، از عثمان بن ساج، روایت کرد که ابو جریح، گفت: شنیدیم که یهود گوید بیت المقدس بر کعبه برتری دارد چه، آن محل، هجرتگاه پیامبران و در زمین مقدس واقع شده، اما مسلمانان می گفتند کعبه با فضیلت تر و برتر از بیت المقدس است؛ چون این سخن به عرض رسول اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) رسید، این آیه نازل شد: «ان اول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا و هدیً للعالمین فیه آیاتٌ بینات مقام ابراهیم و من دخله کان آمنا».
«نخستین خانه ای که برای مردم وضع شده کعبه است که مبارک و مایه هدایت جهانیان است، در آن آیات و نشانه های روشن و مقام ابراهیم است. و هر کس در آن درآید، ایمن خواهد بود.»(9)
به دنبال این تفاخر زشت یهود، گفتگوها و جدالها بین مسلمانان و یهود آغاز شد و دامن اختلاف بالا گرفت. در حقیقت آنان بودند که تخم اختلاف و درگیری و آتش افروزی را کاشتند و آن را آبیاری کردند. قبل از آنکه به بیان فضایل کعبه و توضیح ارزشها و صفات برجسته آن که به تصریح جمهور مفسران هیچ کدام از آنها در بیت المقدس یافت نمی شود بپردازم؛ دوست دارم این نکته را بگویم که یهود همواره عامل و بر انگیزنده تفاخری زشت و جدالی بی پایه و اساس بوده و آن را دامن می زده اما خود در بند آن گرفتار آمد و جز با ذلّت و خواری و تیره روزی از آن رهایی نیافت. از قدیم گفته اند: «هر کس از روی دشمنی، به جنگ حق رود، هلاک خواهد شد» از همان هنگام که نخستین جرقه مقدس اسلام در مکه زده شد، با دشمنی کینه جویانه و توطئه های گوناگون و آزارها و شکنجه ها و آزمندی ها و مکر و نیرنگ های ننگین آنان در میدانهای گوناگون و از جهات مختلف مواجه بوده است و هم چنان تا امروز مسلمانان و جهان انسانیت و بشریت، از مصیبت ها و بلاها و جنایتهای آنان می نالند.
آری، یهود بر مسلمانان فخر می فروختند و مانند سایر اندیشه های واهی خود چنین می پنداشتند که بیت المقدس از کعبه برتر و شریفتر است. اما علمای اسلام و پیشاپیش آنان رجال تفسیر و حدیث و کلام در مقام پاسخگویی بر آمدند و همگی در پیرامون آیه کریمه «ان اول بیت وضع للناس للذی ببکة مبارکا و هدیً للعالمین فیه آیاتٌ بینات مقام ابراهیم و مَن دَخَلَه کان آمنا» گفته اند این آیه در حدّ ذات خود در مقام رد و پاسخگویی به بهانه ای دیگر از بهانه های یهود در عدم پذیرش نبوت پیامبر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) است. و آن بهانه این است که چون پیامبر(صلی الله علیه و آله و سلم) قبله را از بیت المقدس به سوی کعبه گرداند، یهود در نبوت او طعن زده گفتند: بیت المقدس برتر و سزاوارتر برای قبله بودن است؛ چرا که پیش از کعبه بناء شده و سرزمین محشر و قبله همه پیامبران بوده است؛ بنابراین برگرداندن قبله به جانب کعبه عملی باطل است که از پیامبر خدا سر نمی زند خدای تعالی این سخن را چنین پاسخ فرمود که «ان اول بیت وضع للناس...» و آشکارا فرمود که کعبه از بیت المقدس افضل و اشرف و برای قبله قرار گرفتن سزاوارتر است.
البته این آیه پاسخگوی این سؤال نیز هست که آیا نسخ ممکن است یا خیر؟ پیامبـر اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) بر امکان نسخ چنین استدلال کردند که خوردن چیزهایی برای بنی اسرائیل، مباح بود و بعدها خدای تعالی، خوردن بعضی از آنها را حرام فرمود و قوم در این مسأله با رسول خدا به گفتگو پرداختند. از مهمترین اموری که رسول خدا نسخ را در آن می آورند مسأله قبله است از این جهت خداوند در این آیه، عامل تحویل قبله به جانب کعبه را که همان افضیلت کعبه است بیان کرده و در آیه پیش از آن، فرموده است: «قل صَدَق الله فا تبعوا مِلَّةَ ابراهیمَ حنیفا وما کانَ من المشرکین» که این آیه صراحت دارد در اینکه حج، از بزرگترین شعائر دین ابراهیم بوده است و این: اشاره به فضیلت خانه خدا دارد که وجوب حج، بر آن مترتب شده است به علاوه از آنجا که هر یک از یهود و نصاری خود را پیرو دین ابراهیم می پنداشتند. خداوند در این آیه خواسته است که کذب گفتار آنان را بیان کند به اینکه حج در دین ابراهیم بوده است و حال آنکه یهود و نصاری حج نمی گزارند و این خود دلیل بر کذب گفتار آنان است. گفتیم که مقصود از اوّلیت در آیه، مقدم بودن و اولویت داشتن در برکت و هدایتگری آفریدگان است، اگر چه روایت شده است که از پیامبر سؤال شد اولین مسجدی که برای مردم بناء شد کدام است؟ فرمود: مسجدالحرام و سپس بیت المقدس، پرسیدند فاصله زمانی بین آن دو چه اندازه بوده است؟ فرمود چهل سال.(9) و یا در حدیث دیگری (از ابو سعید خدری) آورده اند که رسول اکرم(صلی الله علیه و آله و سلم) فرمود: بار سفر خود جانب این سه مسجد ببندید:
«مسجدالحرام و این مسجد من و مسجدالاقصی»(10) اما پر واضح است که دلالت آیه بر اینکه اولیت کعبه در فضل و شرف است، قابل خدشه نیست؟ چرا که آیه در مقام بیان ترجیح کعبه بر بیت المقدس است و ترجیح تنها با اولیت در «فضل و شرف» تحقق می یابد و اولیت در «بنا»، اثری در مقصود ندارد. اما چنانکه قبلاً گفتیم اولیت در فضیلت منافاتی با ثبوت اولیت در بنا ندارد.
به هر حال منظور از این اولیت در آیه، زیادت فضیلت و شرافت و عظمت این خانه است و اکنون اسباب فضیلت و مزایای مهم و ارزشها و خصوصیات والایی را که تنها در کعبه یافت می شود و مفسران به آن اشاره کرده اند گوشزد می کنم:
1 . همه امتها اتفاق دارند که بنا کننده این خانه ابراهیم خلیل (علیه السلام) است و بانی بیت المقدس سلیمان (علیه السلام) است و فضل و منقبت افزون حضرت ابراهیم (علیه السلام) قابل انکار نیست. پس از این جهت، کعبه بر بیت المقدس شرافت دارد: «و اذ بَوّأنا لإبراهیم مکان البیت اَن لانُشرک بی شیئا و طهر بیتی للطائفین و القائمین و الرّکع السجود».(11)
«یاد آور ای رسول که ما ابراهیم را در آن بیت الحرام تمکین دادیم تا با من هیچ انباز و شریک نگیرد و به او وحی کردیم که خانه را برای طواف حاجیان و نمازگزاران و رکوع و سجود کنندگان پاک و پاکیزه گردان».
و ابلاغ کننده این تکلیف جبرئیل است از این جهت گفته شده خانه ای در این دنیا، به شرافت کعبه نیست؛ چرا که امر کننده برای ساختن آن، خدای یگانه است و مهندس آن جبرئیل و معمار سازنده آن، ابراهیم خلیل و شاگرد اسماعیل ـ علیهم السلام ـ است.
2 . مقام ابراهیم که قطعه سنگی است که ابراهیم (علیه السلام) بر آن پای نهاد و خدای تعالی محل پای وی را از حالت سختی سنگ بودن در آورد و نرم گردانید تا جای پای ابراهیم (علیه السلام) بر آن نقش بست، سپس باز به حالت سنگین در آورد و هیچ کس جز خدای تعالی بر چنین کاری توانا نیست و جز برای پیامبران، آن را به ظهور نمی رساند. خدای رحمان آن سنگ را در این سالهای طولانی، هم چنان باقی گذاشت و جای پا و انگشتان پای، به وضوح دیده می شد اگر چه تماس و مسح بسیار مردم، آن رافرسوده کرد.
ابوالولید محمد ازرقی از محمد بن یحیی از محمد بن عمر واقدی از ابن ابی نسیره از اسحاق بن عبداللّه بن ابی فروة از عمربن حکم از ابو سعید خدری روایت کرده که او گفت: از عبداللّه بن سلام درباره جای پایی که در مقام است پرسیدم، گفت: این سنگ، از روزگار قدیم چنانکه امروز هست وجود داشته است و خدای سبحان اراده فرمود که مقام را نشانه ای از نشانه های خود قرار دهد، پس چون ابراهیم مأمور شد که مردم را برای حج فراخواند بر «مقام» ایستاد، آنگاه مقام ارتفاع گرفت، تا از بلندترین کوه درگذشت و بر همه جا، مشرف گردید. آنگاه فرمود: ای مردم! فرمان پروردگار خود را اجابت کنید مردم به آن ندا لبیک گفتند و فریاد بر آوردند: «لبیک اللهم لبیک» پس به اراده خداوند جای پای او بر سنگ باقی ماند و او هم چنان به چپ و راست خود نظر می کرد و می گفت: «اجابت کنید پروردگارتان را، چون کار پایان یافت، نسبت به مقام، مأمور شد و آن را قبله قرار داد و به سوی آن، مقابل باب کعبه، نماز به جای آورد.»(12)
3 . عدم انباشته شدن سنگریزه هایی که برای «رمی جمره» پرتاب می شود، با آنکه شمار افرادی که در هر سال در آنجا به رمی جمره می پردازند بالغ بر ششصد هزار است که هر کدام هفتاد سنگ پرتاب می کنند؛ لیکن حتی به اندازه سنگریزه هایی که نه تنها در یک سال باید جمع گردد، دیده نمی شود در حالی که آن محل، نه سیل گیر است و نه بادگیر تا در معرض سیل یا بادهای تند قرار گیرد و سنگریزه ها در اثر آن، به جای دیگر منتقل گردند.(13)
4 . پرندگان در پرواز، از بالای کعبه نمی گذرند و چون به آن فراز می رسند راه را منحرف می کنند.
شیخ قطب الدین نهروانی مکی حنفی می گوید: «شایسته است کسی که در «مکه» خانه می سازد، ارتفاع آن را بلندتر از بنای کعبه شریف قرار ندهد. که بعضی از صحابه امر به ویرانی چنین خانه ای می کردند».
ازرقی گوید: «کعبه را از آن رو، کعبه نامیده اند که بنایی بلندتر از آن در مکه ساخته نمی شود، آنگاه از نیای خود از ابن عبینه از ابن شیبه حجبی از مشیبة بن عثمان روایت کرده است که او نظارت و مراقبت می نموده و هر خانه ای را که بلندتر از کعبه یافت امر به خرابی آن داد. آنـگاه از جـد خـود نقل می کنند که چون بنی عباس بن محمد بن علی بن عبدالله بن عباس(رضی اللّه عنه) در مکه پیرامون مسجد الحرام، خانه می ساخت به قوم خود فرمان داد که برای بزرگداشت به عظمت کعبه خانه را بلندتر از کعبه بنا نکنند. هیچ خانه ای مشرف بر کعبه در مکه باقی نماند مگر اینکه منهدم و ویران شد مگر این خانه که تا امروز باقی است.(14)
5 . در کنار آن خانه، حیوانات وحشی بدون حمله و آزار به یکدیگر، با هم زیست می کنند هم چون سگان و آهوان. سگان و حیوانات وحشی در آنجا شکار نمی کنند. و این ویژگی بسیار شگفتی است ـ هم چنانکه ساکنان مکه به سبب دعای ابراهیم که فرمود: «رب اجعل هذا بلدا آمنا»؛ «پرودگار! اینجا را سرزمینی امن قرار ده.»
در آنجا همه کس و همه چیز از چپاول و غارت و آتش سوزی در امانند. خداوند متعال در این باره گوید: «اَوَلم یروا انا جعلنا حرما آمنا و یتخطّف الناس من حولهم»(15) «آیا کافران ندیدند که ما آن شهر را حرم امن و امان قرار دادیم در صورتی که از اطرافشان مردم ضعیف را به قتل و غارت می ربایند.»
و در آیه دیگری فرماید: «فلیعبدوا رب هذا البیت الذّی اَطعمهم من جوع و آمنهم من خوف».(16)
«پس پروردگار کعبه را باید پرستش کنند که آنان را طعام داد و از گرسنگی در آورد و از ترس و خطرها ایمن ساخت.»
و تاریخ نیز بطور مسلم و قاطع نمی گوید که ستمگری «کعبه» را ویران «مکه» را تماما خراب کرده باشد. حال آنکه «بخت النصر» سراسر بیت المقدس را ویران و آن را از روی زمین برانداخت.
6 . صاحب فیل؛ یعنی «ابرهة بن صباح أشرم» که از جانب نجاشی فرمانروای یمن بود. کینه ای را در صنعا بناء کرد و آن را «قلیس» نام نهاد و بر آن شد تا حاجیان را از کعبه به سوی آن متوجه گرداند. مردی از «بنی کنانه» آهنگ آن معبد کرد. و شب هنگام آنجا را آلوده ساخت. این کار «ابرهه» را سخت خشمگین ساخت و گفته اند گروهی عرب، آتش افروختند
و باد، دامنه آن آتش را به معبد کشاند و آنجا را بسوخت، پس ابرهه سوگند یاد کرد کعبه را ویران سازد و برای این منظور، همراه با فیل و لشگریان خود به جانب مکه حرکت کرد. قریش از پایداری در مقابل چنان سپاهی ناتوان بودند؛ از اینرو از مکه بیرون رفتند و کعبه را به او واگذاشتند. چون به مکه نزدیک شد، عبدالمطلب به سوی او خارج شد و یک سوم اموال «تهامه» را به او پیشنهاد کرد تا باز گردد، اما او نپذیرفت و سپاهیان را مهیای حمله کرد و فیل را جلو قرار داد اما چون روی او را به جانب حرم قرار می دادند، فیل زانو می زد و از حرکت باز می ماند و چون روی او را به جانب یمن، یا هر جهت دیگری می گردانید، بنای دویدن می گذاشت «ابرهه دویست شتر از شتران (عبدالمطلب) را تصرف کرده بود به همین جهت عبدالمطلب به نزد وی می رود. عبدالمطلب که مردی خوش سیما و تنومند و با وقار بود و به عنوان پیشوای قریش و صاحب کاروان های مکه به ابرهه معرفی شده بود، در چشم او، بسیار بزرگ آمد. اما چون حاجت و مقصود خود را با ابرهه در میان گذاشت. ابرهه گفت از چشم من افتادی؛ چرا که من برای ویرانی خانه ای آمده ام که اساس آئین تو و پدران تواست و تو دربند رهایی شتران خویشتن؟! عبدالمطلب گفت: من صاحب شتران خویشم و خانه را صاحبی است که تو را از آن باز خواهد داشت آنگاه عبدالمطلب به سوی خانه خدا بازگشت و حلقه در را گرفت و چنین سرود :

لاهمّ ان المرء یمنع حله فامنع حلالک     وانصر علی آل الصلیب و عابدیه الیوم آلک
لایغلبنّ صلیبهم و محالهم عدوا محالک     ان کنت تارکهم و کعبتنا فأمرنابذلک

آنگاه می گوید : «یا رب لا ارجولهم سواکا یارب فامنع عنهم حماکا».

پس در جائی که دعا می خواند از خانه بازگشت که ناگهان پرندگانی را دید که در سمت یمن در پروازند. پس بانگ برآورد که به خدا سوگند اینان پرندگان عجیب و ناآشنایی هستند که نه از دیار نجد می باشند و نه از سرزمین تهامه. هر پرنده ای سنگریزه ای در منقار، دو سنگریزه در دو چنگال خود حمل می کردند که از عدس بزرگتر و از نخود کوچکتر بود.
هر سنگریزه بر سر مردی فرود می آمد و از نشیمنگاهش خارج می شد و هلاک می گردید. و بر هر سنگریزه نام شخصی که بر آن فرود می آمد نوشته شده بود. ابرهه نیز آنچنان مبتلا گردید که انگشتانش فرو ریخت و سینه اش بشکافت و مرد. امّا وزیر او (ابو یکسوم) از آن میدان متواری شد در حالی که پرنده ای بر بالای سرش پرواز می کرد تا آنکه نزد نجاشی آمد و ماجرا را برای او باز گفت و چون قصه را به پایان رسانید، سنگریزه ای بر سر او فرو افتاد و جسد بی جانش در برابر نجاشی نقش زمین شد.
«نقاش» در تفسیر خود گوید که سیل لاشه های آنها را به دریا انداخت. عرب درباره این واقعه بزرگ که خداوند در آن خانه گرامی خود را نصرت و حراست می کند، شعرها سروده است. واقعه ای که نشان دهنده شرافت و عظمت و طهارتی است که خداوند با بعثت پیامبر گرامی اسلام و آئین آورده شده توسط او برای آن خانه اراده کرده است؛ چرا که نماز یکی از ارکان این آئین بلکه ستون آن است و کعبه قبله آن خواهد بود و هرگز این واقعه در جهت یاری قریش نبود؛ چرا که اصحاب فیل از نصارای اهل حبشه بودند که از مشرکین قریش، بسی نزدیکتر به کعبه و خدای کعبه بودند. بنابر این، این واقعه تنها برای نصرت بیت الحرام و زمینه سازی برای بعثت پیامبر اکرم (صلی الله علیه و آله و سلم) بود. «عبدالله بن زبعری سهمی قرشی» که از شاعران قریش در زمان جاهلیت و از مخالفان سر سخت مسلمانان و در گذشته به سال 15 هجری است. درباره این واقعه، اشعاری با این مطلع سروده است:

تنکّلوا عن بطن مکة انها         کانت قدیما لایرام حریمها
لم تخلق الشعری لیالی حرمت     اذ لا عزیر من الاءنام یرویها

از ابن عباس رسیده است که از آن سنگریزه ها، نزدامّ هانی دیده است که هم چون پیمانه ای می ماند که در آن خطوط قرمزی به رنگ عقیق ظفاری، منتقش بود. از عائشه نیز نقل کرده اند که گفت: من زمام کش فیل و کسی که به دنبال آن حرکت می کند، هر دو را زمین گیر و نابینا دیدم که به گدایی طعام می طلبید(17) و این دلیل و نشانه آشکاری بر شرافت کعبه و نوید دهنده پیامبری حضرت محمد(صلی الله علیه و آله و سلم) می باشد.
7 . خداوند سبحان این خانه را در بیابانی خشک و بدون کشت و زرع قرار داد ـ حکمت این کار در چندین وجه است:
الف) خالق متعال اراده کرده است که امید اهل حرم و خدمتگزاران آن را از غیر خود ببرد تا اینکه در زندگانی جز به خداوند توکل نداشته باشند. البته توکل تنها از آن اهل حرم نیست بلکه تمام انسانها از هر طبقه و نژادی از هنگام بلوغ تا آخرین لحظات زندگی باید در تمام حالات و دگرگونی های زندگی بر او توکل کنند. در حدیث قدسی آمده است که خداوند فرمود: به عزت و جلال و مجد و عظمت خودم سوگند که هر آرزویی را که جز به من بسته شود به ناامیدی قطع کنم و آن آرزومند را نزد مردم جامه مذلّت پوشانم.
ب) تا آنکه جباران و طاغوتها و پادشاهان سکونت در آنجا اختیار نکنند، چه آنها از پی زر و زیور زندگی هستند و چون آن را در آنجا نیابند روی به مکان دیگری آورند و بدینگونه آن مکان از لوث وجود اهل دنیا و طالبان آن پاک خواهد شد.
ج) خداوند کعبه را در مکانی خشک و بی محصول قرار داد تا احدی به نیت تجارت روی بدانجا نیاورد و همواره مکانی برای عبادت و زیارت که بر همین اساس بنیان نهاده شده باقی بماند.
د) خداوند سبحان بدینگونه شرف فقر را نمایان ساخت زیرا شریف ترین خانه را در فقیرترین موضع قرار داد در جایی که از دنیا کمترین نصیب را دارد. گویی با این نکته می فرماید: تنگدستان و فقرا، را در این جهان اهل «بلدا لامین» قرار دادم، در آخرت نیز آنان را اهل «مقام امین» می گردانم. در این جهان، (خانه امن) از آن آنان است و در آن جهان، (سرای امن).
ه) گویی خداوند خواسته است بگوید: هم آن سان که کعبه را جز در موضعی خالی از تمام نعمت های دنیا قرار ندادم، کعبه معرفت را نیز جز در دل پاک و فارغ از مهر دنیا و بی اعتنا به زیور و زینت آن قرار نخواهم داد.
این، خلاصه ای بود از آنچه مفسران: پیرامون ویژگی ها و فضائل کعبه بیان کرده بودند و چون ثابت شد که کعبه نخستین و اولین خانه در فضیلت ها و منقبت ها برجستگی های گوناگون که برای مردم بنا شده، بطلان به خیال یهود که بیت المقدس را اشرف از کعبه می پندارد، آشکار گردید. پس به آنان باید گفت: «موتوا بغیظکُم انّ الله علیم بذات الصدور.»

پاورقی :
1 ـ مجمع البیان، ج 2، ص 477 از ضحاک ـ تفسیر عیاشی، ج 1، ص 187، تفسیر کشاف، ج1، ص477.
2 ـ صحیح مسلم، ج 2، ص 1042 باب فضیلت نماز در دو مسجد مکه و مدینه.
3 ـ الجامع الصغیر، ج 2، ص 214 حدیث شماره 5868.
4 ـ صحیح مسلم، ج 2، ص 985.
5 ـ سوره قصص: 57.
6 ـ سوره اسراء: 1.
7 ـ تفسیر فخر رازی، ج 8، ص 149 ـ مجمع البیان، ج 2، ص 478.
8 ـ اخبار مکه، ج 1، ص 40 ـ مجمع البیان، ج 2، ص 477 ـ تفسیر أبی السعود، ج 2، ص 60.
9 ـ صحیح مسلم، ج 1، ص 370.
10 ـ سنن ترمذی، ج 2، ص 148.
11 ـ سوره حج: 26.
12 ـ تاریخ مکه، ج 1، ص 273.
13 ـ تفسیر فخر رازی، ج 8، ص 145.
14 ـ الإعلام بأعلام بیت الله الحرام، ص 16 ـ 15.
15 ـ سوره عنکبوت: 67.
16 ـ سوره قریش: 4 ـ3.
17 ـ تفسیر فخر رازی، ج 32، ص 96 ـ تفسیر کشاف، ج 4، ص 286. ـ تفسیر ابن کثیر، ج 4، ص 550 ـ تفسیرالسراج المنیر، ج 4، ص 588. البدایة و النهایه، ج 2، ص 175 ـ الکامل فی التاریخ

مجله میقات حج تابستان 1372، شماره 4

نوشتن دیدگاه